Qoǵamdaǵy alaıaqtyqtyń kóp bóligi qarjy pıramıdalarymen baılanysty oryn alýda. Statıstıkalyq derekterge súıensek, jyl saıyn ınternettik alaıaqtyq pen qarjy pıramıdalarynyń qurbanyna aınalǵandardyń sany shamamen 7,8 myń adamǵa jetetein kórinedi. Aıtylǵan qarjy pıramıdalary qarjylyq shyǵyndarǵa ákeletin jáne kóptegen adamdardyń ómirin buzýy múmkin kúrdeli másele bolyp esepteledi. Osyndaı keleńsizdikterdi boldyrmaý maqsatynda Qazaqstanda úkimet pen quzyrly organdar bul zańsyz shemalarmen kúresý úshin qatań sharalar qabyldaýda.
Tyıym salý sharalaryna toqtalar bolsaq, Qazaqstanda qarjylyq pıramıdalardyń áreketine jol bermeý úshin qatań zańnamalyq sharalar qabyldanýda. Aıta keteıik, 2017 jyly pıramıdalyq shemalardy qurý jáne oǵan qatysý týraly jazany kúsheıtetin «Qarjy pıramıdalary týraly» zań kúshine engen bolatyn. Osy zań boıynsha, alaıaqtyqpen aınalysqan adamdardy qylmystyq qýdalaý men jazalaýǵa ushyraýy tıis dep kórsetilgen. Alaıaqtyq pıramıdasy bir ǵana adamnyń ashyp, damytatyn kásibi emes. Ádette, alaıaqtar top bolyp jumys jasaıdy. Olar ózara klıent tartatyn, olardy júıege tirkeıtin degen sekildi arnaıy qyzmetterdi bólisedi. Sol sebepti, qazirde, alaıaqtyqpen analysatyn pıramıdalardy qurýshylardyń sybaılastary, agentteri jáne oryndaýshylary bolady. Sáıkesinshe, «adamdar tobynyń qylmys jasaýy» atty baptyń 2-bóligi boıynsha 3 jyldan 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy beriletindigi jazylǵan.
Qarjy pıramıdalaryn uıymdastyrýshylarynyń alǵashqy basty kózdeıtin maqsaty – salymshylardyń qarajatyn alaıaqtyq jolmen ıemdený. Alaıaqtar adam emoııalarmen ońaı basqara alady, manıpýlıaııalyq qýlyqtar jasaı alady, kóp jaǵdaıda psıhologııany jaqsy meńgergen adamdar bolady. Olar aldyndaǵy qurbandaryna neni jáne qalaı jetkiizý kerektigin jaqsy biledi. Salymshylardyń senimin arttyrý úshin ınvestorlarmen kezdesýler ótkizedi. Jáne bulardyń kóbisin halyqtyń nazaryna aıqyn kórsetedi. Jaqsy áser qaldyrý úshin alaıaqtyq agenttikter alǵashqy ýaqyttarda aıtylǵan mindettemelerin júıeli túrde orynldaýǵa tyrysady, kelisilgen paıyzdardy, bonýstardy esepshottarǵa jiberip turady. Bul árıne bul uıymdasqan alaıaqtyq toptyń tólem qabiletiniń jetkilikti ekendigin dáleldeý maqsatynda ǵana jasalatyny anyq. Sondaı-aq olar tek salymshylardyń ózimen ǵana emes, «tabysyńyz artýy úshin» degen syltaýmen olardyń týystaryn, dostaryn shaqyrýǵa úgitteıdi. Ádette, ózi aldanǵan salymshy salǵan qarajatyn bonýstar arqyly qaıtaryp alý úshin ózi de alaıaqtardyń qataryna qosylyp tanystaryn da osy jolǵa tartyp júrgenin baıqamaı qalady. Bul da alaıaqtardyń kórsetken psıhologııalyq qysymynyń nátıjesinde oryn alatyn jaǵdaıattar.
