Tigin mashınasyn jetildirýshi jáne ony bızneske aınaldyrǵan ónertapqysh-kásipker. Tarıhtaǵy tuńǵysh franchaızer. Onyń tigin mashınasyna Mahatma Gandı «Adam qolynan sırek shyǵatyn paıdaly buıymdardyń biri» dep baǵa bergen.
Aızek Zınger 1811 jyly qazan aıynda AQSh-tyń Pıtstaýn qalasyndaǵy evreı otbasynda dúnıege kelgen. Ol 12 jasqa tolǵanda jergilikti sheberhana men qural-jabdyq satatyn dúkende jumys isteıdi. Alaıda ol jerde de uzaq turaqtamaıdy: jergilikti teatrǵa akter bolyp aýysady. Únemi issaparda júretin teatr ujymy da Aızek Zıngerdiń baǵyn ashpady. 20 jasqa jetkende akterlikti tastap, Erı kanalyn qazyp jatqan kásiporynǵa qara jumysshy bolyp jegiledi. Qazba jumysynyń aýyrlyǵy jas jumysshyny izdeniske túsirdi. Ol jatsa, tursa da jumys proesin jeńildetetin tehnologııa jasap shyǵarýdy oılaıdy. 1839 jyly shyǵarmashylyq izdenisi jemisin berip, taý jynystaryn burǵylaıtyn mashınaǵa patent alady. Jańalyǵyn «IM kanal qazýshy kompanııasyna» 2000 dollarǵa satady. Budan bólek aǵash kesetin jáne óńdeıtin stanok oılap tapqanymen, odan aıtarlyqtaı tabys kóre almady. Túsken aqshaǵa jańadan teatr ashyp, trýppa jınap baıaǵy ártistik jolyna qaıta túsedi. Arada taǵy bes jyldaı ýaqyt ótken soń, Aızek Zınger akterlikpen birjolata qoshtasady.
Izdenimpaz jigit endigi kezekte Nıý-Iorkke kelip, tıpografııaǵa qarapaıym jumysshy bolyp ornalasady. Munda da terim mashınasyn jetildirýdiń jolyn izdep tereń oıǵa túsedi. Shaǵyn sheberhanany jalǵa alyp, mashınanyń úlgisin jasaǵanymen, isin aqyryna deıin jetkize almaıdy. Sheberhanada kenetten jarylys bolyp, úlgisi de, qurylǵylary da órtenip ketedi. Bastaǵan jumysyn ary qaraı jalǵastyrý úshin, tigin mashınalaryn satatyn Elıas Hoý esimdi kásipkerdiń sheberhanasyn jalǵa alady.
Aızek Zınger jańa orynǵa kóship kelgende, sheberhanada burynnan turǵan kóne tigin mashınalaryna kózi túsedi. Ol endi tıpografııalyq mashına týraly oıynan bas tartyp, sheberhanada turǵan eski-qusqy tigin mashınalaryn jetildirýdiń qamyna kiristi. 10 kúnge sozylǵan qajyrly eńbektiń nátıjesinde Zınger sheberhanadaǵy tigin mashınasyna jańadan úsh jańalyq engizedi: birinshiden, jipti jıi shatastyrmaý úshin, jazyq qalqandy gorızontaldy túrde ornalastyrady, ekinshiden, mataǵa yńǵaıly bolý úshin tigin mashınasyn aǵash ústeldiń ústine bekitedi jáne mashınanyń úzdiksiz jumys isteýin qamtamasyz etý maqsatynda ıneni ustap turatyn pyshaq tárizdes juqa tetik jabystyrady, úshinshiden, tigin mashınasyn qozǵalysqa túsirip otyrý úshin, onyń astyna aıaq basqysh ornatady. Aıaq basqyshtyń arqasynda eki qol birdeı bosap, matany qos qoldap ustaýǵa múmkindik týady.
