Türkiia men Qytai baspahanalaryn asyrap jatyrmyz
Ötkende oqulyqtaǧy qatelerdı tergen ministr Ashat Aimaǧambetov avtorlar men sarapşylardy arnaiy kurstan ötkızıp, qoldaryna sertifikat ūstatatynyn aitqan edı. «Jüienıŋ özı dūrys emes. Öitkenı sarapşy maman boluy tiıs. Oqulyqpen ainalysatyn mūǧalımderdı oqytyp, sertifikat berıp, sarapşylar tobyn jasaqtauymyz qajet. Oqulyqtanudyŋ ne ekenın bıletın daiyndyqtan ötken sarapşylar bolsa, oqulyq pen saraptama sapasy da joǧary bolady. Qazır saraptama bar, bıraq tiımdılıgı tömen». Oqulyq daiyndau jüiesınıŋ dūrys jolǧa qoiylmaǧandyǧyn ministrdıŋ özı moiyndapty. Ministr bıler-bılmes, rasynda da, oqulyq daiyndau jüiesınde oqulyq sapasynan özge de mäseleler jetkılıktı.
Oqulyq qaidan jäne qanşaǧa şyǧady?
Jüie demekşı, oqulyq şyǧarudyŋ ainalasynda qazır 30-ǧa tarta baspa bar. Är baspa avtorlardy özı jasaqtap, qalamaqyny özı töleidı. Mäselen, avtorǧa är baspa tabaǧyna 30-40 myŋ teŋge kölemınde qalamaqy berıledı. Bızdıŋ esebımızşe, eger bır oqulyq 15 baspa tabaq bolǧan jaǧdaida 30 myŋ teŋgemen eseptesek, avtorǧa 420 myŋ teŋge qalamaqy berıledı eken. Oqulyqtardy köbıne avtorlar toby jazady. Demek, är avtordyŋ oqulyqtaǧy eŋbegıne qarai qalamaqysy da ärtürlı bolady degen söz. Būl avtordyŋ eŋbegınıŋ öteuıne tati ma, joq pa?
Ömır Şynybekūly, ūstaz, «Ölketanu» oqulyǧy avtorlarynyŋ bırı:
– Bız jazǧan oqulyq boiynşa kelısımşartta tirajdyŋ 5 paiyzyn avtorlarǧa beru qarastyrylǧan. Sözdıŋ aşyǧy, eŋbegıŋnıŋ öteuıne tatymaidy, köŋılım tolmaidy. Bılım salasy, sonyŋ ışınde oqulyq – strategiialyq jaǧynan asa maŋyzdy sala. Būl sala memlekettıŋ qataŋ baqylauynda boluy kerek. Qazır tender degen şyqty da, oqulyq salasyna da endı. Mäselen, sarapşylar komissiiasynyŋ qūramyna kırgen adal azamat ötkır syn-eskertpeler aitsa, ony kelesı joly şaqyrmaidy. Būl da mäselenıŋ bır ūşy. Mūnda ideologiia ūmytylǧan, bastysy – aqşa tabu. Müddelı toptar tūra ma, kım bılsın?!
Oqulyqtardaǧy qatelıkterdıŋ joiylmai, kerısınşe, jyl saiyn qaitalanyp kele jatqany būl salany memleket baqylauynda ūstai almai otyrǧanyn körsetedı. Qataŋ baqylau – qatesız oqulyq bolar edı. Al ükımet bolsa strategiialyq maŋyzdylyǧyna qaramastan, oqulyq daiyndaudy baspalarǧa senıp tapsyrdy. Qazır baspalardyŋ bärı jekemenşık. Iаǧni bäsekelestı orta. Naryq zaŋyna salsaŋ, bärı dūrys. Mūndai täjıribe özge elderde de bar.
