Ózbekstan Qazaqstandy qosa alǵanda, Ortalyq Azııa elderimen ózara senim men tatý kórshilikke negizdelgen qatynastardy damytý jolymen júrip keledi. Ózbek jáne qazaq halyqtary jaqyn kórshiler ǵana emes, kópjaqty yntymaqtastyqtyń kóptegen aspektisi boıynsha bir-birin baýyrlar retinde qoldap otyrady.
Sondyqtan da Ózbekstan men Qazaqstan – jaqyn kórshiler, senimdi áriptester jáne qatar qonys tepken baýyrlas memleketter. Eki eldiń halyqtary arasyndaǵy ózara baılanystar men baýyrlastyq qatynastardyń uzaq tarıhy bar. Keıingi jyldary eki memleket arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń jańa kezeńi bastaldy. Saıası, saýda-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq jáne basqa salalardaǵy ózara tıimdi qatynastar qarqyndy damyp jatyr.
Qazaqstan bizdiń eldiń Ortalyq Azııadaǵy negizgi saýda-ekonomıkalyq áriptesi ekendigin erekshe atap ótken jón. 2016 jyldan beri ótkizilip kele jatqan joǵary deńgeıdegi kezdesýlerdiń arqasynda elderimiz arasyndaǵy ózara tıimdi qarym-qatynas jańa kezeńge ótti. 2016 jylǵy qyrkúıekten bastap joǵary deńgeıdegi 5 memlekettik sapar jáne 10-nan astam jumys sapary boldy, taraptar arasynda 20-dan astam kezdesý ótkizildi. Osy kezdesýler barysynda 230-ǵa jýyq memleketaralyq, úkimetaralyq jáne salaaralyq qujatqa qol qoıyldy. Olar elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń quqyqtyq negizi bolyp sanalady. Buǵan qosa, Ózbekstan men Qazaqstan BUU, TMD, ShYU, IYU, Túrkitildes memleketter uıymy jáne basqa da qurylymdar aıasynda belsendi túrde yntymaqtasyp otyr.
2018 jyly «Qazaqstandaǵy Ózbekstan jylyn» jáne 2019 jyly «Ózbekstandaǵy Qazaqstan jylyn» ótkizý elderimizdiń mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyǵyn aıtarlyqtaı nyǵaıtty.
Memleketter arasyndaǵy qatynastar Ózbekstan Respýblıkasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy máńgilik dostyq týraly shartty (1998 jyl), Strategııalyq áriptestik týraly shartty (2013 jyl), Odaqtastyq qatynastar týraly shartty (2023 jyl) jáne jaqyn áriptestik, teńdik, birlik jáne joǵary senim qaǵıdattary baıandalǵan basqa da qujattardy qosa alǵanda, birqatar qujat negizinde nyǵaıa tústi.
Búgingi tańda eki eldiń kóshbasshylary kópjaqty áriptestikti dáıekti túrde damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa degen nyq umtylysyn, sondaı-aq jańa bıikterge ıyq tirestire jetý nıetin kórsetip júr. Ózara dostyq baılanystar naqty praktıkalyq qadamdarmen baıytylyp, joǵary traektorııa boıynsha damyp keledi.
«Ózbek pen qazaq – jaqyn kórshi ǵana emes, ortaq tarıhı mura, mádenı jáne rýhanı qundylyq baılanystyrǵan baýyrlar. Bul – baǵa jetpes baılyǵymyz, biz ony aıryqsha baǵalaımyz. Men taǵdyrymyz qandaı ortaq bolsa, bolashaǵymyz sondaı ortaq bolatynyna senemin» dedi Ózbekstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Shavkat Mırzıeev.
Bul rette eki el arasyndaǵy yntymaqtastyq dınamıkasyna toqtalý oryndy. Qazaqstan aýmaǵynda Ózbekstan rezıdentteriniń qatysýymen 1400-den asa kásiporyn quryldy. Qazaqstanda ónerkásiptik kooperaııa boıynsha iri jobalar iske asyrylý ústinde. Atap aıtqanda, Qostanaıda, Shymkentte jáne Túrkistanda «Ravon» avtomobılderin qurastyrý, sondaı-aq turmystyq tehnıka men toqyma ónimderiniń óndirisi jolǵa qoıyldy.
