Özbekstan Qazaqstandy qosa alǧanda, Ortalyq Aziia elderımen özara senım men tatu körşılıkke negızdelgen qatynastardy damytu jolymen jürıp keledı. Özbek jäne qazaq halyqtary jaqyn körşıler ǧana emes, köpjaqty yntymaqtastyqtyŋ köptegen aspektısı boiynşa bır-bırın bauyrlar retınde qoldap otyrady.
Sondyqtan da Özbekstan men Qazaqstan – jaqyn körşıler, senımdı ärıptester jäne qatar qonys tepken bauyrlas memleketter. Ekı eldıŋ halyqtary arasyndaǧy özara bailanystar men bauyrlastyq qatynastardyŋ ūzaq tarihy bar. Keiıngı jyldary ekı memleket arasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ jaŋa kezeŋı bastaldy. Saiasi, sauda-ekonomikalyq, mädeni-gumanitarlyq jäne basqa salalardaǧy özara tiımdı qatynastar qarqyndy damyp jatyr.
Qazaqstan bızdıŋ eldıŋ Ortalyq Aziiadaǧy negızgı sauda-ekonomikalyq ärıptesı ekendıgın erekşe atap ötken jön. 2016 jyldan berı ötkızılıp kele jatqan joǧary deŋgeidegı kezdesulerdıŋ arqasynda elderımız arasyndaǧy özara tiımdı qarym-qatynas jaŋa kezeŋge öttı. 2016 jylǧy qyrküiekten bastap joǧary deŋgeidegı 5 memlekettık sapar jäne 10-nan astam jūmys sapary boldy, taraptar arasynda 20-dan astam kezdesu ötkızıldı. Osy kezdesuler barysynda 230-ǧa juyq memleketaralyq, ükımetaralyq jäne salaaralyq qūjatqa qol qoiyldy. Olar elderımız arasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ qūqyqtyq negızı bolyp sanalady. Būǧan qosa, Özbekstan men Qazaqstan BŪŪ, TMD, ŞYŪ, İYŪ, Türkıtıldes memleketter ūiymy jäne basqa da qūrylymdar aiasynda belsendı türde yntymaqtasyp otyr.
2018 jyly «Qazaqstandaǧy Özbekstan jylyn» jäne 2019 jyly «Özbekstandaǧy Qazaqstan jylyn» ötkızu elderımızdıŋ mädeni-gumanitarlyq salalardaǧy yntymaqtastyǧyn aitarlyqtai nyǧaitty.
Memleketter arasyndaǧy qatynastar Özbekstan Respublikasy men Qazaqstan Respublikasy arasyndaǧy mäŋgılık dostyq turaly şartty (1998 jyl), Strategiialyq ärıptestık turaly şartty (2013 jyl), Odaqtastyq qatynastar turaly şartty (2023 jyl) jäne jaqyn ärıptestık, teŋdık, bırlık jäne joǧary senım qaǧidattary baiandalǧan basqa da qūjattardy qosa alǧanda, bırqatar qūjat negızınde nyǧaia tüstı.
Bügıngı taŋda ekı eldıŋ köşbasşylary köpjaqty ärıptestıktı däiektı türde damytuǧa jäne nyǧaituǧa degen nyq ūmtylysyn, sondai-aq jaŋa biıkterge iyq tırestıre jetu nietın körsetıp jür. Özara dostyq bailanystar naqty praktikalyq qadamdarmen baiytylyp, joǧary traektoriia boiynşa damyp keledı.
«Özbek pen qazaq – jaqyn körşı ǧana emes, ortaq tarihi mūra, mädeni jäne ruhani qūndylyq bailanystyrǧan bauyrlar. Būl – baǧa jetpes bailyǧymyz, bız ony airyqşa baǧalaimyz. Men taǧdyrymyz qandai ortaq bolsa, bolaşaǧymyz sondai ortaq bolatynyna senemın» dedı Özbekstan Respublikasynyŋ Prezidentı Şavkat Mirzieev.
Būl rette ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyq dinamikasyna toqtalu oryndy. Qazaqstan aumaǧynda Özbekstan rezidentterınıŋ qatysuymen 1400-den asa käsıporyn qūryldy. Qazaqstanda önerkäsıptık kooperasiia boiynşa ırı jobalar ıske asyrylu üstınde. Atap aitqanda, Qostanaida, Şymkentte jäne Türkıstanda «Ravon» avtomobilderın qūrastyru, sondai-aq tūrmystyq tehnika men toqyma önımderınıŋ öndırısı jolǧa qoiyldy.
