Ejelden kele jatqan, tym eskı mamandyqtyŋ bırı bolǧandyqtan, onyŋ jekelegen elementterı köp adamnyŋ boiynda kezdese beruı bek mümkın. Damyǧan halyqtardyŋ jürıp ötken jolyna üŋılseŋız boldy, olardyŋ äueldegı ornyn «şut», «durak», «skomoroh», «paias», «figliar», «kloun» degen san türlı ataumen zäulım patşa sarailarynan, bileuşılerdıŋ qasynan, auqatty adamdardyŋ ainalasynan ūşyratuǧa bolady. İä, būl «mamandyq» ielerınıŋ mındetı bıreu ǧana: qaitse de, qalai, qaitıp jasasa da äiteuır älgılerdıŋ köŋılın tauyp, bai-baǧlandardyŋ qonaq-qopsysyn küldırıp, köŋılın köteru. Qalǧan kezde būlar qadırsızder qatarynda. Bızdıŋ qai qazaqtyŋ bolsyn, toiyna saiqymazaq şaqyryp, söitıp otyryp özderı solardyŋ atyna sai äreketterınen şoşityny tärızdı ǧoi.
Resei tarihynda bır kezde būlardy «durak — jyndy» ataǧanymen, kei jaǧdaida solar arqyly qūpiia hat-habarlar jetkızılıp otyrǧan eken. Ärine, erekşe tip retınde saiqymazaqtar äuelde orta ǧasyrlyq Europada paida bolǧan. Belgılı bır jaǧdaida, olardyŋ dene kemıstıkterı de bolǧanǧa ūqsaidy. Mysaly, M. Kovyneva «Byli li v Rossii pridvornye şuty?» degen maqalasynda köbıne-köp dene bıtımı jaǧynan aqauly jandarǧa qosa, jüirık oilylardyŋ da saiqymazaq-şutqa ainalǧany jaiynda aitady. Demek, olardyŋ bärın kembaǧal jandar retınde qarastyruǧa bolmas. Aralarynda küldırgı äreketterdı atqarumen qosa, än salyp, aspaptarda oinap, öleŋ oqityn önerlıler köp bolǧan. Qazırgı zamanaui sirk qoiylymdarynyŋ ılkı bastauynda tūrǧandar da solar. Bır den qoiarlyǧy, būlardyŋ bärınıŋ tegı qarabaqai emes, sirek te bolsa aralarynda keiın kedeilengen aqsüiek äuletten şyqqandary da, jūrt aita almaityn şyndyqty aitatyn, äskeri joryqtarǧa qatysqan kniazdar da kezdesedı. Äigılı tarihşy N. Karamzin «İstorii gosudarstva Rossiiskogo» atty eŋbegınde sondailardyŋ bırın äzılıne qanaǧattanbaǧan patşa qaharly İvannyŋ ystyq suǧa küidırıp öltırgenın jazady. Eŋ sūmdyǧy, älgı sorlynyŋ sūrauy jäne it qūrly qūny bolmapty. Jasyratyny joq, mūndai yŋǧaidan bızdıŋ jūrt ta tys emes. Aqyry patşa aǧzam ordasyndaǧy saiqymazaqtar äiel patşaiym Anna İoanovna tūsynda aqyly qyzmetterınen tolyq bosatylyp, sarai maŋynan alastatylǧan. Mıne, bız Resei imperiiasyndaǧy saiqymazaqtyq salttyŋ ǧana azyn-aulaq tarihnamasyna şolu jasap öttık.
Masqarapaz deŋgeidegı önerpazdyq tiptıŋ būl türı tek Reseimen, sonyŋ ǧana bileuşılerımen şektelmeidı. Damyǧan Europa mädenietınde olar ekıūşty bastaulardyŋ jolairyǧynda tūr. Ataqty Uiliam Şekspirdıŋ «Durak dumaet, chto on mudr, no mudres znaet, chto on durak» degen sözınen älgı bız aityp otyrǧan närsenıŋ aiyrym şegın köruge bolady. Olai bolsa, mūnyŋ bır şetı adam balasynyŋ dünienı özınşe qabyldau men paiymdauyna da bailanysty eken. Endeşe, būl qatardaǧy tipterdı jasauşy toptardyŋ da sol jaiǧa qatysy erekşe bolǧany ǧoi. Şekspirdıŋ paiymynda ol «Bıreudıŋ qasıretın külkıge ainaldyruşy». İä, ras, bız keide külmeitınge külemız, söitıp äleumettık jaǧdaidy qoldan retteuşı qolşoqpar aspapqa ainalyp sala beremız. Sondyqtan da būl mamandyq ielerınıŋ arhetipıne den qoiyŋqyraǧan abzal. Abai külkınıŋ «qymbat» ekenın aitqanda, osylardyŋ qolşoqparyna ainalǧan negızgı qūral — saiqymazaq külkını meŋzedı dep oilauǧa negız bar ma? Qalai desek te, būl da bas qatyruǧa tūrarlyq mäsele. «Arhetip şuta — vse, chto vam nujno znat» degen maqalasynda M. Pecherskaia olardyŋ mınezıne tän alty türlı qasiettı aita kele, «Şut jivet nastoiaşim. Oni malo dumaiut o buduşem» dep pıkır tüiındeidı. E, olai bolsa, osy jerde bızdıŋ qazaqtyŋ erteŋın oilamaǧandy erdıŋ qatarynan sanamaitynynyŋ syry belgılı bola bastaidy.
