El ishinde mynadaı yrym bar. Kópke deıin bala kótere almaı júrgen áıel kishkentaı búldirshinge uldyń nemese qyzdyń kóılegin teris kıgizip júrgizedi eken. Uldyń kıimin ulǵa teris kıgizse, ul týady, qyzdyń kıimin qyzǵa teris kıgizse, qyz týady dep yrymdaıdy. Dinı ańyzdarda bul ǵurypty Súleımen ǵ.s. paıǵambardan qalǵan desedi.
Nemese bala kótere almaı júrgen áıeldi turǵan túıeniń astynan júgirtip ótkizetin yrym da kezdesedi. Degenmen qazaqta «qyzdyń artynan ul ersin» degen nıetpen qyzǵa ul esimin berip jatady. Al, orystyń ájeleri qyzdy bolǵysy keletin jas jubaılardyń tósek astyna bantık, taraq jastanyp jatýdy, uldy bolǵysy keletinderge oıynshyq mashına, pyshaq qoıýǵa keńes beredi eken.
Nemisterdiń boljamy boıynsha, jańbyrly kúni qyz kóp týylady. Ejelgi grek dárigeri Empedokldiń esepteýinshe, áıel ystyqta – qyz, sýyqta – ul kó-teredi. Jańazelandııalyq zertteýshi V.Grant «Ul bala erki myqty, erjúrek áıelden týylady», depti. Belsendi áıeldiń organızminde erkektik gormon-testosteronnyń kóp bolýy «ózine tán» spermatozoıdtardy qabyldap otyratynyn alǵa tartady. Eger boıǵa bala bitken ýaqytta jubaılardyń nekesi áli qıylyp úlgermegen bolsa, onda dúnıege ul keledi. Óıtkeni, beti aýlaq, aıaq asty jigit úılengisi kelmeı qalǵan jaǵdaıda názik jynystyǵa tirek bolatyn erkek sol bolady deıdi. Jubaılar sábı josparlamaı turyp-aq tósek qatynasyna jıi barǵan bolsa – qyz, 3-4 kúnde bir jynys qatynasyna túsetinderde uldyń ómirge kelýi ǵajap emes deıtinder de bar.
Sosyn, qaısysynyń mahabbat sezimi kúshtirek – balaǵa sonyń jynysy beriledi dep sendiretinder de jeterlik.
Jynystyq qatynasta erkekten buryn áıel solyǵyn qandyryp, boıynan birinshi jiberý kerek. Sosyn baryp qana erkekke belin bosatýǵa ruqsat. Al, eger kerisinshe bolsa, áıeldiki erkektikin «basyp tastaıtyn» kórinedi. Bul uldy bolǵysy keletin juptarǵa arnalǵan keńes.
Apa-ájelerimizdiń aıtatyn myna bir boljamyna da qulaq aspasa bolmaıdy: áıeldiń betinde, boıynda esh ózgeris baıqalmasa, ishtegi sharananyń ul bolǵany. Al eger bolashaq ananyń ajaryna qandaı da bir qaıaý (sekpil, daq, t.b.) tússe, qyz bala jaryq dúnıe esigin ashpaq deıdi. «Ul – ananyń aqylyn, qyz - ananyń ajaryn alady» dep dáleldep te beredi.
Myna bir úrdis kóp elderde áli kúnge bala jynysyn anyqtaýǵa sebin tıgizip kele jatyr eken. Berlın qalasynyń bir murajaıynda saqtalǵan ejelgi mysyrlyqtardyń papırýsynda bylaı dep jazylypty: «Júkti áıeldiń zárimen arpa men bıdaıdy ósirý arqyly bala jynysyn anyqtaýǵa bolady. Eger birinshi bolyp arpa búr jarǵan bolsa, ómirge ul keledi. Bıdaı ósip shyqsa, dúnıege qyz bala keledi». Bul ádisti zerttegen ǵalymdar 80 paıyzǵa anyq keletindigine kóz jetkizdi.