Ekı dostas memleket arasyndaǧy yntymaqtastyq sauda qatynastarymen ǧana şektelmeidı. Qazaqstan elımızdıŋ ekonomikasyna investisiia qūiuǧa erekşe köŋıl bölıp otyr. Özbekstanda Qazaqstan kapitalynyŋ qatysuymen 1100-den asa käsıporyn jūmys ısteidı. Bes jyl būryn būl körsetkış şamamen 6 ese az boldy.
Bızdıŋ eldıŋ auyl şaruaşylyǧynda älı de köptegen paidalanylmaǧan mümkındık bar. Sondyqtan keiıngı jyldary agrarlyq sektordy damytu memlekettık saiasattyŋ arqauyna ainaldy. Osylaişa, Özbekstannyŋ auyl şaruaşylyǧy ışkı naryqty sapaly jemıspen jäne kökönıspen toltyryp qana qoimai, körşı jäne alys şetelderdıŋ naryqtaryn da iemdenıp jatyr.
Sonyŋ ışınde Özbekstan men Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧy jönındegı bırlesken jūmys toby ekı el arasyndaǧy osy saladaǧy yntymaqtastyqtyŋ özektı mındetterın ıske asyrumen belsendı ainalysady.
Özbekstannyŋ Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ırı sauda-ekonomikalyq ärıptesı sanalatyn Qazaqstanmen auyl şaruaşylyǧy salasyndaǧy yntymaqtastyq sauda, investisiialar, ǧylym jäne instituttyq yntymaqtastyq salasynda belsendı damyp keledı.
2023 jylǧy 7-8 qyrküiekte Samarqandta azyq-tülık qauıpsızdıgı mäselelerı jönındegı Halyqaralyq konferensiia öttı. Oǧan Qazaqstannyŋ Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ basşylyǧy bastaǧan delegasiia da qatysty.
Konferensiiada auyl şaruaşylyǧynyŋ, orman jäne balyq şaruaşylyǧynyŋ önımdılıgı men ornyqtylyǧyn arttyru, sonyŋ ışınde auyl şaruaşylyǧynyŋ joǧary önımdı sektorlaryn negızdelgen saiasat pen täjıribe arqyly qoldau jäne tabiǧi resurstardy ornyqty paidalanudy qamtamasyz etu mäselelerı talqylandy. Jetekşı taqyryptar ūsaq auylşaruaşylyq tauar öndıruşılerın qoldau üşın qauıpsız jäne tiımdı azyq-tülık jüiesın qūru, auyldy jerlerde kedeişılıktı azaitu, agroazyq-tülık jüielerınıŋ inkliuzivtılıgı men tiımdılıgın arttyru boldy. Osy şeşımder boiynşa keleşegı auqymdy kelısımderge qol jetkızıldı.
2023 jylǧy 4 qazanda Taşkentte «Tiımdılıgı joǧary auyl şaruaşylyǧy maşinalaryn jasau jäne tehnikany paidalanu deŋgeiın arttyru üşın innovasiialyq şeşımder» taqyrybynda Halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı. Konferensiiaǧa qazaq ǧalymdary men ǧylymi mekemelerdıŋ ökılderı onlain-rejımde qatysty.
Agrarlyq salada qol jetkızgen kelısımder men käsıpkerler arasynda ornatylǧan yntymaqtastyqtyŋ nätijesınde 2023 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa Özbekstan men Qazaqstan arasyndaǧy auyl şaruaşylyǧy jäne azyq-tülık önımderınıŋ özara saudasynyŋ kölemı 1,87 mlrd dollarǧa teŋ boldy. Sonyŋ ışınde auyl şaruaşylyǧy önımınıŋ eksporty – 179,7 mln dollar, al import – 1,69 mlrd dollar.
Biyl qaŋtar-şılde ailary aralyǧynda Özbekstan men Qazaqstan arasyndaǧy auyl şaruaşylyǧy jäne azyq-tülık önımderınıŋ özara sauda kölemı – 909,9 mln AQŞ dollardy qūrady. Sonyŋ ışınde auyl şaruaşylyǧy önımınıŋ eksporty – 161,7 mln dollar, al import — 748,2 mln dollar.
Eksporttalatyn önımder – kökönıs (52,3 mln dollar), jemıs (28,9 mln dollar), keptırılgen jemıs pen kökönıs (11,4 mln dollar), temekı būiymdary (12,3 mln dollar), mal azyǧy daqyldary (8,0 mln dollar), susyndar (6,8 mln dollar), konditerlık būiymdar (5,8 mln dollar) jäne öŋdelgen önımder (2,2 mln dollar).
