Belgılı qoǧam qairatkerı, qalamy qarymdy qalamger Qazybek İsa aǧamyzdyŋ «Syrtolǧau» jyr-marjanyn bırese süisınıp, bırese jylap otyryp oqyp şyqtym. «Poeziia – moinymdaǧy tūmar" dep söz önerın qasiettı tūmarǧa teŋegen aqynnyŋ «qaperlı oqyrmany» deŋgeiıne köterılu, aqyn şyǧarmaşylyǧy jaily oi-pıkırıŋmen bölısu de – bır baqyt şyǧar degen oimen köŋılge ne tüigenımdı jazbaqpyn. Kıtaptyŋ adamzatqa bererı köp. Mūndai paidaly närse ızgılıkpen teŋesedı, öitkenı ızgılık adamdardy jaqsylyqqa şaqyrady. Jadyǧa jaŋa samal bop tietın ädemı jyr oqyǧanda, oiyŋa oi qosyp özıŋ de danalyqqa bırtaban jaqyndai tüsesıŋ. Al danalyq – eŋ biık mūrat.
"Syrtolǧau" jyr jinaǧyn Sūraǧan aqyn " ... öte tereŋdıgı laǧyl jyrlardyŋ ūşqyny" dep baǧalap, "sezımı alysty aŋsaityn aqyn" dep , endı bırde "aqyl soty" jaily öleŋderındegı oidy jarqyratyp aşa tüsedı. "Dalanyŋ betıne tüsken jaraqatty özınıŋ jüregıne jabysqan kınärattai sezıne alatyndar ǧana osyndai ǧaziz jyrlardy jaŋbyrlata alady" dep naqtylap daralai tüsedı. Negızı, qūbylystyŋ sūlulyǧyna tüisınu estetika ǧylymynyŋ basty mındetı. Alaidy sūlulyq bolǧan jerde zūlymdyq qatar jüredı. Jaqsylyq ıstelgen jerde jamandyq, ızgılık bar jerde nadandyq qatar jüredı. Būl – tabiǧi prosess. Ömır damuynyŋ gnoseologiialyq zaŋdylyǧy osy. Tırşılıktıŋ bal-dämın "Mennen" ızdeitınder köp. Al aqiqat bolmystyŋ törıne ūmtylyp, ädılettılık, arlylyq, mahabbbat ızdegen jan ǧana Qazybek aǧa sekıldı elınıŋ, "qazaq jer-suynyŋ joqşysy" bola almaq ... Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Adamdardan adam miras ızdegen, Onysy – söz, paida äkeler jüzdegen» degen sözı bar-dy. Ärbır detaldı aqparat tegın berılmeidı, ärbır sözınde önege bar. İä, «Qalanǧanşa tösınde qabır tasym, Ūly dala ūlyŋdy saǧyntasyŋ...» dep jyrlaǧan aqyn keudesındegı Ūly saǧynyş - önege bop örılmese nesı aqyn!? Qūmda, japanda qalǧan üi janyn syzdatpasa, aqyn jyr jaza alar ma!? «Auyl-anam, köp kınämdı öteiın, Özıŋe basymdy bır sipatyp keteiın» dep tebırenbese, şarşaǧanda auyl-anasyn ızdep şaǧynbasa, aqyn aqyn bolar ma!? Solai! «Ömır osy - saǧynyştan tūrady!» Qazybek aqyn «Qaraşada qara üide qara bala, Qara öleŋın tyŋdaidy dala ǧana...» dep jazady. Dauyssyz «Q» dybysyn üstemelete basyp alliterasiia jasap tūrǧan «qara» , «qaraşa» sözderınıŋ qyzmetı de erekşe. Qaraiǧan saǧanaǧa qarailap, qaraşaǧa qara öleŋın tyŋdatqan qara balanyŋ ruhy men örlıgıne qyzyǧasyŋ. Qatal tabiǧatpen üilese qalǧan ör mınez men söz önerı ǧana emes, qazaqtyŋ qasiettı qaraşaŋyraǧynyŋ kiesı saqtalǧan saǧanasyna degen saǧynyşyn baiqauǧa bolady. Saǧana – saqtau, qūlpytastar men köne eskelıkter, eskertkışter degen maǧyna beredı. Būrynǧylar, bızdıŋ bala kezımızde alaŋsyz armansyz adamdy «saǧanasy saryq, qaǧanasy qaryq» köŋılı şat, uaiym-mūŋsyz degen oidy jetkızu üşın auyz ekı söileu tılınde qoldanatyn. Aqyn osyndai qaişylyqty sözderdı qoldanu arqyly ömırde kezdesetın keleŋsız jaittardy sipattap jetkızuge tyrysqan. Adamnyŋ ruhani sezımderın osy sözderdı qoldanu arqyly sezdırgen. Aqyn özınıŋ lirikasynda qara sözın bırneşe ret qoldanu arqyly öleŋınıŋ estetikalyq-emosiialyq mänerın, ekspessivtık boiauyn ärlendıredı. Mūndai qaitalau öleŋnıŋ emosiialyq quatyn küşeitedı, tyŋdauşysyn negızgı maqsatqa jeteleidı. Ömır qas-qaǧym sät. Osy sät qaita oralmaidy. Är janǧa ölşep berılgen ömır bar, sol ömırdıŋ qai jerden bastalyp, qai jerden aiaqtalatynyn eşkım bılmeidı. Sondyqtan aqyn ömırdıŋ är sätın baǧalauǧa şaqyrady. Bız üşın negızgı maqsat – ömırdıŋ mänı men maǧynasynda! Qyzyl-jasyl jarqyl men äppaq älem – qara bolmasa qadırı bolmas edı. Dalanyŋ qara öleŋıne degen saǧynyşty aitu arqyly aqyn özınıŋ jaisaŋ da sezımtal, şymyr da şynaiy bolmysyn öleŋge tür ızdemei-aq jetkıze alady. Qarapaiym tılde ūǧysu qazırgı körkemönerdıŋ özgeşe bır belesıne ainaldy. Ol körkemöner jügı jeŋıldedı degen söz emes, kersınşe, körkemdeu qūraly näzıktene tüstı degen söz.
Qazybek İsanyŋ negızgı temırqazyǧy – şyndyq, sezım, oi, senım. Osylar aqynnyŋ bükıl şyǧarmaşylyǧynyŋ özegı boluymen bırge aqyn poeziiasyndaǧy filosofiialyq oidyŋ tereŋdıgın, aqynnyŋ asqaq talantyn, ūlaǧatty parasattylyǧyn biık tūrǧydan aŋǧartatyn erekşe belgılerı bolyp tabylady. Sondyqtan da, aqiqatty aitqan - «Äkımın emes, jaqynyn emes, Aqynyn ızder El bügın!» Jyryn ūǧyp, köŋılge toqyp ärkez joqşysy, qoldauşysy bolatyn aqynyn jaqsy körer. Izder!.. Olai degenım, bır qūdaiǧa den qoiyp, kündı şaŋyraqqa balap, tuǧan jerı tūla boiyna nūr qūiylyp, jalaŋaiaq tabanyna topyraǧy altyn bop jūqqan aqyndy Elı qalai Izdemesın!