Astrologtar bolsa, juldyznamaǵa senýge sha-qyrady. Eger sizdiń júktiligińiz áıelge tán Bıkesh belgisinde bastalsa, qyz balanyń ómirge kelýin kúte berińiz. Sýquıǵysh, Saryshaıan belgisinde bastalǵan júktilik ul balanyń dúnıege kelýimen aıaqtalady. Sandarǵa qatysty
Eger áıeldiń jasy jup sanǵa kelip tursa, onda jup sandy aıda qyz kótergisi keletinder utymdy paıdalansyn (jup sandy aı aqpannan bastalady). Al jasy taq sanǵa dóp kelse, taq sandy aıdy tańdaýy kerek. Ul súıgisi keletinder kerisinshe, jasy taq sanǵa kelip tursa, jup sandy aıdy, jasy jup bolsa, taq sandy aıdy ótkizip almaǵany durys eken.
Ǵalymdardyń pikirinshe, adamnyń jynystyq qa-tynastaǵy qarqyndylyǵy da bala jynysyna áser etedi eken. Tósek máselesinde belsendi bolsańyz, er-azamat, áıteýir bir kezde taǵdyr sizge ul syılaıtynyna kúmándanbańyz. Erkek gıperseksýaldi bolǵan kezinde, ıakı jas otbasylarda kóbine ul týylatynyn statıstıkanyń ózi kórsetip otyr. Al otyzǵa qaraı, kerisinshe, qyz balany dúnıege ákelý múmkindigi joǵary. Sondyqtan da bolar, jas úılengenderdiń kópshiliginiń tuńǵyshtary ul da, ekinshisi qyz bolady eken. Sonymen, eger tósek qatynasynda áıel belsendi bolsa – qyz, erkek belsendi bolsa – uldyń dúnıege kelýi múmkin, deıdi orys ǵalymdary.
Bedeýliktiń sebebin anyqtaý
Bedeýliktiń sebebin eki jaqty (áıeli men erin) birdeı tekserý arqyly anyqtaıdy.
Áıelge gınekolog, al erkek ýrologqa qaralýy qajet. Erkek bedeýligi perzent súıe almaı júrgen nekelik odaqtyń 40-50 paıyzynda kezdesedi.
Erkekke qajetti tekserýler:
1. Spermogramma — spermanyń fermenttiligin anyqtaý (ásirese uryqtanýǵa);
2. Jynys joldary arqyly beriletin ınfekııalarǵa tekserilý;
3. Shývarskıı ádisi — jynystyq qatynastan 2,5-3 saǵattan keıin shyryshtan spermatozoıdtardyń qozǵalǵyshtyǵyn, eki jastyń ımmýnologııalyq sáıkestiligin anyqtaıdy.
Áıelge qajetti tekserýler:
1. Anamnezin muqııat qaraý.
2. Ómir tarıhy.
3. Ótken júktilikteri jáne olardyń nátıjeleri.
4. Bedeýliktiń uzaqtyǵy.
5. Kontraepııa ádisteri.
6. Jalpy aýrýlary.
7. Dárilik zattardy qabyldaýy.
8. Áıel jynys aǵzalarynyń qabyný aýrýlary, jatyr moıynynyń jáne sút bezderiniń aýrýlary.
9. Operaııalary.
10. Zııandy ádetteri.
11. Tuqymqýalaýshylyǵy.
12. Etekkiriniń turaqtylyǵy.
13. Jynys joldary arqyly beriletin ınfekııalarǵa tekserilý.
14. Rektaldi temperatýra — ovýlıaııany anyqtaý úshin shamamen 3 aı ólshenedi.
15. Gormon deńgeılerin anyqtaıdy: testosteron, DEA, prolaktın, qalsha bezderiniń gormondary, olar endokrındi bedeýliktiń sebebin anyqtaıdy.
16. ÝDZ – gınekologııalyq aýrýlaryn jáne damý aqaýlaryn anyqtaý úshin qoldanylady.
17. Bastyń rentgenografııasy, gıpofız isikterin shyǵaryp tastaý úshin.
18. Kóz túbin jáne kórý alańyn tekserý, ol da gıpofız isikterin anyqtaý úshin.
19. GSG (gısterosalpıngografııa) jatyrǵa kontrasty zatty jibergennen keıin kishi jambasty rentgen sýretke túsirý, ol jatyrdyń shyryshty relefin jáne kólemin, jatyr qosalqylarynyń fýnkıonaldi ótkizgishtigin anyqtaıdy. Etekkir bastalýdan 6-7 kún buryn jasalynady.
