تۇركيا مەن قىتاي باسپاحانالارىن اسىراپ جاتىرمىز
وتكەندە وقۋلىقتاعى قاتەلەردى تەرگەن مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ اۆتورلار مەن ساراپشىلاردى ارنايى كۋرستان وتكىزىپ، قولدارىنا سەرتيفيكات ۇستاتاتىنىن ايتقان ەدى. «جۇيەنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. ويتكەنى ساراپشى مامان بولۋى ءتيىس. وقۋلىقپەن اينالىساتىن مۇعالىمدەردى وقىتىپ، سەرتيفيكات بەرىپ، ساراپشىلار توبىن جاساقتاۋىمىز قاجەت. وقۋلىقتانۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن دايىندىقتان وتكەن ساراپشىلار بولسا، وقۋلىق پەن ساراپتاما ساپاسى دا جوعارى بولادى. قازىر ساراپتاما بار، بىراق تيىمدىلىگى تومەن». وقۋلىق دايىنداۋ جۇيەسىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماعاندىعىن ءمينيستردىڭ ءوزى مويىنداپتى. مينيستر بىلەر-بىلمەس، راسىندا دا، وقۋلىق دايىنداۋ جۇيەسىندە وقۋلىق ساپاسىنان وزگە دە ماسەلەلەر جەتكىلىكتى.
وقۋلىق قايدان جانە قانشاعا شىعادى؟
جۇيە دەمەكشى، وقۋلىق شىعارۋدىڭ اينالاسىندا قازىر 30-عا تارتا باسپا بار. ءار باسپا اۆتورلاردى ءوزى جاساقتاپ، قالاماقىنى ءوزى تولەيدى. ماسەلەن، اۆتورعا ءار باسپا تاباعىنا 30-40 مىڭ تەڭگە كولەمىندە قالاماقى بەرىلەدى. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، ەگەر ءبىر وقۋلىق 15 باسپا تاباق بولعان جاعدايدا 30 مىڭ تەڭگەمەن ەسەپتەسەك، اۆتورعا 420 مىڭ تەڭگە قالاماقى بەرىلەدى ەكەن. وقۋلىقتاردى كوبىنە اۆتورلار توبى جازادى. دەمەك، ءار اۆتوردىڭ وقۋلىقتاعى ەڭبەگىنە قاراي قالاماقىسى دا ءارتۇرلى بولادى دەگەن ءسوز. بۇل اۆتوردىڭ ەڭبەگىنىڭ وتەۋىنە تاتي ما، جوق پا؟
ءومىر شىنىبەكۇلى، ۇستاز، «ولكەتانۋ» وقۋلىعى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى:
– ءبىز جازعان وقۋلىق بويىنشا كەلىسىمشارتتا تيراجدىڭ 5 پايىزىن اۆتورلارعا بەرۋ قاراستىرىلعان. ءسوزدىڭ اشىعى، ەڭبەگىڭنىڭ وتەۋىنە تاتىمايدى، كوڭىلىم تولمايدى. ءبىلىم سالاسى، سونىڭ ىشىندە وقۋلىق – ستراتەگيالىق جاعىنان اسا ماڭىزدى سالا. بۇل سالا مەملەكەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك. قازىر تەندەر دەگەن شىقتى دا، وقۋلىق سالاسىنا دا ەندى. ماسەلەن، ساراپشىلار كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ادال ازامات وتكىر سىن-ەسكەرتپەلەر ايتسا، ونى كەلەسى جولى شاقىرمايدى. بۇل دا ماسەلەنىڭ ءبىر ۇشى. مۇندا يدەولوگيا ۇمىتىلعان، باستىسى – اقشا تابۋ. مۇددەلى توپتار تۇرا ما، كىم ءبىلسىن؟!
وقۋلىقتارداعى قاتەلىكتەردىڭ جويىلماي، كەرىسىنشە، جىل سايىن قايتالانىپ كەلە جاتقانى بۇل سالانى مەملەكەت باقىلاۋىندا ۇستاي الماي وتىرعانىن كورسەتەدى. قاتاڭ باقىلاۋ – قاتەسىز وقۋلىق بولار ەدى. ال ۇكىمەت بولسا ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىنا قاراماستان، وقۋلىق دايىنداۋدى باسپالارعا سەنىپ تاپسىردى. قازىر باسپالاردىڭ ءبارى جەكەمەنشىك. ياعني باسەكەلەستى ورتا. نارىق زاڭىنا سالساڭ، ءبارى دۇرىس. مۇنداي تاجىريبە وزگە ەلدەردە دە بار.
