Túrkııa men Qytaı baspahanalaryn asyrap jatyrmyz
Ótkende oqýlyqtaǵy qatelerdi tergen mınıstr Ashat Aımaǵambetov avtorlar men sarapshylardy arnaıy kýrstan ótkizip, qoldaryna sertıfıkat ustatatynyn aıtqan edi. «Júıeniń ózi durys emes. Óıtkeni sarapshy maman bolýy tıis. Oqýlyqpen aınalysatyn muǵalimderdi oqytyp, sertıfıkat berip, sarapshylar tobyn jasaqtaýymyz qajet. Oqýlyqtanýdyń ne ekenin biletin daıyndyqtan ótken sarapshylar bolsa, oqýlyq pen saraptama sapasy da joǵary bolady. Qazir saraptama bar, biraq tıimdiligi tómen». Oqýlyq daıyndaý júıesiniń durys jolǵa qoıylmaǵandyǵyn mınıstrdiń ózi moıyndapty. Mınıstr biler-bilmes, rasynda da, oqýlyq daıyndaý júıesinde oqýlyq sapasynan ózge de máseleler jetkilikti.
Oqýlyq qaıdan jáne qanshaǵa shyǵady?
Júıe demekshi, oqýlyq shyǵarýdyń aınalasynda qazir 30-ǵa tarta baspa bar. Ár baspa avtorlardy ózi jasaqtap, qalamaqyny ózi tóleıdi. Máselen, avtorǵa ár baspa tabaǵyna 30-40 myń teńge kóleminde qalamaqy beriledi. Bizdiń esebimizshe, eger bir oqýlyq 15 baspa tabaq bolǵan jaǵdaıda 30 myń teńgemen eseptesek, avtorǵa 420 myń teńge qalamaqy beriledi eken. Oqýlyqtardy kóbine avtorlar toby jazady. Demek, ár avtordyń oqýlyqtaǵy eńbegine qaraı qalamaqysy da ártúrli bolady degen sóz. Bul avtordyń eńbeginiń óteýine tatı ma, joq pa?
Ómir Shynybekuly, ustaz, «Ólketaný» oqýlyǵy avtorlarynyń biri:
– Biz jazǵan oqýlyq boıynsha kelisimshartta tırajdyń 5 paıyzyn avtorlarǵa berý qarastyrylǵan. Sózdiń ashyǵy, eńbegińniń óteýine tatymaıdy, kóńilim tolmaıdy. Bilim salasy, sonyń ishinde oqýlyq – strategııalyq jaǵynan asa mańyzdy sala. Bul sala memlekettiń qatań baqylaýynda bolýy kerek. Qazir tender degen shyqty da, oqýlyq salasyna da endi. Máselen, sarapshylar komıssııasynyń quramyna kirgen adal azamat ótkir syn-eskertpeler aıtsa, ony kelesi joly shaqyrmaıdy. Bul da máseleniń bir ushy. Munda ıdeologııa umytylǵan, bastysy – aqsha tabý. Múddeli toptar tura ma, kim bilsin?!
Oqýlyqtardaǵy qatelikterdiń joıylmaı, kerisinshe, jyl saıyn qaıtalanyp kele jatqany bul salany memleket baqylaýynda ustaı almaı otyrǵanyn kórsetedi. Qatań baqylaý – qatesiz oqýlyq bolar edi. Al úkimet bolsa strategııalyq mańyzdylyǵyna qaramastan, oqýlyq daıyndaýdy baspalarǵa senip tapsyrdy. Qazir baspalardyń bári jekemenshik. Iaǵnı básekelesti orta. Naryq zańyna salsań, bári durys. Mundaı tájirıbe ózge elderde de bar.