Bübıhan Şäkieva, «Almatykıtap» baspasynyŋ ökılı:
– Oqulyq salasynda qazır 30-40 baspa jūmys ısteidı. Söitıp, baspalar arasyndaǧy bäseke küşeidı. Ministrdıŋ avtorlar men sarapşylardy oqytu, daiarlyqtan ötkızu bastamasy dūrys. Bälkım, sonda oqulyqta qatelık bolmaityn şyǧar. Baspalardyŋ avtorlardy tūraqty jūmysta ūstauǧa şamasy jetpeidı. Onyŋ üstıne oqulyq jazatyn avtorlardyŋ bärı ǧylymi därejesı bar, oqu oryndarynda sabaq beretın kısıler. Olar özderınıŋ qyzmetın tastap, baspaǧa kelıp, tūraqty jūmys ısteuı ekıtalai närse. Mäselen, bızdıŋ baspada ädısker maman tūraqty jūmys ısteidı. Jalpy, oqulyq jazuda ministrlıktıŋ bekıtken erejesı bar. Soǧan säikes, oqulyq jazatyn adam mındettı türde ǧalym boluy kerek, ol oqulyqtyŋ ǧylymi negızın salady. Ekınşı – oqulyqtyŋ ädıstemelık jaǧyn jaqsy meŋgergen ädısker bolady. Üşınşı adam – myqty praktik mūǧalım boluy şart. Osyndai üştaǧannan avtorlyq ūjym qūrylady. Baspa oqulyq daiyndaudy biznes dep emes, memlekettık tapsyrys, ideologiia dep qarastyrady.
Är baspanyŋ oqulyq daiyndauǧa qalai qaraityny jekemenşık iesınıŋ közqaras, ūstanymyna da bailanysty bolar. Degenmen bäsekelestı orta, älemdık täjıribe dep, oqulyqty baspalarǧa ülestırıp berudıŋ köleŋkelı jaǧy da bar. Qalai aitsaŋyz da, jekemenşıktıŋ aty – jekemenşık, biznes.
Ahmetjan Aiatjanūly, mūǧalım:
– Oqulyqtardy baspaǧa beru – bızdegı eŋ ülken qatelık. Baspa oqulyqtardy tek qana basyp şyǧaru prosesımen ainalysuy kerek. Oqulyqty ädısteme daiyndaityn Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasy bastan-aiaq daiyndap, basuǧa bergenı dūrys. Al akademiia avtorlardy tūraqty jūmysqa alyp, tek oqulyq jazuǧa ǧana baǧyttasa, oqulyq tüzeledı. Äitpese oqulyqta sapa bolmaidy.
Oqulyq daiyndaudy bır ortalyqqa beru ministr aityp otyrǧan dūrys emes jüienı dūrystauǧa jäne prosestı jüieleuge sep boluy mümkın. Ekınşı jaǧynan, avtorlar men ädıskerler tūraqty jūmysqa alynady. Eŋ bastysy, oqulyqtaǧy qatelıkke naqty jauap beretın mekeme bolady. Jauapkerşılık bölınıske tüspeidı. Oqulyqqa ūjymdyq qatynas bolmaidy.
Ruda Zaikenova, filologiia ǧylymynyŋ doktory, avtor:
– Būl köŋılge qonymdy oilanatyn jaǧdai. Bıraq şiın şyǧaram dep, qiyn şyǧaryp almaimyz ba dep qorqamyn. Bırden tübegeilı özgerıs jasamai, eksperiment retınde äreket jasau qajet şyǧar.
Eger ükımet oqulyqtyŋ qatesız ärı sapaly bolǧanyn şynymen qalasa, onda täjıribe retınde oqulyq daiyndaudy bır ortalyqqa berudı oilastyrǧany abzal. Alaida baspalar būǧan qalai qaraidy?
Anar Elemesova, «Kökjiek-Gorizont» baspa üiınıŋ direktory:
– Oqulyq daiyndau ısındegı qandai özgerıske de baiyppen, asqan jauapkerşılıkpen qaraimyz. Oqulyqtyŋ sapaly boluy – bolaşaqtyŋ jarqyn boluynyŋ bırden-bır kepılı. Türlı baspadan şyqqan oqulyqtardaǧy ūstanym, materialdyŋ berıluı ärqily bolyp şyǧuyna bailanysty mektep tülekterınıŋ ŪBT barysynda qinalatyny jaiynda jiı söz bolyp keledı. Būl äsırese «Tarih» oqulyqtaryna qatysty. Sebebı onda är derek, är däiek öte maŋyzdy. Bır ǧana derektıŋ ǧalymdar arasynda da talas tudyryp jürgen jaittar bar. Sondyqtan olardy bırızdendıru, jüieleu qajettıgı sözsız.