Eki dostas memleket arasyndaǵy yntymaqtastyq saýda qatynastarymen ǵana shektelmeıdi. Qazaqstan elimizdiń ekonomıkasyna ınvestıııa quıýǵa erekshe kóńil bólip otyr. Ózbekstanda Qazaqstan kapıtalynyń qatysýymen 1100-den asa kásiporyn jumys isteıdi. Bes jyl buryn bul kórsetkish shamamen 6 ese az boldy.
Bizdiń eldiń aýyl sharýashylyǵynda áli de kóptegen paıdalanylmaǵan múmkindik bar. Sondyqtan keıingi jyldary agrarlyq sektordy damytý memlekettik saıasattyń arqaýyna aınaldy. Osylaısha, Ózbekstannyń aýyl sharýashylyǵy ishki naryqty sapaly jemispen jáne kókónispen toltyryp qana qoımaı, kórshi jáne alys shetelderdiń naryqtaryn da ıemdenip jatyr.
Sonyń ishinde Ózbekstan men Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy jónindegi birlesken jumys toby eki el arasyndaǵy osy saladaǵy yntymaqtastyqtyń ózekti mindetterin iske asyrýmen belsendi aınalysady.
Ózbekstannyń Ortalyq Azııadaǵy eń iri saýda-ekonomıkalyq áriptesi sanalatyn Qazaqstanmen aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyq saýda, ınvestıııalar, ǵylym jáne ınstıtýttyq yntymaqtastyq salasynda belsendi damyp keledi.
2023 jylǵy 7-8 qyrkúıekte Samarqandta azyq-túlik qaýipsizdigi máseleleri jónindegi Halyqaralyq konferenııa ótti. Oǵan Qazaqstannyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń basshylyǵy bastaǵan delegaııa da qatysty.
Konferenııada aýyl sharýashylyǵynyń, orman jáne balyq sharýashylyǵynyń ónimdiligi men ornyqtylyǵyn arttyrý, sonyń ishinde aýyl sharýashylyǵynyń joǵary ónimdi sektorlaryn negizdelgen saıasat pen tájirıbe arqyly qoldaý jáne tabıǵı resýrstardy ornyqty paıdalanýdy qamtamasyz etý máseleleri talqylandy. Jetekshi taqyryptar usaq aýylsharýashylyq taýar óndirýshilerin qoldaý úshin qaýipsiz jáne tıimdi azyq-túlik júıesin qurý, aýyldy jerlerde kedeıshilikti azaıtý, agroazyq-túlik júıeleriniń ınklıýzıvtiligi men tıimdiligin arttyrý boldy. Osy sheshimder boıynsha keleshegi aýqymdy kelisimderge qol jetkizildi.
2023 jylǵy 4 qazanda Tashkentte «Tıimdiligi joǵary aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn jasaý jáne tehnıkany paıdalaný deńgeıin arttyrý úshin ınnovaııalyq sheshimder» taqyrybynda Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferenııa ótti. Konferenııaǵa qazaq ǵalymdary men ǵylymı mekemelerdiń ókilderi onlaın-rejimde qatysty.
Agrarlyq salada qol jetkizgen kelisimder men kásipkerler arasynda ornatylǵan yntymaqtastyqtyń nátıjesinde 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha Ózbekstan men Qazaqstan arasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy jáne azyq-túlik ónimderiniń ózara saýdasynyń kólemi 1,87 mlrd dollarǵa teń boldy. Sonyń ishinde aýyl sharýashylyǵy óniminiń eksporty – 179,7 mln dollar, al ımport – 1,69 mlrd dollar.
Bıyl qańtar-shilde aılary aralyǵynda Ózbekstan men Qazaqstan arasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy jáne azyq-túlik ónimderiniń ózara saýda kólemi – 909,9 mln AQSh dollardy qurady. Sonyń ishinde aýyl sharýashylyǵy óniminiń eksporty – 161,7 mln dollar, al ımport — 748,2 mln dollar.
Eksporttalatyn ónimder – kókónis (52,3 mln dollar), jemis (28,9 mln dollar), keptirilgen jemis pen kókónis (11,4 mln dollar), temeki buıymdary (12,3 mln dollar), mal azyǵy daqyldary (8,0 mln dollar), sýsyndar (6,8 mln dollar), kondıterlik buıymdar (5,8 mln dollar) jáne óńdelgen ónimder (2,2 mln dollar).