İmporttalatyn auyl şaruaşylyǧy önımderınıŋ tızımınde dändı daqyldar (293,5 mln dollar), mai (71,3 mln dollar), et (38,3 mln dollar), januarlarǧa arnalǧan jem (36,4 mln dollar), susyndar (34,7 mln dollar), kökönıs (26,1 mln dollar) jäne azyq-tülık önımderı (26,3 mln dollar) bar.
Aita ketu kerek, fitosanitarlyq baqylau jäne ösımdıkterdı qorǧau jaiy memleketter arasyndaǧy auyl şaruaşylyǧy önımderın eksporttau jäne importtau üderısınde ärqaşan basym mäseleler bolyp qala beredı. Sebebı būl saladaǧy tūraqty da sapaly jūmys auyl şaruaşylyǧynyŋ bolaşaǧyna tıkelei äser etedı. Būl baǧyttaǧy yntymaqtastyq däiektı türde jolǧa qoiylǧany maŋyzdy.
Byltyr 2 nauryzda Germaniianyŋ Ortalyq Aziiadaǧy sauda erejelerın jeŋıldetu jönındegı jobasynyŋ (GIZ) tehnikalyq qoldauymen ötkızılgen Ortalyq Aziia fitosanitarlyq qyzmetterınıŋ öŋırlık kezdesuınde Özbekstan men Qazaqstannyŋ aqparattyq jüielerı körsetıldı.
Sol jyly 25-28 säuır aralyǧynda Özbekstan men Qazaqstannyŋ şekaralas aumaqtarynda (3 km radiusta) karantindık obektılerdıŋ oşaqtaryn anyqtau üşın bırlesken tekseruler jürgızıldı. Qazırgı uaqytta ekı memlekettıŋ karantindık qyzmetterı fitosanitariia salasyndaǧy aqparattyq jüielerdı integrasiialau boiynşa belsendı jūmys jürgızıp jatyr.
Körşıles ekı el arasyndaǧy ärıptestık agrarlyq bılım beru salasynda da jüzege asyrylyp otyr. Mysaly, 2023 jylǧy 17-29 säuır aralyǧynda Termezdegı agrotehnologiia jäne innovasiialyq damu institutynyŋ 11 professory men oqytuşylarynan qūralǧan delegasiia Qazaqstannyŋ ūlttyq agrarlyq zertteu universitetınde bılıktılıktı arttyrudan öttı.
Byltyr Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ janyndaǧy Tūqym şaruaşylyǧyn damytu ortalyǧy Qazaqstanǧa 1,2 myŋ tonna maqta tūqymyn, 12 tonna kürış tūqymyn jetkızdı. Biyl qaŋtarda osy ortalyq Qazaqstanǧa 1,9 myŋ tonna maqta tūqymyn jetkızu jönınde kelısımşart jasasty. Osy uaqytqa deiın 150 tonna önım jetkızıldı.
Sondai-aq ekı körşı memleket arasyndaǧy ärıptestık negızınde bırqatar bırlesken joba jüzege asyrylyp jatqanyn aitqan jön. Syrdariia oblysynyŋ Syrdariia audanynda qūrylyp jatqan Özbekstan men Qazaqstannyŋ Halyqaralyq önerkäsıptık kooperasiia ortalyǧy audanynda 1 million tonna astyqty tereŋ öŋdeu (26 mln dollar) jäne ösımdık mailaryn öndıru (5 mln dollar) jönındegı jobalardy ıske asyru josparlanyp otyr. Būl joba üşın jauapkerşılık qazaqstandyq «K-Agro» kompaniiasyna jüktelgen. Ol özbek ärıptesı «A-Sommeh» JŞQ-men bırlesıp, jobany ıske asyrudy bastauǧa daiyn. Jobany ıske asyru Özbekstan men Qazaqstannyŋ Halyqaralyq önerkäsıptık kooperasiia ortalyǧyn (HÖKO) qūrudan bastalmaq.
Būdan bölek, qūny 8 mln AQŞ dollary bolatyn bırlesken jobany ıske asyru üşın Qazaqstannyŋ «Meat Magnat» ÄKK-sı men Özbekstannyŋ «Premium Beef Well» JŞQ bırlesken kompaniia qūrdy. Jobanyŋ bırınşı kezeŋınde Türkıstan oblysynyŋ Sairam audanynda 3,5 myŋ bas ırı qara ūstalatyn mal şaruaşylyǧy keşenı ıske qosyldy, sondai-aq jemşöp bazasyna qosymşa 50 gektar jer bölındı. Ekınşı kezeŋde ırı qara sanyn 20 myŋ basqa deiın köbeitu jäne qosymşa jer uchaskelerın (2 myŋ gektar) bölu josparlanǧan.