Aızek Zınger jańa taýardy qurastyrýǵa dostarynan qaryzǵa alǵan 40 dollaryn jumsaıdy. Ol 1851 jyly jańalyǵyn patenttegen soń, «I.M. Singer & Co» kásipornyn qurady. №1 tigin mashınasyn shyǵaryp, ony 100 dollarǵa satady. Bul alǵashqy taýardyń satylymynan túsken qarjy tek shyǵyndardy jaýyp qana qoımaı, sonymen birge kásip ıesine tabys ákelgen tarıhtaǵy tuńǵysh oqıǵa edi. Mamandar Zıngerdiń alǵashqy saýda operaııasyna osylaı dep baǵa beredi. Dál osy sátten bastap ónertapqysh-kásipkerdiń aldynan kedergiler paıda bola bastaıdy. Sheberhananyń qojaıyny Elıas Hoý Zıngerdi sotqa berip, tigin mashınasyna meniń de jańalyǵymdy paıdalandy dep aıyptaıdy. Sottyń uıǵarymy Elıas Hoýdyń paıdasyna sheshilip, Aızek Zınger satýdan túsken paıdany onymen bólisýge májbúr bolady.
Tigin mashınasynyń patenti de basqa tehnobuıymdardyń patenti tárizdi daýly taqyryp bolyp esepteledi. Eń alǵashqy tigin qondyrǵysy XIV ǵasyrda Gollandııada jasalypty. Gollandyqtar ony keme jelkenin tigýge qoldanǵan eken. Qondyrǵy tym úlken jáne ebedeısiz bolǵan. Ony qurastyrǵan adamnyń da aty tarıhta saqtalmapty. Ǵalymdar tigin mashınasynyń alǵashqy sulbasyn XV ǵasyrdyń sońynda Leonardo da Vınchı syzyp usynǵanyn aıtady. Biraq ol syzba tájirıbede de, turmysta da júzege aspaǵan. Alǵashqy patent 1755 jyly aǵylshyn sharýasy Charlz Veızentalǵa tigin mashınasynyń ınesin jańartqany úshin beriledi. Odan soń 1790 jyly taǵy bir aǵylshyn azamaty Tomas Sent etik tigýge arnalǵan mashınany patenttep alady. Alaıda bul eki ıdeıa da turmysqa enbeı qaǵaz júzinde qalǵan eken. 1880 jyly Tomas Senttiń shemasy boıynsha tigin mashınasyn qurastyrýǵa talpynys jasalǵanda, onyń syzbasyn áli de jetildirý kerek ekenine kóz jetkizildi. 1810 jyldar shamasynda Baltazar Krems esimdi nemis ónertapqyshy bas kıim tigetin mashına qurastyrǵanymen, ony óz atyna patenttemegen. Avstrııalyq tiginshi Djozef Madersperger XIX ǵasyrdyń basynda biraz mehanızmderdi jınastyryp, tigin mashınasyn qurastyrady, oǵan 1814 jyly patent alady. Ol jańalyǵyn Avstrııa úkimetiniń kómegine súıene otyryp, 1839 jylǵa deıin paıdalanady. Biraq isin tolyq aıaqtaı almaı ómirden ótedi.
1804 jyly Franııada eki tigin mashınasy patentteledi: birinshisi Tomas Stoýn men Djeıms Henderson atyna tirkelgen qarabaıyr tigin mashınasy, ekinshisi, Skot Djon Dýnkan atyna jazylǵan kóp ıneli, keste tigýge arnalǵan tigin mashınasy. Ókinishke oraı, ol tehnobuıymdardyń keıingi taǵdyrlary týraly málimet joq. 1830 jyly franýz úkimeti Bartolomı Tımonege patent berip, oǵan áskerı kıim tigýge arnalǵan tigin mashınalaryn daıyndaýǵa tapsyrys beredi. Sol tapsyrystyń negizinde 80 mashınasy bar shaǵyn fabrıka qurylady. Qol eńbegimen kún kórip júrgen tiginshiler narazylyq retinde kóterilis jasap, kásiporyndy mashınalarymen qosyp joıyp jiberedi. Tımone tigin mashınasynyń úlgisin ǵana arqalap, Anglııaǵa qonys aýdarady, sol jaqta kıim shyǵaratyn jańa fabrıkasyn ashady. Alaıda bıznesi kúıip ketip, ózi 1857 jyly qaıyrshylyqta júrip qaıtys bolady. 1833 jyly amerıkalyq kvaker Ýolter Hýnt tigin mashınasynyń jańa túrin oılap tapqanymen, ol mashına matanyń az ǵana bóligin tikkennen soń toqtap qalatyn edi. Onyń otandasy Djon Grınoýg bul úlgini jetildirip, qaltaly magnattarǵa usynǵanymen, olardyń eshqaısysy Grınoýgtiń mashınasyna qyzyǵýshylyq tanytpady. Amerıkalyq mehanık Elıas Hoýdyń 1845 jyly patenttep alǵan tigin mashınasy aldyńǵylarymen salystyrǵanda táýir bolǵanymen, kıim-keshekterdi óte baıaý tigetin, jipti shatastyryp ala beretin kemshilikteri boldy. Hoýdyń sheberhanasyna kenetten tap bolǵan alǵyr, pysyq, tapqyr Aızek Zınger bul kemshilikterdi joıyp, jańa bıznestiń bazasyn qalyptastyrdy.
