Qazaqstandaǵy balalar ádebıeti — jasóspirimderdiń tanym kókjıegin keńeıtip, mádenı damýyn qalyptastyratyn mańyzdy quraldardyń biri. Qazaqstanda balalar ádebıeti ǵasyrlar boıy qalyptasyp, damyp keledi. Ol qazaq halqynyń aýyz ádebıetimen tyǵyz baılanysty bastaýyn alady. Búgingi tańda bul sala keńeıýde jáne ártúrli baǵytta damý ústinde.
BALALAR ÁDEBIETINIŃ TARIHI DAMÝY
Qazaq balalar ádebıetiniń bastaýy halyq aýyz ádebıetinde jatyr. Qobylandy batyr, Alpamys batyr, Er Tarǵyn sııaqty epostar men ertegiler, maqal-mátelder, jumbaqtar jáne ańyz-áńgimeler balalardyń sanasyna halyqtyq dúnıetanymdy sińirgen. Olardyń negizgi maqsaty – balalardy batyrlyqqa, adamgershilikke, elin, jerin súıýge tárbıeleý.
Sovet kezeńinde balalar ádebıeti erekshe qarqynmen damydy. Jazýshylar osy baǵytqa arnap kóptegen shyǵarmalar jazdy. Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, Muzafar Álimbaev sııaqty klassıkter balalarǵa arnalǵan óleńder men áńgimelerdi jaryqqa shyǵardy. Bul shyǵarmalar negizinen patrıotızmdi, elge degen súıispenshilikti jáne eńbekqorlyqty nasıhattady.
TÁÝELSIZDIK KEZEŃINDEGI BALALAR ÁDEBIETI
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin balalar ádebıetine jańa baǵyttar men taqyryptar endi. Bul kezeńde ulttyq qundylyqtardy qaıta jańǵyrtýǵa, qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetinen shabyt alýǵa basa nazar aýdaryla bastady. Jas urpaqtyń tanymyn keńeıtý úshin jańashyldyqqa umtylǵan shyǵarmalar paıda boldy.
Balalar ádebıetinde jańa esimder tanylyp, janrlar da ártaraptandy. Búginde qazaq tilindegi balalar shyǵarmalarynda fantastıka, ǵylymı-kópshilik ádebıet, shytyrman oqıǵaly janrlar keńinen taralýda. Avtorlar balalardyń qyzyǵýshylyqtaryn eskerip, olardyń zaman talabyna saı bolýyn qamtamasyz etýde.
BALALAR ÁDEBIETINIŃ QAZIRGI KÓRINISI MEN KELEShEGI
Qazaqstanda balalar ádebıetin damytýǵa baǵyttalǵan birqatar baǵdarlamalar júzege asyrylyp keledi. Memlekettik jáne qoǵamdyq uıymdar balalar ádebıetiniń damýyna qoldaý kórsetip, jas avtorlardyń shyǵarmalaryn basyp shyǵarýǵa múmkindik týǵyzýda. Mysaly, «Mektep» baspasy, «Jalyn» jýrnaly, basqa da baspa úıleri balalar ádebıetin keńinen nasıhattap keledi.
Sonymen qatar, balalar kitaptaryna arnalǵan festıvalder men baıqaýlar uıymdastyrylýda. Bul ádebıet salasyna jańa esimderdi ákelip, balalar men jasóspirimderge arnap jazatyn avtorlardyń kóbeıýine septigin tıgizýde.
BÚGINGI BALALAR NE OQIDY?
Qazaqstanda sońǵy jyldary balalarǵa arnalǵan jańa ádebı shyǵarmalar paıda bolyp, ádebıet salasyna jas avtorlar qosylyp keledi. Bul shyǵarmalar qazirgi zamanǵy balalardyń suranystaryna saı jáne qazaq mádenıetin, ulttyq qundylyqtardy dáripteýge baǵyttalǵan. Mine, sońǵy jyldary jaryq kórgen birneshe kitap:
- "Apataı, men úıdemin" – Ásııa Baǵdáýletqyzy: Bul kitap kishkentaı balalarǵa arnalǵan jáne otbasy qundylyqtaryn dáripteıdi. Áńgime COVID-19 pandemııasy kezinde oqshaýlanǵan otbasylardyń birligi men balalardyń úıde ótkizgen ýaqyttary týraly. Bul kitaptyń ereksheligi – qazirgi zamandaǵy oqıǵalardy negizge ala otyryp, otbasylyq qarym-qatynastardy kórsetý.