Osy avtor saiqymazaq-şuttyŋ duraq, kloun, trikster degen üş türın atap körsetedı. Durak, iaǧni bızdıŋ ūǧymymyzdaǧy jyndy — jūrt aitpaǧan, aitsa soǧys örtı tūtanyp ketuı mümkın şyndyqty aita alady eken. Bıraq, oǧan tietın ziian joq. Öitkenı, qoǧam älı künge deiın öz müddesı üşın osy täsıldı ūtymdy paidalanyp kele jatyr. Kloun bolsa, mūŋaiyp tūryp-aq qai närsenı de qaq jaryp ötıp köre alatyn qasietke ie. Söitıp, adamnyŋ kündelıktı betperdesınıŋ tu syrtyndaǧy şyndyqty körsete alady. Al trikster qūbylmaly, ekı jaqty, onyŋ mifologiia, dın, folklordaǧy beinesınıŋ özı kısı keiıptegı ertegılık keiıpkerge juyq ekenı aitylady. Joǧarydaǧy paiymǧa bailanysty avtordyŋ tüpkı oiyn tūtas älıpter bolsaq, saiqymazaqtyq — ärbır qaharman üşın ılgerı ūmtyluşy küşke para-par eken. Olar bügıngı künmen ömır sürıp, är kündı sol qalpynda qabyldauǧa beiım bolǧanymen, bylaiǧy jūrt ony qanşa qaitalaǧysy kelgenımen, onyŋ jasaǧanyn jasai almaitynǧa ūqsaidy. Mıne, barşa saiqymazaqtyq pen oǧan qarsy jaǧymdy obrazdyŋ aiyrym-jıgı osy töŋırekte bolsa kerek.
Bır qyzyǧy, älemde «aqyldy adamdar künı» bolmasa da saiqymazaqtardyŋ künı bar. İä, bız ony bırınşı säuır — külkı künı dep jürmız. Damyǧan Europa men Resei bız kezde aqyly qyzmette bolǧan saiqymazaqtarynan baiaǧyda bas tartsa da, būl qazaq mädenietındegı salpynşaq retınde älı şalǧaiǧa ılesıp kele jatyr. Tıptı, basqany bylai qoiǧanda, biudjetten aqy alyp otyrǧan saiqymazaqtyqty därıpteitın teatrlar bar. Soǧan qaraǧanda, bızdıŋ jūrt būl baǧyttaǧy «mamandarǧa» öreskel oşarylyp, äuelden onşa bır terıs qarai qoimaǧan tärızdı. Öitkenı, qazaq dalasynda şuttyq — saiqymazaqtyq därejede bolmasa da, jeŋıl äzıl-qaljyŋdy ekınıŋ bırı aita beredı. Sonda qalai, bızde ekınıŋ bırı saiqymazaq pa, älde tüp tabiǧatymyzda soǧan beiımdık nyşany bar ma? Bälkım būl keiın paida bolǧan, qoldan qalyptastyrǧan qasıret deŋgeiındegı «qasiet» bolar? Älemde «Külkı Qūdaiyn» ūlyqtaityn ūlttar da bar. Onyŋ, iaǧni külkınıŋ, basqany bylai qoiǧanda, mahabbatqa aralasatyn jerınıŋ özı tym qauıptı. Nyşandyq tūrǧyda olardy patşamen egız sanau nemese Qūdaidyŋ qūdıretımen jetılmei qalǧan säbi retınde qabyldaudyŋ özı bylaiǧy jūrtty osy saiqymazaq önerdıŋ astaryndaǧy qasiet pen qasıret ataulyny teŋ tarazylauǧa şaqyryp tūratyn tärızdı. Sol üşın de olar sonau orta ǧasyrlardan berı ädebiet pen önerdıŋ türlı janrlaryna kırıgıp, saitan men perışte bolmystyŋ kömes belgısı retınde adamdar arasynda älı ömır sürıp kele jatyr.
«İstoriia şutov: ot Ptolemeia I do naşih dnei» atty maqalasynda M. İvanov būl taqyrypty zertteuşılerdıŋ tüiındı oilaryn tūjyryp berıptı: «…olar esuas emes, kerısınşe, tylsym ılımdı saqtauşylar». Būl pıkırge iek artatyn bolsaq, onda äŋgıme auany ūzai bermek. Bälkım osy Qūdailyq bastaulardy ūlyqtaityn külkı ielerın sahnalyq önermen şatastyryp, ony künı bügınge deiın saiqymazaq önerge ainaldyryp, külkınıŋ qadırın qaşyryp jürgen özge emes, özımız şyǧar? Ūlttyŋ qajetıne qyzmet jasaǧandai syŋai tanytyp jürgen keibır saiqymazaqtarǧa tas atyp jatqan tūsta menıŋ källama osyndai bır oi keldı. Al onyŋ orta ǧasyrlarda jan baǧu üşın paida bolǧan alǧaşqy belgılerı künı bügınge deiın sol käsıp pen näsıptıŋ töŋıregındegı düriiaui nietten ūzai qoimaǧany eşkımdı tolǧandyrmaityn siiaqty.
Berik Zhusupov
Ūqsas jaŋalyqtar