Búbihan Shákıeva, «Almatykitap» baspasynyń ókili:
– Oqýlyq salasynda qazir 30-40 baspa jumys isteıdi. Sóıtip, baspalar arasyndaǵy báseke kúsheıdi. Mınıstrdiń avtorlar men sarapshylardy oqytý, daıarlyqtan ótkizý bastamasy durys. Bálkim, sonda oqýlyqta qatelik bolmaıtyn shyǵar. Baspalardyń avtorlardy turaqty jumysta ustaýǵa shamasy jetpeıdi. Onyń ústine oqýlyq jazatyn avtorlardyń bári ǵylymı dárejesi bar, oqý oryndarynda sabaq beretin kisiler. Olar ózderiniń qyzmetin tastap, baspaǵa kelip, turaqty jumys isteýi ekitalaı nárse. Máselen, bizdiń baspada ádisker maman turaqty jumys isteıdi. Jalpy, oqýlyq jazýda mınıstrliktiń bekitken erejesi bar. Soǵan sáıkes, oqýlyq jazatyn adam mindetti túrde ǵalym bolýy kerek, ol oqýlyqtyń ǵylymı negizin salady. Ekinshi – oqýlyqtyń ádistemelik jaǵyn jaqsy meńgergen ádisker bolady. Úshinshi adam – myqty praktık muǵalim bolýy shart. Osyndaı úshtaǵannan avtorlyq ujym qurylady. Baspa oqýlyq daıyndaýdy bıznes dep emes, memlekettik tapsyrys, ıdeologııa dep qarastyrady.
Ár baspanyń oqýlyq daıyndaýǵa qalaı qaraıtyny jekemenshik ıesiniń kózqaras, ustanymyna da baılanysty bolar. Degenmen básekelesti orta, álemdik tájirıbe dep, oqýlyqty baspalarǵa úlestirip berýdiń kóleńkeli jaǵy da bar. Qalaı aıtsańyz da, jekemenshiktiń aty – jekemenshik, bıznes.
Ahmetjan Aıatjanuly, muǵalim:
– Oqýlyqtardy baspaǵa berý – bizdegi eń úlken qatelik. Baspa oqýlyqtardy tek qana basyp shyǵarý proesimen aınalysýy kerek. Oqýlyqty ádisteme daıyndaıtyn Y.Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademııasy bastan-aıaq daıyndap, basýǵa bergeni durys. Al akademııa avtorlardy turaqty jumysqa alyp, tek oqýlyq jazýǵa ǵana baǵyttasa, oqýlyq túzeledi. Áıtpese oqýlyqta sapa bolmaıdy.
Oqýlyq daıyndaýdy bir ortalyqqa berý mınıstr aıtyp otyrǵan durys emes júıeni durystaýǵa jáne proesti júıeleýge sep bolýy múmkin. Ekinshi jaǵynan, avtorlar men ádiskerler turaqty jumysqa alynady. Eń bastysy, oqýlyqtaǵy qatelikke naqty jaýap beretin mekeme bolady. Jaýapkershilik bóliniske túspeıdi. Oqýlyqqa ujymdyq qatynas bolmaıdy.
Rýda Zaıkenova, fılologııa ǵylymynyń doktory, avtor:
– Bul kóńilge qonymdy oılanatyn jaǵdaı. Biraq shıin shyǵaram dep, qıyn shyǵaryp almaımyz ba dep qorqamyn. Birden túbegeıli ózgeris jasamaı, eksperıment retinde áreket jasaý qajet shyǵar.
Eger úkimet oqýlyqtyń qatesiz ári sapaly bolǵanyn shynymen qalasa, onda tájirıbe retinde oqýlyq daıyndaýdy bir ortalyqqa berýdi oılastyrǵany abzal. Alaıda baspalar buǵan qalaı qaraıdy?
Anar Elemesova, «Kókjıek-Gorızont» baspa úıiniń dırektory:
– Oqýlyq daıyndaý isindegi qandaı ózgeriske de baıyppen, asqan jaýapkershilikpen qaraımyz. Oqýlyqtyń sapaly bolýy – bolashaqtyń jarqyn bolýynyń birden-bir kepili. Túrli baspadan shyqqan oqýlyqtardaǵy ustanym, materıaldyń berilýi árqıly bolyp shyǵýyna baılanysty mektep túlekteriniń UBT barysynda qınalatyny jaıynda jıi sóz bolyp keledi. Bul ásirese «Tarıh» oqýlyqtaryna qatysty. Sebebi onda ár derek, ár dáıek óte mańyzdy. Bir ǵana derektiń ǵalymdar arasynda da talas týdyryp júrgen jaıttar bar. Sondyqtan olardy birizdendirý, júıeleý qajettigi sózsiz.