«I.M. Singer & Co» kásiporynnyń quqyqtyq máselelerinen bólek naryqtyq kedergilerde tóbe kórsetedi. Taýardyń qymbattyǵy satyp alýshylardyń sanynyń ósýine tejeý boldy. «I.M. Singer & Co» kásipornynyń tigin mashınalaryn tek birli-jarym tigin ehtary men fabrıkalar ǵana satyp aldy. Tutynýshylar birinshiden taýardy qymbatsynsa, ekinshiden kıim-keshekter men úı jabdyqtaryn qolmen tige salýdy jón kóretin. Al fabrıkalar men eh qojaıyndary arzan jumys kúshine súıenetin.
Zınger bul tyǵyryqtan shyǵatyn joldy da tapty. Ol Ýılıam Klark atty ınvestordy taýyp, tigin mashınasy óndirisiniń tabysty sala ekenine onyń kózin jetkizedi. Teatrlar men shirkeýlerge jınalǵan halyqqa tigin mashınasynyń sýreti men túr-sıpaty jazylǵan jarnama-paraqtaryn taratady. Sonymen qatar kásiporyn óndirisine ózgeris engizip, budan bylaı tigin mashınasy usaq-túıek bólshekterimen, asaı-múseılerimen birge satylymǵa túsedi. Tutynýshylar tigin mashınasy buzylǵan jaǵdaıda ony qoqys jáshigine nemese jóndeý ehyna qaraı tasymaı, úıinde otyryp synǵan tetikterin aýystyryp, óz betinshe jóndeı beretin múmkindikke ıe boldy.
1863 jyly «I.M. Singer & Co» kásiporny «Singer Manufacturing Company» bolyp qaıta qurylady. Aızek Zınger tutynýshylardyń kóńilin tabý úshin osy kúni kez kelgen kásiporyn qoldanyp júrgen ádis-amaldardyń alǵashqy qadamdaryn jasaıdy. Tigin mashınasyn lızıngke berip, aı saıyn ótemaqy alý arqyly satyp ótkizdi. Ol AQSh-taǵy biraz dıstrıbıýtorlarǵa tigin mashınasyn satýǵa jáne jóndeýge quqyq berip, franchaızıng júıesin alǵashqy bolyp engizdi. Sondyqtan tarıhshylar ony tarıhtaǵy tuńǵysh franchaızer dep esepteıdi. Aızektiń ınnovatorlyq qarqyny munymen shektelip qalmady. Korporaııanyń menedjmentine jiti nazar aýdaryp, Inslı Hopperdi «Singer Manufacturing Company»-diń prezıdenti etip jaldaıdy. Inslı Hopper Aızek Zıngerdiń korporaııasyn Amerıkadan tys jerlerge tanytyp, Shotlandııanyń Glazgo qalasynan «Singer Manufacturing Company»-diń fılıalyn ashady. Mýltulttyq korporaııaǵa aınalǵan kompanııanyń jyl saıynǵy óndiris kólemi 20 myń danaǵa ósedi. Aızek Zınger 1875 jyly 64 jasqa taıanǵan shaǵynda qaıtys bolady. Dál sol jyldary onyń kompanııasyndaǵy tigin mashınalarynyń jyldyq satylymy 200 myń danaǵa jetken edi.
Túıin
Aızek Zıngerdiń abyroıyn asqaqtatyp, isin ońǵa bastyrǵan tehnıka salasyndaǵy ónertapqyshtyq qasıeti men kommerııa salasyndaǵy ınnovatorlyq qabileti bolatyn. Tigin mashınasynyń dúnıege kelýine kóptegen adamdar eńbek sińirse de Aızek Zıngerdiń esimi eldiń esinde «Tigin mashınasynyń karoli» retinde saqtalyp qaldy. Onyń tigin mashınasy búgingi tańda álemniń 67 memleketindegi 100 mıllıonnan astam qojaıynǵa qyzmet etip jatyr.