Oqulyq daiyndaudy jüieleu qajettıgın baspalardyŋ özı de terıs körmeidı. Qūptaidy.
Bübıhan Şäkieva, «Almatykıtap» baspasynyŋ ökılı:
– Jekemenşık baspalardyŋ oqulyq şyǧaruy, avtorlardy ūiymdastyruy alys-jaqyn şetelde bar närse. Oqulyq şyǧaru – qyruar jūmys. Mysaly, bızdıŋ baspada 200 adam ştatta jūmys ısteidı. Akademiianyŋ negızgı mındetı – baǧdarlama jasau jäne ony ǧylymi negızdeu, öndırıske engızu, saraptamadan ötkızu. Al endı akademiianyŋ janynan baspa aşyp, oqulyqtyŋ bärın alyp ketu degenıŋız oŋai şarua emes.
Ädılhan Düisebek, «Oqulyq» respublikalyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy direktorynyŋ orynbasary:
– Oqulyq daiyndaudy baspalardan alyp, bır ortalyqqa beru dūrys emes. Sebebı qalai desek te, bäsekelestık boluy kerek. Qanşa jerden qate ketıp jatyr desek te, qazırgı oqulyqtar anaǧūrlym jaqsy: ädemı, ışkı mazmūny mol, jaŋalyqtary köp. Eger terıs közqaraspen ǧana emes, oŋdy közben qarasaq, qazırgı oqulyqtarda konseptualdy özgerıster bar. Mūnyŋ bärı baspalar arasyndaǧy bäsekeden şyǧyp otyr. Al eger bärın jinap alyp bır ortalyqqa bersek, ol öz bılgenın ısteidı de, damu bolmaidy. Jäne baspalar qazırgı kezde özderınıŋ ülken intellektualdy qoryn jasady, oqulyqtar qory bar. İntellektualdy – avtorlyq qūqyqty baspalar eşkımge bermeidı. Sondyqtan bäsekelestı orta är uaqytta sapany damytady dep oilaimyz.
Oqulyqtardy bır ortalyqqa berudıŋ qiyndyǧy men zaŋnamalyq jaǧyna qaramastan, pıkır ekıge jarylady. Bırı – oqulyqtaǧy qatelıkterdı azaitu üşın daiyndau prosesın bırızdendırıp, jüieleu qajettıgı bar dese, endı bır pıkır qarsy boldy.
Osy jerde oqulyq daiyndaudyŋ baspalarǧa paidasy bar ma, älde ziiany köbırek pe deitın saual köldeneŋ şyǧady.
Anar Elemesova, «Kökjiek-Gorizont» baspa üiınıŋ direktory:
– Naryq zaŋdylyqtaryna säikes, baspalar keide köp tirajben jaryq körgen oqulyqty tüzetıp, qaita şyǧaru barysynda zardabyn da tartyp jatady. Bäsekelestık küştı bolǧandyqtan, arqany keŋge salyp, saiabyrsuǧa da bolmaidy. Ärdaiym jaŋalyqtan habardar bolyp, zaman talabyna sai oqulyqtardy da jetıldırıp otyru qajet. Oqulyq sapaly bolu üşın avtorlardyŋ da bılıktılıgın arttyrudy maqsat etıp, talaptar qoiu kerek. Ǧylym men ädısteme salasyndaǧy innovasiialardan tys qalmai, qūlaǧdar bolu kerek.
Demek, paidasy men ziiany qatar jüredı. Bızdıŋ bılgenımızdei, oqulyqta ketken qatelıkterdıŋ özı baspalar üşın öte ülken şyǧyn. Mysaly, qatelıkterdı terıp körsetıp, dūrys nūsqasyn beru üşın oqulyqqa qosymşa şyǧarylady. Mıne, sol qosymşanyŋ özı baspalardyŋ qarjysyna auyr salmaq. Älbette, oqulyq şyǧaru paidasyz emes. Paidasy şaş etekten dese de bolady. Oqulyq şyǧarudyŋ esebın de jasap kördık. Qazırgı oqulyqtar türlı tüstı, mūqabasy da ädemı bezendırıledı. Bır kıtaptyŋ baspahanadan şyǧatyn qūny orta eseppen – 471 teŋge. Al oqulyqtardyŋ ortaşa taralymy – 150 myŋ. Köbeitıp kep jıbersek, 70 million 650 myŋ teŋge şyǧady. Būl – bır ǧana oqulyqtyŋ baspahana qūny. Endı osy jüiemen respublikanyŋ är mektebıne myŋdaǧan danamen taraityn sandaǧan oqulyqty eseptei berıŋız. Osynşama qyruar qarjydan tiıstı salanyŋ şendı-şekpendılerı syiaqy almauy mümkın be? Bälkım, oqulyqtardan ünemı qate ketıp, qaita-qaita basyluynyŋ bar syry da osynda şyǧar.