Oqýlyq daıyndaýdy júıeleý qajettigin baspalardyń ózi de teris kórmeıdi. Quptaıdy.
Búbihan Shákıeva, «Almatykitap» baspasynyń ókili:
– Jekemenshik baspalardyń oqýlyq shyǵarýy, avtorlardy uıymdastyrýy alys-jaqyn shetelde bar nárse. Oqýlyq shyǵarý – qyrýar jumys. Mysaly, bizdiń baspada 200 adam shtatta jumys isteıdi. Akademııanyń negizgi mindeti – baǵdarlama jasaý jáne ony ǵylymı negizdeý, óndiriske engizý, saraptamadan ótkizý. Al endi akademııanyń janynan baspa ashyp, oqýlyqtyń bárin alyp ketý degenińiz ońaı sharýa emes.
Ádilhan Dúısebek, «Oqýlyq» respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy dırektorynyń orynbasary:
– Oqýlyq daıyndaýdy baspalardan alyp, bir ortalyqqa berý durys emes. Sebebi qalaı desek te, básekelestik bolýy kerek. Qansha jerden qate ketip jatyr desek te, qazirgi oqýlyqtar anaǵurlym jaqsy: ádemi, ishki mazmuny mol, jańalyqtary kóp. Eger teris kózqaraspen ǵana emes, ońdy kózben qarasaq, qazirgi oqýlyqtarda koneptýaldy ózgerister bar. Munyń bári baspalar arasyndaǵy básekeden shyǵyp otyr. Al eger bárin jınap alyp bir ortalyqqa bersek, ol óz bilgenin isteıdi de, damý bolmaıdy. Jáne baspalar qazirgi kezde ózderiniń úlken ıntellektýaldy qoryn jasady, oqýlyqtar qory bar. Intellektýaldy – avtorlyq quqyqty baspalar eshkimge bermeıdi. Sondyqtan básekelesti orta ár ýaqytta sapany damytady dep oılaımyz.
Oqýlyqtardy bir ortalyqqa berýdiń qıyndyǵy men zańnamalyq jaǵyna qaramastan, pikir ekige jarylady. Biri – oqýlyqtaǵy qatelikterdi azaıtý úshin daıyndaý proesin birizdendirip, júıeleý qajettigi bar dese, endi bir pikir qarsy boldy.
Osy jerde oqýlyq daıyndaýdyń baspalarǵa paıdasy bar ma, álde zııany kóbirek pe deıtin saýal kóldeneń shyǵady.
Anar Elemesova, «Kókjıek-Gorızont» baspa úıiniń dırektory:
– Naryq zańdylyqtaryna sáıkes, baspalar keıde kóp tırajben jaryq kórgen oqýlyqty túzetip, qaıta shyǵarý barysynda zardabyn da tartyp jatady. Básekelestik kúshti bolǵandyqtan, arqany keńge salyp, saıabyrsýǵa da bolmaıdy. Árdaıym jańalyqtan habardar bolyp, zaman talabyna saı oqýlyqtardy da jetildirip otyrý qajet. Oqýlyq sapaly bolý úshin avtorlardyń da biliktiligin arttyrýdy maqsat etip, talaptar qoıý kerek. Ǵylym men ádisteme salasyndaǵy ınnovaııalardan tys qalmaı, qulaǵdar bolý kerek.
Demek, paıdasy men zııany qatar júredi. Bizdiń bilgenimizdeı, oqýlyqta ketken qatelikterdiń ózi baspalar úshin óte úlken shyǵyn. Mysaly, qatelikterdi terip kórsetip, durys nusqasyn berý úshin oqýlyqqa qosymsha shyǵarylady. Mine, sol qosymshanyń ózi baspalardyń qarjysyna aýyr salmaq. Álbette, oqýlyq shyǵarý paıdasyz emes. Paıdasy shash etekten dese de bolady. Oqýlyq shyǵarýdyń esebin de jasap kórdik. Qazirgi oqýlyqtar túrli tústi, muqabasy da ádemi bezendiriledi. Bir kitaptyń baspahanadan shyǵatyn quny orta eseppen – 471 teńge. Al oqýlyqtardyń ortasha taralymy – 150 myń. Kóbeıtip kep jibersek, 70 mıllıon 650 myń teńge shyǵady. Bul – bir ǵana oqýlyqtyń baspahana quny. Endi osy júıemen respýblıkanyń ár mektebine myńdaǵan danamen taraıtyn sandaǵan oqýlyqty esepteı berińiz. Osynshama qyrýar qarjydan tıisti salanyń shendi-shekpendileri syıaqy almaýy múmkin be? Bálkim, oqýlyqtardan únemi qate ketip, qaıta-qaıta basylýynyń bar syry da osynda shyǵar.
