Myna eki kartada eýropalyqtar hatqa túsirgen 16 ǵasyrdaǵy Reseı terrıtorııasy. Orystyń óz ata jurty. Ol kezde Rossııa ataýy joq, ol kezde orystar Moskovııa knıazdigi dep atalady jáne Máskeý mańyndaǵy qalalarda turatyn ondaǵan taıpa halyqtarǵa bólinedi. Bul 1520 - 1550 jyldardyń kartasy. Al Rossııa ataýy orysqa tek 18 ǵasyrda, Petrdyń tusynda ǵana bekidi, oǵan sheıin orysyńyz tek Moskovııa ataýymen belgili. Kartada sol Moskovııa.
Moskva qalasy fınderdiń moqsha taıpasynyń jeri. Rıazannyń - erzıa taıpasynyń jeri ekeni belgili, al Perm degenimiz permıak degen tili de dini de orystan bólek halyq bolypty.
Kostroma qalasy - fın taıpalarynyń kostrom atty bir bóliginiń jeri eken. Orystyń ulttyq batyry delinetin Ivan Sýsanın osy kostroma taıpasynan shyqqan adam eken, baıaǵyda onyń týystary patshaǵa osy Ivannyń erligin jarııa etý úshin hat jazaıyn dese, oryssha bilmeıdi eken, olar fın tilinde sóılegen, sosyn amalsyz onyń otbasy hat jazý úshin slavıan aýdarmashysyn aqy berip jaldapty. Bul bergi 1610 jyldar, 17 ǵasyr. Iaǵnı, sol zamanda da áli birikken orys degen halyq bolmapty. Endi sol kezde oryssha bilmeıtin Kostroma qalasy qazir "orystyń kóne qalalarynyń" birine jatady - mys.
Chýd, veps, saamı degen taıpalar da osy mańda, bular da fın - ýgor tekti keıin orysty quraǵan halyqtar. Tilderi ártúrli, ózderi san túrli halyq keıin shoqynyp orys boldy. Orystyń túp atasy mordvalardyń orystyń quramyna qosqan úlesi, tipti sheksiz úles.
Olardyń mordvalarynan bólek, ormanda turatyn cheremıs degen jabaıy taıpalary da qalyń el edi. Olar da keıin shoqynyp orys bop ketti. Myna kartany muqııat qarasańyz cheremısti de kóresiz.
Orystyń teriskeı óńirinde buǵy jegetin, balyqty shıkideı jeıtin jabaıy pechora taıpalary meken etip sol kezde - aq jaqyn orysqa moıynsunǵan eken. Bular qazirgi hanty - mansı degenderdiń babalary. Qysqasy, orys degenimiz naǵyz shoqyndynyń quramasy bolǵan halyq qoı.
Bul kezde "Volga matýshka" degen áńgime joq, Edil ózeni ǵana bar. Ol Edildiń boıynda sonaý Máskeýge sheıin qalyń kóshpeli noǵaı jaılap otyr. Olar kartada "Nogaı tatar" degen ataýmen tur. 1599 jyly ıran saıahatshysy Ókresh Baıat Edil ózenin kesip ótkende ózen boıyn jaılaǵan qalyń el men myńǵyrǵan mal kóripti. Sol kezde bir qoıdyń quny bir rıal bolady eken, ıaǵnı soqyr tıyn arzan eken. Bular sol noǵaılar edi, maldaryn Edilge kóshpeli sal kópir jasap sol kópirmen kóshiredi eken.
Odan tómenirek "Edil tatary" degenimiz buryńǵy Batý ordasynyń halqy, bular bir kezde óz aldyna bir orda bopty. Astrahan da óz aldyna bir handyq eken.
Ol kezde "Qyrym orys jeri" degen áńgime de bolmaǵan. Qyrym qaıda, orys qaıda deńiz.
Qyrymdy sansyz Kereıler (handar) áýleti bılep otyr. Kezinde osy Qyrym handyǵy da Máskeýdi ońaı jaýlap baǵyndyryp otyratyn kóshpendi handar memleketi bopty. Qazir bul jerler Stavprolskıı kraı, Volgogradskaıa oblast t. b oblys ataýlaryn ıemdenip otyr.
Desek te, kezinde kóshpeli halyq osy Qyrym - Edilden sonaý Aýǵanstannyń teriskeı óńirine sheıin erkin jaılap otyrǵan eken. Bul halyqtardy bılegen Orda ataýlary ártúrli, bıleýshileri san túrli bolǵanymen, bular tildes, turmystas, qandas, baýyrlas halyqtar edi. Bulardy kórshileri TATARLAR dep atapty. Biz de osy tatardyń birimiz.
Mysaly deıik, noǵaıda ne kóp, mańǵyt pen qońyrat kóp, sondaı qońyrattyń biri Noǵaıdyń túgen sultanynan Aýǵan jerindegi Qorasannyń pálen hanyna hat aparmaqshy bolatyn bolsa, ol jolaı bizdiń Jańaqorǵandaǵy qońyrat baýyryn bir kórip, ózbektiń Jıdeli Baısynyndaǵy baýyryn bir qushyp, Aýǵanstandaǵy qońyrattardy bir qysyp kózin sýlap qaıtady eken.
Ol kezdegi kóshpendi halyqtyń jaılaǵan jeri shamamen osyndaı bopty.
Oljas ÁBIL
"Adyrna" ulttyq portaly