ءبۇبىحان شاكيەۆا، «الماتىكىتاپ» باسپاسىنىڭ وكىلى:
– وقۋلىق سالاسىندا قازىر 30-40 باسپا جۇمىس ىستەيدى. ءسويتىپ، باسپالار اراسىنداعى باسەكە كۇشەيدى. ءمينيستردىڭ اۆتورلار مەن ساراپشىلاردى وقىتۋ، دايارلىقتان وتكىزۋ باستاماسى دۇرىس. بالكىم، سوندا وقۋلىقتا قاتەلىك بولمايتىن شىعار. باسپالاردىڭ اۆتورلاردى تۇراقتى جۇمىستا ۇستاۋعا شاماسى جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە وقۋلىق جازاتىن اۆتورلاردىڭ ءبارى عىلىمي دارەجەسى بار، وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرەتىن كىسىلەر. ولار وزدەرىنىڭ قىزمەتىن تاستاپ، باسپاعا كەلىپ، تۇراقتى جۇمىس ىستەۋى ەكىتالاي نارسە. ماسەلەن، ءبىزدىڭ باسپادا ادىسكەر مامان تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. جالپى، وقۋلىق جازۋدا مينيسترلىكتىڭ بەكىتكەن ەرەجەسى بار. سوعان سايكەس، وقۋلىق جازاتىن ادام مىندەتتى تۇردە عالىم بولۋى كەرەك، ول وقۋلىقتىڭ عىلىمي نەگىزىن سالادى. ەكىنشى – وقۋلىقتىڭ ادىستەمەلىك جاعىن جاقسى مەڭگەرگەن ادىسكەر بولادى. ءۇشىنشى ادام – مىقتى پراكتيك مۇعالىم بولۋى شارت. وسىنداي ۇشتاعاننان اۆتورلىق ۇجىم قۇرىلادى. باسپا وقۋلىق دايىنداۋدى بيزنەس دەپ ەمەس، مەملەكەتتىك تاپسىرىس، يدەولوگيا دەپ قاراستىرادى.
ءار باسپانىڭ وقۋلىق دايىنداۋعا قالاي قارايتىنى جەكەمەنشىك يەسىنىڭ كوزقاراس، ۇستانىمىنا دا بايلانىستى بولار. دەگەنمەن باسەكەلەستى ورتا، الەمدىك تاجىريبە دەپ، وقۋلىقتى باسپالارعا ۇلەستىرىپ بەرۋدىڭ كولەڭكەلى جاعى دا بار. قالاي ايتساڭىز دا، جەكەمەنشىكتىڭ اتى – جەكەمەنشىك، بيزنەس.
احمەتجان اياتجانۇلى، مۇعالىم:
– وقۋلىقتاردى باسپاعا بەرۋ – بىزدەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك. باسپا وقۋلىقتاردى تەك قانا باسىپ شىعارۋ پروتسەسىمەن اينالىسۋى كەرەك. وقۋلىقتى ادىستەمە دايىندايتىن ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى باستان-اياق دايىنداپ، باسۋعا بەرگەنى دۇرىس. ال اكادەميا اۆتورلاردى تۇراقتى جۇمىسقا الىپ، تەك وقۋلىق جازۋعا عانا باعىتتاسا، وقۋلىق تۇزەلەدى. ايتپەسە وقۋلىقتا ساپا بولمايدى.
وقۋلىق دايىنداۋدى ءبىر ورتالىققا بەرۋ مينيستر ايتىپ وتىرعان دۇرىس ەمەس جۇيەنى دۇرىستاۋعا جانە پروتسەستى جۇيەلەۋگە سەپ بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاعىنان، اۆتورلار مەن ادىسكەرلەر تۇراقتى جۇمىسقا الىنادى. ەڭ باستىسى، وقۋلىقتاعى قاتەلىككە ناقتى جاۋاپ بەرەتىن مەكەمە بولادى. جاۋاپكەرشىلىك بولىنىسكە تۇسپەيدى. وقۋلىققا ۇجىمدىق قاتىناس بولمايدى.
