Ejelden kele jatqan, tym eski mamandyqtyń biri bolǵandyqtan, onyń jekelegen elementteri kóp adamnyń boıynda kezdese berýi bek múmkin. Damyǵan halyqtardyń júrip ótken jolyna úńilseńiz boldy, olardyń áýeldegi ornyn «shýt», «dýrak», «skomoroh», «paıa», «fıglıar», «kloýn» degen san túrli ataýmen záýlim patsha saraılarynan, bıleýshilerdiń qasynan, aýqatty adamdardyń aınalasynan ushyratýǵa bolady. Iá, bul «mamandyq» ıeleriniń mindeti bireý ǵana: qaıtse de, qalaı, qaıtip jasasa da áıteýir álgilerdiń kóńilin taýyp, baı-baǵlandardyń qonaq-qopsysyn kúldirip, kóńilin kóterý. Qalǵan kezde bular qadirsizder qatarynda. Bizdiń qaı qazaqtyń bolsyn, toıyna saıqymazaq shaqyryp, sóıtip otyryp ózderi solardyń atyna saı áreketterinen shoshıtyny tárizdi ǵoı.
Reseı tarıhynda bir kezde bulardy «dýrak — jyndy» ataǵanymen, keı jaǵdaıda solar arqyly qupııa hat-habarlar jetkizilip otyrǵan eken. Árıne, erekshe tıp retinde saıqymazaqtar áýelde orta ǵasyrlyq Eýropada paıda bolǵan. Belgili bir jaǵdaıda, olardyń dene kemistikteri de bolǵanǵa uqsaıdy. Mysaly, M. Kovyneva «Bylı lı v Rossıı prıdvornye shýty?» degen maqalasynda kóbine-kóp dene bitimi jaǵynan aqaýly jandarǵa qosa, júırik oılylardyń da saıqymazaq-shýtqa aınalǵany jaıynda aıtady. Demek, olardyń bárin kembaǵal jandar retinde qarastyrýǵa bolmas. Aralarynda kúldirgi áreketterdi atqarýmen qosa, án salyp, aspaptarda oınap, óleń oqıtyn ónerliler kóp bolǵan. Qazirgi zamanaýı ırk qoıylymdarynyń ilki bastaýynda turǵandar da solar. Bir den qoıarlyǵy, bulardyń báriniń tegi qarabaqaı emes, sırek te bolsa aralarynda keıin kedeılengen aqsúıek áýletten shyqqandary da, jurt aıta almaıtyn shyndyqty aıtatyn, áskerı joryqtarǵa qatysqan knıazdar da kezdesedi. Áıgili tarıhshy N. Karamzın «Istorıı gosýdarstva Rossııskogo» atty eńbeginde sondaılardyń birin áziline qanaǵattanbaǵan patsha qaharly Ivannyń ystyq sýǵa kúıdirip óltirgenin jazady. Eń sumdyǵy, álgi sorlynyń suraýy jáne ıt qurly quny bolmapty. Jasyratyny joq, mundaı yńǵaıdan bizdiń jurt ta tys emes. Aqyry patsha aǵzam ordasyndaǵy saıqymazaqtar áıel patshaıym Anna Ioanovna tusynda aqyly qyzmetterinen tolyq bosatylyp, saraı mańynan alastatylǵan. Mine, biz Reseı ımperııasyndaǵy saıqymazaqtyq salttyń ǵana azyn-aýlaq tarıhnamasyna sholý jasap óttik.
