«Aŋqau elge - aramza molda». İä, qaǧys estıp, qalt oqyǧan joqsyz. Rasynda ailasyn asyryp, eldıŋ auzyn aiǧa qaratyp jürgender jeterlık. Barlyǧyna sebep - sauat! Qūqyqtyq sauattyŋ häm aqparatqa qanyq bolmaudyŋ arty alaiaqtardyŋ «jemtıgı» boluǧa äkep soǧuda. Resmi derekterge süiensek, biyl jyl basynan bastap, qazaqstandyqtar internet-alaiaqtyqtyŋ qūrbany bolyp, 6,5 myŋnan astam jaǧdai tırkelgen. Saldarynan, 11 mlrd teŋge zalal keltırılgen. Būl turaly QR IIM resmi ökılı Şyŋǧys Alekeşev aǧymdaǧy jyly 3 mausymda ötken baspasöz mäslihatynda aitqan bolatyn.
Ǧalamtor keŋıstıgınde alşaŋ basqandardyŋ alǧaşqy ailasy jalǧan habarlandyru ornalastyru eken. Bügınde internet-dükennıŋ saudasy qyzyp tūr. Uaqyty sanauly, saǧatpen jarysyp, künmen talasyp jürgen jandar üşın onlain tapsyrys taptyrmas kömek. Būqaranyŋ basymdyq bergen mūndai qyzmet körsetu türın alaiaqtar öz paidalaryna jaratqan. Älde bır zatty satatyn keiıp tanatyp, jüz paiyz aldyn ala tölemdı talap etedı. Kökeidegı qarjysyn esep şotyna audaryp alǧannan keiın, bailanystan ajyraidy. Solaişa, zat qolǧa timesten qalta jūqaryp qala beredı. Aldanyp qalǧandar aiylyn tartyp qūqyq qorǧau organdaryna jügınerı haq. Biyl däl osylai onlain tapsyrys berem dep, oida joqta qaltasynan qaǧylǧan 2,7 myŋnan astam adam şaǧym tüsırgen.
Qoǧamnyŋ senımıne kırıp, sanasyn ulaityndai äkkı qylmyskerlerdıŋ nendei qasietı bar dersız? Olardyŋ köbısı «oŋai aqşa tabudyŋ jolyn bılem», «qaltqysyz senseŋ bailyqqa kenelesıŋ» dep, adamdardy op-oŋai uysyna tüsıredı. Jüz teŋge berıp, myŋ teŋge almasyn bıle tūra, täuekelge bel buatyndarda joq emes. «Mümkın, baǧym janar, maǧanda bailyq būiyrar, jyldam baiudyŋ investisiialyq shemalaryn zerdeleim, artynşa qarajat qorymdy köbeitem» dep, soŋǧy tiynyn sanap beredı. Derekterge köz jügırtsek, investisiia salyp, aldanǧandardyŋ sany biylǧy jyly 700 adamǧa jetken eken.
Adamdy aldap, aqysyna kırudıŋ taǧy bır joly qūzyrly organ qyzmetkerı bolyp tanysu, odan qalsa bank nemese mikroqarjy ūiymdarynda ısteitın maman retınde habarlasu. Būl täsılder qazırgı taŋda el arasynda asa tanymal.
«Äuelde sızdıŋ esep şotyŋyzdaǧy qarjyny saqtau üşın sms habarlandyrudaǧy qūpiia sandy aityŋyz» dese, endıgı kezekte tıkelei nesie räsımdeuge intermeleuge köşken. Qandai da bır, «qarjylyq operasiia» dep jūrttyŋ zäresın alyp, Ūlttyq Qauıpsızdık Komitetınıŋ atyn jamylyp, ailasyn asyruǧa qūlyqtylardyŋ qatary artqan. Sondai-aq, osyndai jaǧdaiǧa ūqsas äreket, WhatsApp messendjerı arqyly jüzege asyryluda.
Mūnda da adamdarǧa öz şottarynan aqşa alu äreketterı turaly aitylady jäne olarǧa aqşany «qauıpsız» şotqa audarudy ūsynady. Sondai-aq, adamdardan jeke derekterdı aldap alǧannan keiın, olar keiınırek nesie räsımdeidı. Biyl osyndai 2 myŋǧa juyq jaǧdai tırkeldı.
İnternettegı är paltformany zerdelegen qylmyskerler TikTok äleumettık jelısıne de auyz salǧan. Olar onda onlain-bankingtıŋ kömegımen azamattardyŋ şottaryna belgılı bır aqşa audarymdaryn jıberedı. Būdan keiın yqtimal qūrbannyŋ mobildık nömırıne aqşany basqa adamǧa «qatelesıp» jıbergen adamnan qoŋyrau tüsedı. Aqşany kerı audarǧan bolsaŋyz, onda alaiaqtardyŋ arbauyna ılındım dep esteptei berıŋız. Öitkenı, sızdıŋ şotyŋyz tranzit şot retınde pailanyluy yqtimal.
Sol üşın de mamandar, şotyŋyzǧa tüsken qarajattardy baqylap otyruǧa keŋes beredı. Al, şynymende qarjy şotqa qatelesıp tüsken jaǧdaida, qarjyny qaitaru üşın bankke baryp ötınım beru kerek.
Alaiaqtardyŋ äleumettı basynuynyŋ toqtaityn türı joq. Olar tıptı lauazymdy tūlǧalardyŋ atyn jamylypta oiǧa alǧan ısterın ıske asyruǧa qūlyqty.
Oǧan dälel, Instagram jelısınde Almaty polisiia departamentınıŋ basşysy Arystanǧani Zapparovtyŋ atynan WhatsApp jäne Telegram-da aqşa jinaudy talap etken sms tarauy. Atalmyş ıs boiynşa jäbırlenuışı özı şaǧym tüsırgen edı.
Adamnyŋ şenı tūrmaq, şekara taŋdamaityn käduılgı qylmyskerlerdıŋ jolyn kesu memleket aldyndaǧy maŋyzdy ıs bolǧany aqiqat. Kiberqylmys pen internet-alaiaqtyqtyŋ sanyn azaituǧa memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı pärmen bergen edı.
Prezident qaŋtar aiynda Işkı ıster ministrlıgınıŋ keŋeitılgen alqa otyrysynda söilegen sözınde «qylmystyq toptarmen ymyrasyz küresu – sızderdıŋ tıkelei mındetterıŋız ärı qyzmettık boryştaryŋyz» degen bolatyn.
Ärine, qylmystyŋ öteuı-jaza. Ony Prezidenttıŋ özı de basa aitty.
« Ūrylar men banditter türmede otyruy kerek. Būl – sızderdıŋ kriminalǧa qarsy äreketterıŋızdıŋ bırden-bır maqsaty»,-degen bolatyn Qasym-Jomart Kemelūly.
Mamandar, alaiaqtardyŋ qūrbanyna köbıne 30 ben 60 jas aralyǧyndaǧy adamdar ainalady degen paiymda. Jauaptylar, azamattardy jeke basyna tiıstı mälımetterdı aşyq derekközderge ornalastyrmauǧa jäne olardy eş jerde jariialamauǧa şaqyrady.
Ūqsas jaŋalyqtar