«Syrtolǧaudy» oqyp otyryp köz aldyma talai tarih, türlı taǧdyrlar keldı. «Ömırım – Elımdıkı» degen aqyn bügınnıŋ özektı mäselelerın ärqaşan da jyryna qosyp qana qoimai, joǧaryǧa jetkızıp ötkır aityp ta jür. Qazybek İsa «Qazaq tılı bosaǧadan kıre almai jylap tūrsa, bız qalai jetısıp törde otyramyz», qazaq tılınınıŋ 7-babyn özgertu kerek. Babalar amanatyn oryndau men üşın – kielı paryz» degen sözı köptıŋ kökeiındegı söz bolatyn. Qara halyqtyŋ bügınde küiı qandai degen saualdy aitqan, el ışındegı türlı jaǧdaiǧa - «senıŋ tabanyŋa kırgen şöŋke – menıŋ maŋdaiyma batsyn» degen qamqorlyqty aŋǧartqan aqynnyŋ azamattyq pozisiiasy anyq körıngen jyrlary qanşama! «Qazaq tılı - Azat tıl bolǧanşa, būl maidan bıtpeidı», salǧyrt bop jüru soryŋ ǧana deidı. Qazybek İsanyŋ Azattyq tuyn kötergen aqynnyŋ jyry mäŋgılık» deuınıŋ syry da sodan bolar. Paryzy ötelgen ızıŋ - qai kezde de jarqyrap jatady. Esterıŋızde bolsa, 2019 jyly 4 aqpanda Astanada aiadai laşyqta tūryp jatqan bır otbasynyŋ bes qyzy örtten qaza taptyn. Būl auyr qaiǧy bärımızdıŋ qabyrǧamyzǧa batty. «Feisbuk» äleumettık jelı betınde Qazybek aǧa «Jer betınde perıştege joq oryn» dep joqtau jyryn jazdy. Azaly jyrdy jylamai oqu mümkın emes. Sol siiaqty, jarylystan zardap şegıp jaiau-jalpy bosaǧasyn, altyn Arysyn tastap, jaiaulap jan sauǧalai qaşqan jūrttyŋ jaǧdaiyn termeletıp tögılte jazǧan «Arys apaty» jyry jatqan bır tarih. Tarihty qoiyp, būl dalanyŋ tau men tasy, quy men tolqyny, tıptı, örıste iesız qalǧan maly da adamzatqa ökpelı me..? İä, ras, arqyrama-sarqyramanyŋ özı topan su bolyp tasyǧanynyŋ özınde daladan asa almaǧan. Būl kün de öttı ǧoi talaidy tolǧantyp, zar jylatyp ... Adam körer qorlyqtyŋ qyry men qyby da köp. Ärkımnıŋ baidyŋ da, jalaŋaiaqtyŋ da özındık taǧdyr künı, yrzyq şūǧylasy bar deimız. Bıreuden artyq, bıreuden kem - yrzyqsyz jan joq. El bop jabyla kömek qolyn sozyp jatqany esımde, ärine eşkımnıŋ sadaqasy emes, Allanyŋ jazǧan yrzyǧy bolar. Bıreuden artyq, bıreuden kem yrzyqsyz jan joq. Osy bır kielı mekenge arnalǧan sanauly tuyndylar bügınde ädebiet pen mädeniettıŋ könermes, özgermes, tırı, bıraq qūpiia estelıgı bop qaldy emes pe!?. 2010 jyldaǧy tarihi jaǧdai turaly «Jaŋaözen» öleŋındegı ruh – keudesınde jany bar erdıŋ namysyn qairaidy, quattandyrady. «Qūl bolmai, namysty Ūl bolsaŋ, senı alaŋda el kütedı» dep jazady. Ol keşe edı. Al bügın şe? Bügınnıŋ , alysqa armai-aq osy köktemdegı su tasqyny aqyn jüregın qalai tılgıledı? Aqyn «Jarylyp jatyr jaralar» tuyndysynda – el basyna tüsken qiynşylyqty su tasqynynan zardap şekken eldıŋ jaǧdaiyn, qar suynyŋ tez erıp eldı-mekender basyp qalǧany, halyqtyŋ jiǧan-tergen maŋdai terı men tört tülıgı, onyŋ ışınde aşa tūiaq ūsaq maldy qoiyp, suyqqa tözımdı jylqynyŋ özı şyrqyrap aǧyp bara jatqanyn, osynyŋ bärıne kınälı salǧyrttyqtyŋ salqynyn, oǧan jany küigen azamattyq bolmysy berılgen. Mysaly, myna bır şumaq aqyn aitatyn oidyŋ arnasy keŋeite tüsedı:
«...Aǧyn su Aqtöbenı asyp,
Topan su Torǧaidy alǧan…
Japyryp dariia bärın,
Tastauda el jan ūialaryn.