رۋدا زايكەنوۆا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اۆتور:
– بۇل كوڭىلگە قونىمدى ويلاناتىن جاعداي. بىراق ءشيىن شىعارام دەپ، قيىن شىعارىپ المايمىز با دەپ قورقامىن. بىردەن تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساماي، ەكسپەريمەنت رەتىندە ارەكەت جاساۋ قاجەت شىعار.
ەگەر ۇكىمەت وقۋلىقتىڭ قاتەسىز ءارى ساپالى بولعانىن شىنىمەن قالاسا، وندا تاجىريبە رەتىندە وقۋلىق دايىنداۋدى ءبىر ورتالىققا بەرۋدى ويلاستىرعانى ابزال. الايدا باسپالار بۇعان قالاي قارايدى؟
انار ەلەمەسوۆا، «كوكجيەك-گوريزونت» باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى:
– وقۋلىق دايىنداۋ ىسىندەگى قانداي وزگەرىسكە دە بايىپپەن، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايمىز. وقۋلىقتىڭ ساپالى بولۋى – بولاشاقتىڭ جارقىن بولۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى. ءتۇرلى باسپادان شىققان وقۋلىقتارداعى ۇستانىم، ماتەريالدىڭ بەرىلۋى ارقيلى بولىپ شىعۋىنا بايلانىستى مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ۇبت بارىسىندا قينالاتىنى جايىندا ءجيى ءسوز بولىپ كەلەدى. بۇل اسىرەسە «تاريح» وقۋلىقتارىنا قاتىستى. سەبەبى وندا ءار دەرەك، ءار دايەك وتە ماڭىزدى. ءبىر عانا دەرەكتىڭ عالىمدار اراسىندا دا تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن جايتتار بار. سوندىقتان ولاردى بىرىزدەندىرۋ، جۇيەلەۋ قاجەتتىگى ءسوزسىز.
وقۋلىق دايىنداۋدى جۇيەلەۋ قاجەتتىگىن باسپالاردىڭ ءوزى دە تەرىس كورمەيدى. قۇپتايدى.
ءبۇبىحان شاكيەۆا، «الماتىكىتاپ» باسپاسىنىڭ وكىلى:
– جەكەمەنشىك باسپالاردىڭ وقۋلىق شىعارۋى، اۆتورلاردى ۇيىمداستىرۋى الىس-جاقىن شەتەلدە بار نارسە. وقۋلىق شىعارۋ – قىرۋار جۇمىس. مىسالى، ءبىزدىڭ باسپادا 200 ادام شتاتتا جۇمىس ىستەيدى. اكادەميانىڭ نەگىزگى مىندەتى – باعدارلاما جاساۋ جانە ونى عىلىمي نەگىزدەۋ، وندىرىسكە ەنگىزۋ، ساراپتامادان وتكىزۋ. ال ەندى اكادەميانىڭ جانىنان باسپا اشىپ، وقۋلىقتىڭ ءبارىن الىپ كەتۋ دەگەنىڭىز وڭاي شارۋا ەمەس.
ءادىلحان دۇيسەبەك، «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:
– وقۋلىق دايىنداۋدى باسپالاردان الىپ، ءبىر ورتالىققا بەرۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى قالاي دەسەك تە، باسەكەلەستىك بولۋى كەرەك. قانشا جەردەن قاتە كەتىپ جاتىر دەسەك تە، قازىرگى وقۋلىقتار اناعۇرلىم جاقسى: ادەمى، ىشكى مازمۇنى مول، جاڭالىقتارى كوپ. ەگەر تەرىس كوزقاراسپەن عانا ەمەس، وڭدى كوزبەن قاراساق، قازىرگى وقۋلىقتاردا كونتسەپتۋالدى وزگەرىستەر بار. مۇنىڭ ءبارى باسپالار اراسىنداعى باسەكەدەن شىعىپ وتىر. ال ەگەر ءبارىن جيناپ الىپ ءبىر ورتالىققا بەرسەك، ول ءوز بىلگەنىن ىستەيدى دە، دامۋ بولمايدى. جانە باسپالار قازىرگى كەزدە وزدەرىنىڭ ۇلكەن ينتەللەكتۋالدى قورىن جاسادى، وقۋلىقتار قورى بار. ينتەللەكتۋالدى – اۆتورلىق قۇقىقتى باسپالار ەشكىمگە بەرمەيدى. سوندىقتان باسەكەلەستى ورتا ءار ۋاقىتتا ساپانى دامىتادى دەپ ويلايمىز.