20. Laparoskopııa — operaııa, ol kezde naýqastyń qursaq qýysyna optıkasy bar aspap kirgizedi, onyń arqasynda ishki jynys aǵzalarynyń jaǵdaıyn tolyǵyraq kórýge múmkindik alyp, anyqtalǵan bedeýliktiń sebebin hırýrgııalyq korrekııalaýǵa bolady.
Bedeýlik jáne onyń sebepteri
Adam balasynyń artynan urpaq qaldyrýy — tabıǵı qubylys. Alaıda ana bolý baqyty kez kelgen áıelge buıyrmaıdy nemese kóp jyldardan soń ǵana múmkin bolady. Bala týýǵa qábiletti jastaǵy áıelderdiń sábı súıe almaýyn “bedeýlik” dep ataıdy. Bedeýliktiń sebepteri men dıagnostıkasy jáne odan qutylýdyń joldary týraly qysqasha osy maqalamyzda áńgimeleıtin bolamyz.
Bedeýlik degen ne?
Bedeýliktiń anyqtamasyn Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý Uıymy bylaı dep bergen: “Turaqty túrde jynystyq qatynasta bolǵan áıeldiń bir jyl ishinde júkti bola almaýy”.
Ádette turaqty túrde júkti bolyp qalýdan saqtanýsyz jynystyq qatynasta bolatyn jubaılardyr balaly bolý yqtımaldylyqtary 25-30 paıyzdy quraıdy. Bul degenimiz densaýlyǵynda aqaýy joq, basqa da sebepteri joq jubaılardyń bir jyldyń ishinde júkti bolýlary qalypty jaǵdaı degendi bildiredi.
Bedeýlik neden paıda bolady?
Bedeýlik jaǵdaılarynyń 30-40 paıyzynda áıeldiń jatyr tútikshesi bolmaıdy nemese durys jumys jasamaıdy (uryqty ótkizbeıdi); 30 paıyzynda follıkýlderdiń jetilmeýi men ovýlıaııa proesiniń durys júrmeýi; 30 paıyzynda erkekten bólinetin spermatozoıdtardyń az bolýy nemese sapasyz bolýna baılanysty bolsa, bedeýlik jaǵdaılarynyń qalǵan 10 paıyzy basqa da túrli sebepterge baılanysty bolady eken.
Bedeýlik máńgi emes
Bedeýlikke ushyraǵan áıeldiń ómirboıy bala súıý múmkindigi bolmaıdy degen jańsaq pikir bolmaý kerek. Bedeýlikti emdeýge bolady. Onyń barlyǵy bilikti mamandar men bedeýliktiń deńgeıine baılanysty. Bedeýlikten qutylý nıetimen emdeletin bedeý áıelderdiń tórtten úshi bala súıý baqytyna ıe bolyp jatady. Bedeýlikten arylý uzaqtyǵy ár áıelde árqalaı bolady. Onyń bekitilgen merzimi men beriletin 100 paıyzdyq kepildigi joq.
Bedeýlikten qutylýdyń eń alǵashqy sharttary: úmit jáne sabyr. Bul ekeýinen keıingilerine bilikti mamannyń keńesi, durys tańdalǵan em-dom jatady.
Bedeýlikti anyqtaý (dıagnostıka)
Bedeýlikten qutylýdyń yqtımaldylyǵyn arttyratyn jaǵdaılardyń biri — aýrýdy erte anyqtaý. Erte anyqtalǵan bedeýlikti emdeý de erte bastalady. Bedeýlikti anyqtaý men emdeý proesine áıeldiń joldasynyń da qatysýy mańyzdy. Óıtkeni bedeýlik tek júkti bola almaı júrgen áıeldiń máselesi emes, otbasynyń, áýlettiń máselesi.
Qazirgi tańda medıınada bedeýlikti anyqtaý barysynda mynadaı ádis-tásilder qoldanylady:
jatyr tútiginiń uryqty ótkizý qabyletin tekserý;
áıel men erkek qandaryndaǵy gormondardy tekserý;
Spermogramma – sháýetti (spermany) jan-jaqty zerttep tekserý;
ýltra-dybystyq zertteý arqyly jatyr men analyq jynys beziniń jaǵdaıyn (kúıin) tekserý;
"Adyrna" ulttyq portaly