Al oqýlyqtardyń qaıdan shyǵatyny, qaıda basylatyny týraly aıtqan kezde Qazaqstannyń qanshalyqty damyǵany aldymyzdan shyǵady. Baspalar oqýlyqtardy shetelde bastyrady. Senesiz be, osyǵan?! Damyǵan 30 eldiń qataryna umtylǵan elde oqýlyq basyp shyǵaratyn baspahana joq. Baspalar oqýlyqtardy, negizinen, Túrkııa men Qytaıda bastyrady. Qazaqstanda «Atamura» baspasynyń ǵana óz baspahanasy bar. Ózge baspahanalardyń oqýlyq basýǵa shamasy jetpeıdi. Birli-jarym baspahana oqýlyq basýǵa qaýqary jetkenimen, ol óte qymbatqa túsedi. Sebebi kitap basýǵa kerekti qaǵaz ben boıaý túgeldeı shetelden ákelinedi. Sóıtedi de, kitap quny sharyqtap ketedi. Ári ol baspahanalardyń tehnıkalyq múmkindikteri de shamaly. Sóıtip, baspalar aqsha únemdeý úshin ári sapaly oqýlyq shyǵarý maqsatynda kitaptardy Túrkııa men Qytaıda bastyryp ákeledi. Solaısha baspalar ár danadan aqsha únemdeıdi. Muny qalaı aınaldyrsaq ta, bıznes ekeni belgili.
Shetel baspahanalaryna ketip jatqan mıllıondaǵan qarjyny toqtatýdyń bir ǵana amaly – arnaıy jer bólip, sońǵy tehnologııamen jabdyqtalǵan úlken baspahana salý. Biraq bizdiń bıliktiń ashqan zaýyttary men ónerkásipteri jabylyp tynatynyn eskersek, oqýlyq basatyn baspahana salý týraly oıdan dereý aınyp qalasyz. Eń bastysy, oqýlyq salasynda úlken qarjy aınalyp jatqandyqtan, onda túrli múddeli toptardyń baryn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Máselen, baspalardyń oqýlyqtaryn mınıstrlik ótkizgen soń, ár qala, aýdannyń bilim basqarmalary oqýshy sanyna qaraı baspalarǵa «bizge pálen myń dana kerek» dep tapsyrys jasaıdy, aqshasyn aýdarady. Respýblıka aýmaǵymen eseptegende qanshama myń dana kitapqa tapsyrys berilip, mıllıardtaǵan aqsha jumsalatyny aıtpaı-aq túsinikti.
Bizben áńgimesinde ustaz Aıatjan Ahmetjan: «Oqýlyq – memlekettik mańyzy bar is. Sondyqtan ol bireýdiń tenderi, bıznesi bolmaýy tıis. Oqýlyqtyń aınalasynda múddeli toptar kóp», – dedi. Endigi másele – Ashat Aımaǵambetov oqýlyq aınalasyndaǵy iri múddeli toptarmen kúrese me, álde avtorlar men sarapshylardy oqytý, álippeni qaıtarý syndy jeńil-jelpi dúnıelermen aınalysa ma? Oǵan qosa, tórt jyl buryn qabyldansa da, shıkiliktiń saldarynan únemi ózgeris engiziletin baǵdarlama taǵy bar. On úshinshi mınıstrdiń synalatyn tustary da – osy.
Ómirjan Ábdihalyq
Derekkóz: Jas Alash
"Adyrna" ulttyq portaly