Şoşyǧan bala jylaidy,
Qamyǧyp qariialarym…
Joldyŋ bız kütkende aiqynyn,
Boldyq pa el qūt qonbaitūǧyn…» - dep qamyǧa jazdy. İä, biylǧy köktem mınez körsetıp-aq tūr. Aqyryn bersın!
Qazybek aǧanyŋ altyn jaldy jylqy aǧyp bara jatqan videoda jantalasa yşqynyp kısıngen dauysyna «Jylqynyŋ kısınegenın, qany bar tüsınedı erıŋ» dep jazǧan jyryn oqyp süisındım. Jüregım auyrdy. Bärınıŋ sūrauy bar. «Qyzyl sözdıŋ jalǧandyǧyn – qyzylsu äşkereledı.» Aqyn aǧanyŋ kökıregındegı şerlı dauysynan «Jügenın ūstap qalǧan el – Jüregıŋ ūstap qalardai!» seskenıp te tūrmyz. «Jarylyp jatyr jaralar» tuyndysynyŋ äserlılıgın arttyruda erekşe qyzmet atqaratyn poetikalyq tıldıŋ elementı – qaitalaudyŋ özın mätınge yrǧaq, erekşe emosiialyq boiau darytuda qūbylta qoldanǧanyn baiqadym. Mysaly, sinonimdık qatarlar: jylqy, arǧymaq, düldül, qazanat dep nemese halyq, el, jūrt, qazaǧym dep interpretasiialap qatar qoldanyp, qaitalaudyŋ anaǧūrym kürdelı komponent türınde körınedı. Būlai jiı qaitalap, tūraqty türde kezdesetın sözder şyǧarmanyŋ negızgı oiyn aşuǧa, keiıpkerdıŋ köŋıl-küiın bıldıruge kömektesedı.
Avtordyŋ negızgı oiyna keleiık. «Kermenı kütken düldüldıŋ küiı – arqama aiazdai batty» dep jazady. Kermenı kütken Düldülderdıŋ qai kezde baǧy janyp edı!? Sol kısınegen dauys aryda – Alaştyŋ Ūlt Kösemderı men Ūstazdarynyŋ dauysy, berıde ... aita berseŋ, ökınış özegıŋdı örtke oraidy. Keide tıptı keudeŋdı aiaz qaryǧandai zıldı söz aitqyŋ kep aşu buady. Ätteŋ! Qazybek aǧanyŋ öleŋınıŋ ideialyq mazmūny, oi astaryndaǧy filosofiialyq konsepsiialary myqty. Aqyn osyndai qaişylyqty sözderdı qoldanu arqyly ömırde kezdesetın keleŋsız jaittardy sitpattap jetkızuge tyrysqan. Adamnyŋ ruhani sezımderın osy sözderdı qoldanu arqyly sezdırgen. Jiynda kımbız, qiynda kımbız? Tasqynǧa tosqyn bolǧan Qazanattarym kım? Aqyn özınıŋ lirikasynda būl metonimiia sözderdı qoldanu arqyly öleŋnıŋ estetikalyq-emosiialyq mänerın, ekpressivtık boiauyn ärlendıredı. Ol öz retınde öleŋnıŋ emosiialyq quatyn küşeitedı, tyŋdauşysyn negızgı maqsatyna jeteleidı. Aqyn özınıŋ sol jaisaŋ da sezımtal, şymyr da şynaiy bolmysyn öleŋge özgeşe tür ızdemei-aq jetkıze alady. Qarapaiym tılde ūǧysu qazırgı körkemönerdıŋ özgeşe bır belesıne ainalǧandai äser beredı. Ol körkemsöz önerınıŋ jügı jeŋıldedı degen söz emes, kerısınşe, körkemdeu qūraldary näzıktene tüstı degen söz. Qazybek İsa aǧanyŋ bır erekşelıgı – qai