Alaıaqtyq pıramıdalarynan qoǵaı qalaı saqtana alady? Birinshiden, adamdar «jeńil ári jyldam aqsha» degen urandarǵa elikpeýi tıis. Tegin ári mol aqsha ońaı kelmeıtinin túsinýi qajet. Illıýzııalyq ýádelerge berilmeý úshin qoǵamda bolyp jatqan jańalyqtardan habardar bolýy tıis. Ádette, qarjy pıramıdalary passıvti tabys joǵary tabysqa aınalady dep «kepildik beredi». Máselen, olar ekinshi deńgeıli bankterdiń paıyzdyq mólsherlemeni salystyra otyryp, joǵary ıaǵnı 35-40 paıyz syıaqy berýge ýáde etip, salymshylardy tartady. Eger uıym óte qolaıly paıyzben sizge basymdylyq beretin bolyp kórinetin osyndaı sharttardy usynar bolsa, bul ınvestıııalardyń shynaıylyǵyna kúmándanýǵa birden bir sebep. Ekinshi bir nazar aýdartatyn jáıt, mundaı toptar adamdar oılanyp úlgermeýleri úshin jyldam ınvestıııalaýǵa shaqyrady. Sebebi, adamdarda «salqyn aqyl» degen psıhologııalyq túsinik bar. Olar adam oılanyp úlgermeýi úshin ártúrli dúnıelermen aldaýsyratýǵa tyrysady.
Alaıda, kompanııanyń alaıaqtyq pıramıdasy ekenin qaıdan bile alamyz? Alaıaqtyqtyń eń kóp taralǵan jaǵdaılary onlaın saýda. Sonyń qatarynda, áleýmettik jeliler ıaǵnı Instagram paraqshalary arqyly aldaý jaǵdaıattardy jıi kezdesedi. Ádemi arzan zattar men baǵasy tıimdi zattar onlaın satyp alýshylardy qyzyqtyrady. Sengish azamattar paraqshaǵa kirgende jazylýshylardyń sany men ónimniń ádemi foto, beınelerine nazar aýdarady. Osy talaptardy basshylyqqa alyp tapsyrys beredi, biraq ónim joq. Keıinirek bul akkaýntqa shaǵymdanyp, aqshasyn qaıtarýdy talap etken jaǵdaıda satyp alýshyny blokqa jiberedi nemese paraqshanyń ataýyn ózgerte salady. Bul ártúrli ınternet saıttaryna da qatysty. Sondyqtan azamattardy yqtımal keleńsizdikterden qorǵaý úshin saqtyq erejelerin saqtaý curalady. Mysaly, taýarlarǵa tek senimdi jerden tapsyrys berý, olardan naqty tutynýshylardyń pikirleri boıynsha ǵana tańdaý. Al zańǵa júginip, alaıaqtardy sotqa bergen jaǵdaıda bank arqyly aqsha aýdarǵanyńyzdy rastaıtyn túbirtek, áleýmettik jelilerdegi jeke habarlarlamalar, aryzdanýshy usynǵan barlyq materıaldar qylmystyq is materıaldaryna birge tirkelip, dálel retinde paıdalanyla alady. Mamandardyń oıynsha, qarjylyq saýattylyǵy tómen adamdar kólikterin, páterlerin «ınvestıııalyq kompanııalarda» lombardqa qoıýdy jón kóredi.
Qazaqstandaǵy qarjy pıramıdalarymen kúres úkimet pen quzyrly organdardyń alǵashqy oryndaǵy qajettiligi bolyp tabylady. Qarjy alaıaqtary men olardyń jolyn kesýde zańnamalyq sharalar, baqylaýdy arttyrý, halyqty qarjylyq oqytý mańyzdy rólge ıe. Bul máselelermen kúresý azamattardy qorǵaý jáne eldegi ekonomıkalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý sharalaryn únemi nazarda ustaýdy talap etedi.
