«Erkekshora» degen uǵym — ul balasha ósken qyz degendi bildiredi. «Erkek» jáne «shora» — úlken degen eki sózden quralǵan. Keıbir uly joq otaýda jalǵyz qyzdy, nemese qyzdardyń bireýin erkin, ul balasha kıindirip ósirgen.
Ǵalym Shaızada Toqtabaı óz zertteýlerinde bul dástúr týraly bylaı dep jazady: «Keı januıalarda qyzdardy ul balasha tárbıeleıdi, ol erkin, ul minezdi bolyp ósedi. Bulaı bolýynyń birneshe sebepteri bolǵan. Eń aldymen
qyzyn erkekshora etse, kelesi perzent ul bolyp týady dep sengen.
Al januıada tek qyzdar bolǵan jaǵdaıda, olardyń biri uldyń mindetin atqarǵan, ata-anasynyń kóńilin qaldyrmas úshin júrip-turýy da jigitshe bolǵan. Mundaı qazaq januıalarynda qyzdarǵa etekti kóılek emes, shalbar kıgizgen. Ondaı qyzdar ózi turmysqa shyqqanǵa deıin úıde malǵa qaraý sııaqty erkekter atqarýy tıis jumystarmen aınalysqan.
Er balasha kıinýdiń taǵy bir sebebi — qyzdardyń erke bolyp ósýinde. Ondaı er minezdi qyzdar qarý-jaraq ustaýdy, atqa shabý men kúres ádisterin jaqsy meńgergen. Sondaı qyzdardy ádette palýan qyz, dep ataǵan».
Qazaqtyń ánshileri men kúıshileri týraly kóptegen derek jınap, «Ǵasyrlar pernesi» atty kitap jazǵan Ahmet Jubanuly kúıshi Dına Nurpeıis týraly bylaı baıandaıdy: «Kenje tuńǵyshy Dınany uldaı jaqsy kórdi. Qyzy er balalarmen ulsha oınady. Dına júırik atpen báıgeshi balasha shabatyn. Qazaqtar mundaı qyzdardy erkekshora deıdi».
Osyndaı qoldan jasalǵan ózgerister kishkentaı kezinen er balasha kıinip, uldarmen birge oınap ósken qyzdyń minez-qulqyna, júris-turysyna áser etpeı qoımaǵany anyq.
Erkekshora qyzdaryń minezi de eki jaqty bolady
Erkekshoralar boı jete kele ózderiniń qyz bala ekenin jaqsy túsinedi. Biraq olarǵa taza qyzminezdi bolý, nemese tek erminezdi bolyp qalý ońaıǵa soqpaǵan bolar. Degenmen, sonaý Saq dáýirinen bastap attyń ústinde júrip, nebir jaýgershilikterde erlermen qatar soǵysqan qazaq qyzdaryna mundaı jaǵdaılar onsha qatty áser ete qoımasa kerek. Sebebi, uldary joqtardyń qyzdaryn erkekshora etip ósirýine túsinistikpen qaraǵan qoǵamda qyzdar da er balasha júrýdi ersi kórmegen.
Batyrlar men qaraqshylardyń erkekshora qyzdary
Keńes Tabyldy qurastyrǵan «Qazaq batyrlary» atty kitapta 1705-1769 jyldary ómir súrgen batyr Aqpan Nurbaıuly týraly mynadaı derek kelitirlgen: «Aqpan batyrdyń toǵyz áıeli bolǵan. Olardan on ul, bir qyz keledi. Symbat ákesiniń janynda júrip, erkekshora kıinip alyp, birqatar soǵysqa qatysqan. Batyr jaralanyp qalsa, tez járdem kórsetip otyratyn, qoly jeńil ári batyr qyz bolǵan».
Belgili jazýshy Sábıt Muqanuly óz shyǵarmalarynda bul taqyrypty birneshe ret jazǵan. «Aqqan juldyz» romanynda: «…qaraqshy Qojyqtyń ótkirligimen de, qaırattylyǵymen de, ójettiligimen de, sózýarlyǵymen de el aýzyna ilikken, toǵyz uldan keıin erkeletken, erkekshora etip ósirgen «jalǵyzy» – Narǵyz edi. Erke aty – Narsha. Ol aǵalaryna erip ulyqqa attanatyn, solardyń qatarynda soıyl soǵatyn, shapqan attyń qulaǵynda oınaıtyn. Óńi – sińir qara, alasalaý taramys denesi tastaı qatty, qara kómir shashynyń taldary jylqynyń tý quıryǵyndaı, oınaqshyǵan qap-qara kózdi, qarýly qaısar deıtin», dep jazady.
Qazaq halqynyń tarıhynda basqa da erkekshora bolyp ósken belgili tulǵalar týraly málimetter jeterlik. Ulttyq semıa jáne neke týraly súbeli zertteý eńbekterimen belgili ǵalym Halel Arǵynbaıuly Arǵynbaı tómendegideı derek keltiredi: «Mysal retinde «Eńlik — Kebek» tragedııasyn keltireıik. Eńlik Naıman ishinde irgeli el Mataı rýynyń aıttyrǵan jesiri. Erkekshora bolyp, erke ósken sulý Eńlik bolashaq kúıeýin mensinbeı júrgende Tobyqty eliniń batyry Kebekpen kezdesip, aqyr aıaǵynda sonymen qashyp ketedi. Mataı rýynyń rý basylary qol jıyp, Tobyqtyny shabý qaýpin týǵyzǵan soń Tobyqty jaǵy Kebekke ara túse almaı, eki ǵashyq qazaǵa ushyraǵan».
Abaıdyń nemere inisi Shákárim Qudaıberdiulynyń qalamynan shyqqan ataqty «Qalqaman – Mamyr» jyrynyń keıipkerleri de Eńlik pen Kebek sııaqty ómirde bolǵan adamdar. Aqyn óz jyrynda erkek kıimin kıip, erlershe jylqy baqqan erkekshora Mamyrdyń baıdyń jalǵyz qyzy ekenin, ákesine quda bolaıyq dep eshkimniń batyp aıta almaıtynyn, boıjetken soń qyz kóılegin kıgeni týraly kórkem beınelep jazǵan:
Mámbeteı ósip, óndi bara-bara,
Sol taptan bir baı shyqty jeke dara.
Sol baıdyń on bes jasar qyzy Mamyr
Ári sulý, ári esti, erkekshora.
Onan basqa bala joq álgi baıda,
Ony qyz dep esh adam aıtý qaıda.
Baıdyń kóńili jabyrqap qala ma dep,
Jurt júrdi quda bolam deı almaı da.
…Mamyr jylqy baǵady kúndiz baryp,
Tymaq kıip, qolyna quryq alyp.
Qalqaman Mamyrmenen malda júrip,
Biraz sóz sóılesipti, kez bop qalyp.
…Sony aıtyp amandasyp Mamyr ketti,
Kún saıyn Qalqamannan sabyr ketti.
Mamyr búgin qyzdarsha kıindi dep,
Qalqamanǵa habar jetti.
«Ul — shańyraq ıesi», «Áýletti jalǵastyrýshy» jáne «Birden bir murager» dep biletin qazaq halqy, uly joq úılerdiń jaǵdaıyna úlken túsinýshilikpen qarap, erkekshora qyzdardyń sezimine qaıaý túsirmeýge tyrysqan.
Qazaqtyń bala tárbıesindegi osy bir ulaǵatty dástúri ultymyzdyń danalyǵy men darhandyǵynyń óte bir aıshyqty kórinisi ekendiginde sóz joq.
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ulttyq portaly