tuyndysynyŋ da negızgı temırqazyǧy – şyndyq, sezım, oi, senım. Osylar aqynnyŋ bükıl şyǧarmasynyŋ özegı boluymen bırge aqyn poeziiasyndaǧy filosofiialyq oidyŋ tereŋdıgın, aqynnyŋ asqaq talantyn, ūlaǧatty parasattylyǧyn biık tūrǧydan aǧartatyn erekşe belgılerı bolyp tabylady. Iаǧni, «Jarylyp jatyr jaralar» öleŋı - aqynnyŋ bolmysyn, «Tūlǧa» konseptısınıŋ mänın aşqan, halyqtyq sipatqa ie tuyndy deŋgeiıne ainaldyra tüsedı. Olai deitınımız, tūlǧa sözınıŋ mänı keŋ. Qazırgı kezde tūlǧa sözı belsendı qoldanylyp, filosofiialyq salmaqqa ie boldy. Tūlǧa sözı kez kelgen adamǧa kele bermeidı. «Qauqary joq qar suyna da, Qaida bız bara jatyrmyz?» dep äuenı şerge ainalǧan aqyn «şendıge el senuden qalyp, jemqory köp eldıŋ äkımınıŋ Ükımetke bärın qatyrdyq degen jalǧan aqparyn» da aşyq aitady.
Ömır şyndyǧy körkem ädebiette körkem şeşımder arqyly aşylatyny belgılı. Sol sebeptı de öleŋnıŋ soŋyn senımmen «Elmız. Qairatty qamal qorǧaityn – Qazaǧym bärın jeŋedı!» dep tüiındegen bolar.
Öleŋnıŋ körkemdık erekşelıgıne keler bolsaq, qandai şyǧarma bolsyn negızınen belgılı körkemdık beineleu qūraldary men ädıs-täsılderınıŋ nätijesınde düniege keledı. Olar özınşe jüie qūrai kele, şyǧarmanyŋ basqaǧa ūqsamaityn erekşe tabiǧatyn qūraidy. Beineleu qūraldary jalpy türde qūbyltu dep atalatyn metafora, metonimiia, astarlau, teŋeu, epitet jäne qanşama assonons, alliterasiialary dybystyq qaitalau maǧynasynda qoldanylady. Avtordyŋ tılı beinelı, qūnarly, obrazdy boluymen qatar, tereŋ oiǧa qūrylǧan. Öleŋnıŋ öte äserlı boluyna yqpal etıp, körkem, şynaiy tılı öleŋnıŋ qadır-qasietın aiqyndai tüsken. Taǧy bır aitqym kelgenı, aqynnyŋ poetikalyq rakursy, iaǧni özın-özı ūstau därejesı, özın-özı körsetuı ūnady. Oqiǧany jai syrttai baqylauşy türınde emes, oqiǧaǧa qyzuqandylyqpen aralasyp «Otyz jyl jasyryp kelgen jarylyp jatyr jaralar», «Qandai būǧalyq salsa da, Tızerlep tıze qosqanda , Tızerlep qalmaidy halyq!» dep azamattyq ün qosady.
Qoryta kelgende, öleŋ – aqyn tūlǧasy anyq körıngen, individ sipatyndaǧy adam retınde öte sättı şyqqan filosofiialyq salmaqqa ie tuyndy. Aqyn individınıŋ jeke sana älemı ar-ūiat intuisiiasyn bırıktırgen, öz ortasynan erek şyqqan, äreketı köpşılıkke arnalǧan jan. Jūrttyŋ basyn bırıktıru üşın basyn bäigege tıgedı, qiynnan şyǧar joldy taba alady, eldı bır ǧana jyrymen-aq ūiytady.
Qūrmanǧalieva Rauşan Rysbekqyzy
Pedagogika ǧylymdarynyŋ magistrı