وقۋلىقتاردى ءبىر ورتالىققا بەرۋدىڭ قيىندىعى مەن زاڭنامالىق جاعىنا قاراماستان، پىكىر ەكىگە جارىلادى. ءبىرى – وقۋلىقتاعى قاتەلىكتەردى ازايتۋ ءۇشىن دايىنداۋ پروتسەسىن بىرىزدەندىرىپ، جۇيەلەۋ قاجەتتىگى بار دەسە، ەندى ءبىر پىكىر قارسى بولدى.
وسى جەردە وقۋلىق دايىنداۋدىڭ باسپالارعا پايداسى بار ما، الدە زيانى كوبىرەك پە دەيتىن ساۋال كولدەنەڭ شىعادى.
انار ەلەمەسوۆا، «كوكجيەك-گوريزونت» باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى:
– نارىق زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، باسپالار كەيدە كوپ تيراجبەن جارىق كورگەن وقۋلىقتى تۇزەتىپ، قايتا شىعارۋ بارىسىندا زاردابىن دا تارتىپ جاتادى. باسەكەلەستىك كۇشتى بولعاندىقتان، ارقانى كەڭگە سالىپ، سايابىرسۋعا دا بولمايدى. ءاردايىم جاڭالىقتان حاباردار بولىپ، زامان تالابىنا ساي وقۋلىقتاردى دا جەتىلدىرىپ وتىرۋ قاجەت. وقۋلىق ساپالى بولۋ ءۇشىن اۆتورلاردىڭ دا بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتىپ، تالاپتار قويۋ كەرەك. عىلىم مەن ادىستەمە سالاسىنداعى يننوۆاتسيالاردان تىس قالماي، قۇلاعدار بولۋ كەرەك.
دەمەك، پايداسى مەن زيانى قاتار جۇرەدى. ءبىزدىڭ بىلگەنىمىزدەي، وقۋلىقتا كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ ءوزى باسپالار ءۇشىن وتە ۇلكەن شىعىن. مىسالى، قاتەلىكتەردى تەرىپ كورسەتىپ، دۇرىس نۇسقاسىن بەرۋ ءۇشىن وقۋلىققا قوسىمشا شىعارىلادى. مىنە، سول قوسىمشانىڭ ءوزى باسپالاردىڭ قارجىسىنا اۋىر سالماق. البەتتە، وقۋلىق شىعارۋ پايداسىز ەمەس. پايداسى شاش ەتەكتەن دەسە دە بولادى. وقۋلىق شىعارۋدىڭ ەسەبىن دە جاساپ كوردىك. قازىرگى وقۋلىقتار ءتۇرلى ءتۇستى، مۇقاباسى دا ادەمى بەزەندىرىلەدى. ءبىر كىتاپتىڭ باسپاحانادان شىعاتىن قۇنى ورتا ەسەپپەن – 471 تەڭگە. ال وقۋلىقتاردىڭ ورتاشا تارالىمى – 150 مىڭ. كوبەيتىپ كەپ جىبەرسەك، 70 ميلليون 650 مىڭ تەڭگە شىعادى. بۇل – ءبىر عانا وقۋلىقتىڭ باسپاحانا قۇنى. ەندى وسى جۇيەمەن رەسپۋبليكانىڭ ءار مەكتەبىنە مىڭداعان دانامەن تارايتىن سانداعان وقۋلىقتى ەسەپتەي بەرىڭىز. وسىنشاما قىرۋار قارجىدان ءتيىستى سالانىڭ شەندى-شەكپەندىلەرى سىياقى الماۋى مۇمكىن بە؟ بالكىم، وقۋلىقتاردان ۇنەمى قاتە كەتىپ، قايتا-قايتا باسىلۋىنىڭ بار سىرى دا وسىندا شىعار.