- *"Tentek qonjyq" – Sháken Kúmisbaıuly: Jas balalarǵa arnalǵan bul kitapta qonjyqtyń túrli qyzyqty oqıǵalary baıandalady. Áńgimeler balalardyń qorshaǵan ortaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, tabıǵatty qorǵaýǵa, dostyqqa jáne bir-birine qamqor bolýǵa úıretedi.
- "Aıym men Aıshyq" – Sultan Qalıev: Bul kitapta Aıym esimdi qyz ben Aıshyq atty mysyqtyń qyzyqty oqıǵalary sýretteledi. Áńgimeler balalardyń janýarlar álemine qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, olardy qorǵaý, qamqor bolý sııaqty qundylyqtardy dáripteıdi.
- "Sábı sáýle" – Baqytjan Qanapııanov: Bul balalarǵa arnalǵan poezııalyq kitap. Baqytjan Qanapııanov kishkentaı oqyrmandarǵa arnap jazǵan óleńderi arqyly meıirimdilik pen dostyq, tabıǵat sulýlyǵy týraly áserli jyrlar usynady.
- "Sıqyrly kitaptar" – Nurdáýlet Aqysh: Nurdáýlet Aqyshtyń bul kitaby qazirgi zamandaǵy balalardyń jańa tehnologııalar men sıqyrly kitaptar arasyndaǵy qyzyqty oqıǵalaryn baıandaıdy. Balalardyń qııalyn damytýǵa arnalǵan shytyrman oqıǵalar men tanymdyq sıýjetter bar.
- "Altyn tis" – Álibek Asqarov: Bul shytyrman oqıǵaly povest jasóspirimderge arnalǵan. Balalar top bolyp birigip, aýyldaǵy jumbaq oqıǵalardy sheshýge tyrysady. Kitapta dostyq, ádildik, adaldyq sekildi qundylyqtar kórinis tabady.
- "Qazaq ertegileri" – Qazirgi zamanǵy jazýshylar jınaǵy: Qazirgi avtorlar jazǵan qazaq ertegileri qazirgi zamanǵa beıimdelip, jańa keıipkerlermen tolyqtyrylǵan. Bul jınaq jas oqyrmandardy qazaq folklorynyń álemimen tanystyryp, zamanaýı óńdeý arqyly qyzyqtyrady.
- "Sáýle" – Dınara Myrzahmetova: Bul kitap balalarǵa arnap jazylǵan shaǵyn áńgimelerden turady. Sıýjetter otbasy qundylyqtaryna, bala qııalynyń sheksiz múmkindikterine, ómirdegi kishigirim qýanyshtardy baǵalaýǵa arnalǵan.
- "Qamajaı" – Roza Qadyrjan: Kitapta qazaqtyń dástúrli bıi «Qamajaı» týraly ańyz ben búgingi kúnge beıimdelgen hıkaıalar aıtylady. Bul kitap arqyly balalar ulttyq óner men mádenıetti tereńirek túsinedi.
- "Arýjan men Bekjannyń ǵajaıyp sapary" – Ádilbek Kópenuly: Bul shyǵarmalar toptamasy kishkentaı balalardyń qııal-ǵajaıyp álemge sapary týraly. Qyzyqty oqıǵalar balalardyń shyǵarmashylyq oılaý qabiletin damytýǵa jáne olardyń tabıǵatty tanýyna baǵyttalǵan.
Balalar ádebıetiniń negizgi maqsaty — jasóspirimderdiń dúnıetanymyn keńeıtip, olardy adamgershilikke, dostyqqa, patrıotızmge tárbıeleý. Kitap oqý arqyly bala óz oılaý qabiletin damytyp, til baılyǵyn arttyrady. Sondyqtan qazirgi zamanǵy balalar ádebıeti de osy qundylyqtardy saqtaı otyryp, jańa zaman talaptaryna saı bolýǵa umtylady.
Qazaqstandaǵy balalar ádebıeti ult bolashaǵynyń jarqyn beınesin qalyptastyrýda mańyzdy ról atqarady. Ony damytý arqyly biz jas urpaqtyń rýhanı baılyǵyn arttyryp, olardyń shyǵarmashylyq áleýetin ashýǵa yqpal ete alamyz. Balalar ádebıetine qoldaý kórsetý — keleshekke salynǵan mańyzdy ınvestıııa.