Importtalatyn aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń tiziminde dándi daqyldar (293,5 mln dollar), maı (71,3 mln dollar), et (38,3 mln dollar), janýarlarǵa arnalǵan jem (36,4 mln dollar), sýsyndar (34,7 mln dollar), kókónis (26,1 mln dollar) jáne azyq-túlik ónimderi (26,3 mln dollar) bar.
Aıta ketý kerek, fıtosanıtarlyq baqylaý jáne ósimdikterdi qorǵaý jaıy memleketter arasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy ónimderin eksporttaý jáne ımporttaý úderisinde árqashan basym máseleler bolyp qala beredi. Sebebi bul saladaǵy turaqty da sapaly jumys aýyl sharýashylyǵynyń bolashaǵyna tikeleı áser etedi. Bul baǵyttaǵy yntymaqtastyq dáıekti túrde jolǵa qoıylǵany mańyzdy.
Byltyr 2 naýryzda Germanııanyń Ortalyq Azııadaǵy saýda erejelerin jeńildetý jónindegi jobasynyń (GIZ) tehnıkalyq qoldaýymen ótkizilgen Ortalyq Azııa fıtosanıtarlyq qyzmetteriniń óńirlik kezdesýinde Ózbekstan men Qazaqstannyń aqparattyq júıeleri kórsetildi.
Sol jyly 25-28 sáýir aralyǵynda Ózbekstan men Qazaqstannyń shekaralas aýmaqtarynda (3 km radıýsta) karantındik obektilerdiń oshaqtaryn anyqtaý úshin birlesken tekserýler júrgizildi. Qazirgi ýaqytta eki memlekettiń karantındik qyzmetteri fıtosanıtarııa salasyndaǵy aqparattyq júıelerdi ıntegraııalaý boıynsha belsendi jumys júrgizip jatyr.
Kórshiles eki el arasyndaǵy áriptestik agrarlyq bilim berý salasynda da júzege asyrylyp otyr. Mysaly, 2023 jylǵy 17-29 sáýir aralyǵynda Termezdegi agrotehnologııa jáne ınnovaııalyq damý ınstıtýtynyń 11 professory men oqytýshylarynan quralǵan delegaııa Qazaqstannyń ulttyq agrarlyq zertteý ýnıversıtetinde biliktilikti arttyrýdan ótti.
Byltyr Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń janyndaǵy Tuqym sharýashylyǵyn damytý ortalyǵy Qazaqstanǵa 1,2 myń tonna maqta tuqymyn, 12 tonna kúrish tuqymyn jetkizdi. Bıyl qańtarda osy ortalyq Qazaqstanǵa 1,9 myń tonna maqta tuqymyn jetkizý jóninde kelisimshart jasasty. Osy ýaqytqa deıin 150 tonna ónim jetkizildi.
Sondaı-aq eki kórshi memleket arasyndaǵy áriptestik negizinde birqatar birlesken joba júzege asyrylyp jatqanyn aıtqan jón. Syrdarııa oblysynyń Syrdarııa aýdanynda qurylyp jatqan Ózbekstan men Qazaqstannyń Halyqaralyq ónerkásiptik kooperaııa ortalyǵy aýdanynda 1 mıllıon tonna astyqty tereń óńdeý (26 mln dollar) jáne ósimdik maılaryn óndirý (5 mln dollar) jónindegi jobalardy iske asyrý josparlanyp otyr. Bul joba úshin jaýapkershilik qazaqstandyq «K-Agro» kompanııasyna júktelgen. Ol ózbek áriptesi «A-Sommeh» JShQ-men birlesip, jobany iske asyrýdy bastaýǵa daıyn. Jobany iske asyrý Ózbekstan men Qazaqstannyń Halyqaralyq ónerkásiptik kooperaııa ortalyǵyn (HÓKO) qurýdan bastalmaq.
Budan bólek, quny 8 mln AQSh dollary bolatyn birlesken jobany iske asyrý úshin Qazaqstannyń «Meat Magnat» ÁKK-si men Ózbekstannyń «Premıým Beef Well» JShQ birlesken kompanııa qurdy. Jobanyń birinshi kezeńinde Túrkistan oblysynyń Saıram aýdanynda 3,5 myń bas iri qara ustalatyn mal sharýashylyǵy kesheni iske qosyldy, sondaı-aq jemshóp bazasyna qosymsha 50 gektar jer bólindi. Ekinshi kezeńde iri qara sanyn 20 myń basqa deıin kóbeıtý jáne qosymsha jer ýchaskelerin (2 myń gektar) bólý josparlanǵan.