Al oqulyqtardyŋ qaidan şyǧatyny, qaida basylatyny turaly aitqan kezde Qazaqstannyŋ qanşalyqty damyǧany aldymyzdan şyǧady. Baspalar oqulyqtardy şetelde bastyrady. Senesız be, osyǧan?! Damyǧan 30 eldıŋ qataryna ūmtylǧan elde oqulyq basyp şyǧaratyn baspahana joq. Baspalar oqulyqtardy, negızınen, Türkiia men Qytaida bastyrady. Qazaqstanda «Atamūra» baspasynyŋ ǧana öz baspahanasy bar. Özge baspahanalardyŋ oqulyq basuǧa şamasy jetpeidı. Bırlı-jarym baspahana oqulyq basuǧa qauqary jetkenımen, ol öte qymbatqa tüsedı. Sebebı kıtap basuǧa kerektı qaǧaz ben boiau tügeldei şetelden äkelınedı. Söitedı de, kıtap qūny şaryqtap ketedı. Ärı ol baspahanalardyŋ tehnikalyq mümkındıkterı de şamaly. Söitıp, baspalar aqşa ünemdeu üşın ärı sapaly oqulyq şyǧaru maqsatynda kıtaptardy Türkiia men Qytaida bastyryp äkeledı. Solaişa baspalar är danadan aqşa ünemdeidı. Mūny qalai ainaldyrsaq ta, biznes ekenı belgılı.
Şetel baspahanalaryna ketıp jatqan milliondaǧan qarjyny toqtatudyŋ bır ǧana amaly – arnaiy jer bölıp, soŋǧy tehnologiiamen jabdyqtalǧan ülken baspahana salu. Bıraq bızdıŋ bilıktıŋ aşqan zauyttary men önerkäsıpterı jabylyp tynatynyn eskersek, oqulyq basatyn baspahana salu turaly oidan dereu ainyp qalasyz. Eŋ bastysy, oqulyq salasynda ülken qarjy ainalyp jatqandyqtan, onda türlı müddelı toptardyŋ baryn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Mäselen, baspalardyŋ oqulyqtaryn ministrlık ötkızgen soŋ, är qala, audannyŋ bılım basqarmalary oquşy sanyna qarai baspalarǧa «bızge pälen myŋ dana kerek» dep tapsyrys jasaidy, aqşasyn audarady. Respublika aumaǧymen eseptegende qanşama myŋ dana kıtapqa tapsyrys berılıp, milliardtaǧan aqşa jūmsalatyny aitpai-aq tüsınıktı.
Bızben äŋgımesınde ūstaz Aiatjan Ahmetjan: «Oqulyq – memlekettık maŋyzy bar ıs. Sondyqtan ol bıreudıŋ tenderı, biznesı bolmauy tiıs. Oqulyqtyŋ ainalasynda müddelı toptar köp», – dedı. Endıgı mäsele – Ashat Aimaǧambetov oqulyq ainalasyndaǧy ırı müddelı toptarmen kürese me, älde avtorlar men sarapşylardy oqytu, älıppenı qaitaru syndy jeŋıl-jelpı dünielermen ainalysa ma? Oǧan qosa, tört jyl būryn qabyldansa da, şikılıktıŋ saldarynan ünemı özgerıs engızıletın baǧdarlama taǧy bar. On üşınşı ministrdıŋ synalatyn tūstary da – osy.
Ömırjan Äbdıhalyq
Derekköz: Jas Alaş
"Adyrna" ūlttyq portaly