ال وقۋلىقتاردىڭ قايدان شىعاتىنى، قايدا باسىلاتىنى تۋرالى ايتقان كەزدە قازاقستاننىڭ قانشالىقتى دامىعانى الدىمىزدان شىعادى. باسپالار وقۋلىقتاردى شەتەلدە باستىرادى. سەنەسىز بە، وسىعان؟! دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ۇمتىلعان ەلدە وقۋلىق باسىپ شىعاراتىن باسپاحانا جوق. باسپالار وقۋلىقتاردى، نەگىزىنەن، تۇركيا مەن قىتايدا باستىرادى. قازاقستاندا «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ عانا ءوز باسپاحاناسى بار. وزگە باسپاحانالاردىڭ وقۋلىق باسۋعا شاماسى جەتپەيدى. ءبىرلى-جارىم باسپاحانا وقۋلىق باسۋعا قاۋقارى جەتكەنىمەن، ول وتە قىمباتقا تۇسەدى. سەبەبى كىتاپ باسۋعا كەرەكتى قاعاز بەن بوياۋ تۇگەلدەي شەتەلدەن اكەلىنەدى. سويتەدى دە، كىتاپ قۇنى شارىقتاپ كەتەدى. ءارى ول باسپاحانالاردىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى دە شامالى. ءسويتىپ، باسپالار اقشا ۇنەمدەۋ ءۇشىن ءارى ساپالى وقۋلىق شىعارۋ ماقساتىندا كىتاپتاردى تۇركيا مەن قىتايدا باستىرىپ اكەلەدى. سولايشا باسپالار ءار دانادان اقشا ۇنەمدەيدى. مۇنى قالاي اينالدىرساق تا، بيزنەس ەكەنى بەلگىلى.
شەتەل باسپاحانالارىنا كەتىپ جاتقان ميلليونداعان قارجىنى توقتاتۋدىڭ ءبىر عانا امالى – ارنايى جەر ءبولىپ، سوڭعى تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان ۇلكەن باسپاحانا سالۋ. بىراق ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ اشقان زاۋىتتارى مەن ونەركاسىپتەرى جابىلىپ تىناتىنىن ەسكەرسەك، وقۋلىق باساتىن باسپاحانا سالۋ تۋرالى ويدان دەرەۋ اينىپ قالاسىز. ەڭ باستىسى، وقۋلىق سالاسىندا ۇلكەن قارجى اينالىپ جاتقاندىقتان، وندا ءتۇرلى مۇددەلى توپتاردىڭ بارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ماسەلەن، باسپالاردىڭ وقۋلىقتارىن مينيسترلىك وتكىزگەن سوڭ، ءار قالا، اۋداننىڭ ءبىلىم باسقارمالارى وقۋشى سانىنا قاراي باسپالارعا «بىزگە پالەن مىڭ دانا كەرەك» دەپ تاپسىرىس جاسايدى، اقشاسىن اۋدارادى. رەسپۋبليكا اۋماعىمەن ەسەپتەگەندە قانشاما مىڭ دانا كىتاپقا تاپسىرىس بەرىلىپ، ميللياردتاعان اقشا جۇمسالاتىنى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى.
بىزبەن اڭگىمەسىندە ۇستاز اياتجان احمەتجان: «وقۋلىق – مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىس. سوندىقتان ول بىرەۋدىڭ تەندەرى، بيزنەسى بولماۋى ءتيىس. وقۋلىقتىڭ اينالاسىندا مۇددەلى توپتار كوپ»، – دەدى. ەندىگى ماسەلە – اسحات ايماعامبەتوۆ وقۋلىق اينالاسىنداعى ءىرى مۇددەلى توپتارمەن كۇرەسە مە، الدە اۆتورلار مەن ساراپشىلاردى وقىتۋ، الىپپەنى قايتارۋ سىندى جەڭىل-جەلپى دۇنيەلەرمەن اينالىسا ما؟ وعان قوسا، ءتورت جىل بۇرىن قابىلدانسا دا، شيكىلىكتىڭ سالدارىنان ۇنەمى وزگەرىس ەنگىزىلەتىن باعدارلاما تاعى بار. ون ءۇشىنشى ءمينيستردىڭ سىنالاتىن تۇستارى دا – وسى.
ءومىرجان ابدىحالىق
دەرەككوز: جاس الاش
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