Osyndaı birlesken áreketterdiń barlyǵy ǵasyrlar boıǵy dostyq baılanystarmen, ózara dástúrlermen, qundylyqtarmen jáne tıimdi áriptestik qaǵıdattarymen úılesim taýyp, laıyqty baǵalanyp otyr.
Buǵan qosa Qazaqstanmen jańa keleshektegi jobalar ázirlenip jatyr. Mysaly, Túrkistan oblysynda jibek sharýashylyǵyn damytý jónindegi jobany iske asyrý týraly kelisimge qol jetkizildi. 2024-2029 jyldarǵa arnalǵan osy joba Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi janyndaǵy Jibek sharýashylyǵyn jáne jún ónerkásibin damytý komıtetiniń jáne «Qazaq Jibek» birlestiginiń qoldaýymen júzege asyrylatyn bolady. Joba úsh kezeńde iske asyrylmaq. Birinshi kezeńde Túrkistan oblysyna jalpy quny 32 mln dollar bolatyn tut jibek qurtynyń 80 mln dana pillási jetkiziledi (5 mln pillá 2024 jyly jetkiziledi) jáne 10 myń gektar jer bólinedi. Ekinshi kezeńde Túrkistan oblysyna jibek qurty jumyrtqasynyń tıisti túri jetkiziletin bolady. Eksporttalǵan tut jibek qurtynyń pillálary Túrkistan oblysynyń klımatyna beıimdelip, jaqsy nátıje kórsetkennen keıin Ózbekstan-Qazaqstan tuqym ósirý kásipornyn qurý josparlanyp otyr.
Sondaı-aq Qazaqstan aýmaǵynda (Qostanaı, Aqmola jáne Pavlodar oblystarynda) dándi daqyldar jáne jemshóp ónimderin óndirý jobasyn iske asyrý boıynsha jumystar júrgizilip jatyr.
Taǵy bir keleshegi zor qadamdy atap ótken jón. Qazir Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń mamandary men agrarlyq salada jumys isteıtin kásipkerler delegaııasy Qazaqstanda júr. Bul sapardyń negizgi maqsaty – 50 myń gektar jer ýchaskesinde aýyl sharýashylyǵy ónimin óndirý men iri qara mal ósirý jónindegi jobalardy iske asyrý úshin negizgi sharttardy kelisý.
Delegaııa músheleri Qazaqstannyń Aqmola, Qaraǵandy, Qostanaı jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynyń agrarlyq salasyndaǵy jaýapty tulǵalarmen jáne kásipkerlermen kezdesedi. Bul kezdesýlerdiń maqsaty – Ózbekstandaǵy dándi daqyldarmen, mal sharýashylyǵymen, qus sharýashylyǵymen jáne balyq sharýashylyǵymen aınalysatyn iri aýyl sharýashylyǵy sýbektileriniń astyq qory men jemshóp bazasyn jaqsartý úshin Qazaqstannyń agrarlyq kásiporyndarymen yntymaqtastyq týraly kelisimderge qol qoıý. Kezdesýler aıasynda eki eldiń zańnamasyna sáıkes yntymaqtastyq týraly úlgilik kelisimniń jobasy qaraldy. Kásipkerler men Úkimet ókilderiniń usynystary negizinde kelisim jobasyna tolyqtyrýlar men ózgerister engizildi.
Kelisimderge sáıkes búginde birlesken ónimder óndiriletin jer ýchaskeleriniń jaı-kúıin tekserý, sýmen jabdyqtaý men ınfraqurylymdy qamtamasyz etý jumystary júrgizilip jatyr. Eki jaqtyń da múddelerine saı keletin osyndaı jobalar boıynsha dostar men baýyrlar retinde jumys isteý, kórshilik pen baýyrlastyq qaǵıdattary negizinde bolashaq maqsattardy belgileý, sondaı-aq jańa agrarlyq jobalardy ázirleý jáne júzege asyrý mańyzdy. Mundaı áriptestik eki eldiń damýynda sheshýshi ról atqaratynyna senimdimin.
Tutastaı alǵanda, aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytý eki el men eki baýyrlas halyq úshin óte tıimdi ári bolashaǵy zor dep sanaımyn. Memleketter arasyndaǵy kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy jáne basqa da baılanystardy nyǵaıtý aýyl sharýashylyǵyndaǵy yntymaqtastyq deńgeıin aıtarlyqtaı arttyrýǵa jańa múmkindik týǵyzady.