Osyndai bırlesken äreketterdıŋ barlyǧy ǧasyrlar boiǧy dostyq bailanystarmen, özara dästürlermen, qūndylyqtarmen jäne tiımdı ärıptestık qaǧidattarymen üilesım tauyp, laiyqty baǧalanyp otyr.
Būǧan qosa Qazaqstanmen jaŋa keleşektegı jobalar äzırlenıp jatyr. Mysaly, Türkıstan oblysynda jıbek şaruaşylyǧyn damytu jönındegı jobany ıske asyru turaly kelısımge qol jetkızıldı. 2024-2029 jyldarǧa arnalǧan osy joba Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı janyndaǧy Jıbek şaruaşylyǧyn jäne jün önerkäsıbın damytu komitetınıŋ jäne «Qazaq Jıbek» bırlestıgınıŋ qoldauymen jüzege asyrylatyn bolady. Joba üş kezeŋde ıske asyrylmaq. Bırınşı kezeŋde Türkıstan oblysyna jalpy qūny 32 mln dollar bolatyn tūt jıbek qūrtynyŋ 80 mln dana pılläsı jetkızıledı (5 mln pıllä 2024 jyly jetkızıledı) jäne 10 myŋ gektar jer bölınedı. Ekınşı kezeŋde Türkıstan oblysyna jıbek qūrty jūmyrtqasynyŋ tiıstı türı jetkızıletın bolady. Eksporttalǧan tūt jıbek qūrtynyŋ pıllälary Türkıstan oblysynyŋ klimatyna beiımdelıp, jaqsy nätije körsetkennen keiın Özbekstan-Qazaqstan tūqym ösıru käsıpornyn qūru josparlanyp otyr.
Sondai-aq Qazaqstan aumaǧynda (Qostanai, Aqmola jäne Pavlodar oblystarynda) dändı daqyldar jäne jemşöp önımderın öndıru jobasyn ıske asyru boiynşa jūmystar jürgızılıp jatyr.
Taǧy bır keleşegı zor qadamdy atap ötken jön. Qazır Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ mamandary men agrarlyq salada jūmys ısteitın käsıpkerler delegasiiasy Qazaqstanda jür. Būl sapardyŋ negızgı maqsaty – 50 myŋ gektar jer uchaskesınde auyl şaruaşylyǧy önımın öndıru men ırı qara mal ösıru jönındegı jobalardy ıske asyru üşın negızgı şarttardy kelısu.
Delegasiia müşelerı Qazaqstannyŋ Aqmola, Qaraǧandy, Qostanai jäne Soltüstık Qazaqstan oblystarynyŋ agrarlyq salasyndaǧy jauapty tūlǧalarmen jäne käsıpkerlermen kezdesedı. Būl kezdesulerdıŋ maqsaty – Özbekstandaǧy dändı daqyldarmen, mal şaruaşylyǧymen, qūs şaruaşylyǧymen jäne balyq şaruaşylyǧymen ainalysatyn ırı auyl şaruaşylyǧy subektılerınıŋ astyq qory men jemşöp bazasyn jaqsartu üşın Qazaqstannyŋ agrarlyq käsıporyndarymen yntymaqtastyq turaly kelısımderge qol qoiu. Kezdesuler aiasynda ekı eldıŋ zaŋnamasyna säikes yntymaqtastyq turaly ülgılık kelısımnıŋ jobasy qaraldy. Käsıpkerler men Ükımet ökılderınıŋ ūsynystary negızınde kelısım jobasyna tolyqtyrular men özgerıster engızıldı.
Kelısımderge säikes bügınde bırlesken önımder öndırıletın jer uchaskelerınıŋ jai-küiın tekseru, sumen jabdyqtau men infraqūrylymdy qamtamasyz etu jūmystary jürgızılıp jatyr. Ekı jaqtyŋ da müddelerıne sai keletın osyndai jobalar boiynşa dostar men bauyrlar retınde jūmys ısteu, körşılık pen bauyrlastyq qaǧidattary negızınde bolaşaq maqsattardy belgıleu, sondai-aq jaŋa agrarlyq jobalardy äzırleu jäne jüzege asyru maŋyzdy. Mūndai ärıptestık ekı eldıŋ damuynda şeşuşı röl atqaratynyna senımdımın.
Tūtastai alǧanda, auyl şaruaşylyǧy salasyndaǧy yntymaqtastyqty damytu ekı el men ekı bauyrlas halyq üşın öte tiımdı ärı bolaşaǧy zor dep sanaimyn. Memleketter arasyndaǧy kölık-logistikalyq infraqūrylymdy jäne basqa da bailanystardy nyǧaitu auyl şaruaşylyǧyndaǧy yntymaqtastyq deŋgeiın aitarlyqtai arttyruǧa jaŋa mümkındık tuǧyzady.