Masqarapaz deńgeıdegi ónerpazdyq tıptiń bul túri tek Reseımen, sonyń ǵana bıleýshilerimen shektelmeıdi. Damyǵan Eýropa mádenıetinde olar ekiushty bastaýlardyń jolaıryǵynda tur. Ataqty Ýılıam Shekspırdiń «Dýrak dýmaet, chto on mýdr, no mýdre znaet, chto on dýrak» degen sózinen álgi biz aıtyp otyrǵan nárseniń aıyrym shegin kórýge bolady. Olaı bolsa, munyń bir sheti adam balasynyń dúnıeni ózinshe qabyldaý men paıymdaýyna da baılanysty eken. Endeshe, bul qatardaǵy tıpterdi jasaýshy toptardyń da sol jaıǵa qatysy erekshe bolǵany ǵoı. Shekspırdiń paıymynda ol «Bireýdiń qasiretin kúlkige aınaldyrýshy». Iá, ras, biz keıde kúlmeıtinge kúlemiz, sóıtip áleýmettik jaǵdaıdy qoldan retteýshi qolshoqpar aspapqa aınalyp sala beremiz. Sondyqtan da bul mamandyq ıeleriniń arhetıpine den qoıyńqyraǵan abzal. Abaı kúlkiniń «qymbat» ekenin aıtqanda, osylardyń qolshoqparyna aınalǵan negizgi qural — saıqymazaq kúlkini meńzedi dep oılaýǵa negiz bar ma? Qalaı desek te, bul da bas qatyrýǵa turarlyq másele. «Arhetıp shýta — vse, chto vam nýjno znat» degen maqalasynda M. Pecherskaıa olardyń minezine tán alty túrli qasıetti aıta kele, «Shýt jıvet nastoıaım. Onı malo dýmaıýt o býdýem» dep pikir túıindeıdi. E, olaı bolsa, osy jerde bizdiń qazaqtyń erteńin oılamaǵandy erdiń qatarynan sanamaıtynynyń syry belgili bola bastaıdy.
Osy avtor saıqymazaq-shýttyń dýraq, kloýn, trıkster degen úsh túrin atap kórsetedi. Dýrak, ıaǵnı bizdiń uǵymymyzdaǵy jyndy — jurt aıtpaǵan, aıtsa soǵys órti tutanyp ketýi múmkin shyndyqty aıta alady eken. Biraq, oǵan tıetin zııan joq. Óıtkeni, qoǵam áli kúnge deıin óz múddesi úshin osy tásildi utymdy paıdalanyp kele jatyr. Kloýn bolsa, muńaıyp turyp-aq qaı nárseni de qaq jaryp ótip kóre alatyn qasıetke ıe. Sóıtip, adamnyń kúndelikti betperdesiniń tý syrtyndaǵy shyndyqty kórsete alady. Al trıkster qubylmaly, eki jaqty, onyń mıfologııa, din, folklordaǵy beınesiniń ózi kisi keıiptegi ertegilik keıipkerge jýyq ekeni aıtylady. Joǵarydaǵy paıymǵa baılanysty avtordyń túpki oıyn tutas álipter bolsaq, saıqymazaqtyq — árbir qaharman úshin ilgeri umtylýshy kúshke para-par eken. Olar búgingi kúnmen ómir súrip, ár kúndi sol qalpynda qabyldaýǵa beıim bolǵanymen, bylaıǵy jurt ony qansha qaıtalaǵysy kelgenimen, onyń jasaǵanyn jasaı almaıtynǵa uqsaıdy. Mine, barsha saıqymazaqtyq pen oǵan qarsy jaǵymdy obrazdyń aıyrym-jigi osy tóńirekte bolsa kerek.
Bir qyzyǵy, álemde «aqyldy adamdar kúni» bolmasa da saıqymazaqtardyń kúni bar. Iá, biz ony birinshi sáýir — kúlki kúni dep júrmiz. Damyǵan Eýropa men Reseı biz kezde aqyly qyzmette bolǵan saıqymazaqtarynan baıaǵyda bas tartsa da, bul qazaq mádenıetindegi salpynshaq retinde áli shalǵaıǵa ilesip kele jatyr. Tipti, basqany bylaı qoıǵanda, bıýdjetten aqy alyp otyrǵan saıqymazaqtyqty dáripteıtin teatrlar bar. Soǵan qaraǵanda, bizdiń jurt bul baǵyttaǵy «mamandarǵa» óreskel osharylyp, áýelden onsha bir teris qaraı qoımaǵan tárizdi. Óıtkeni, qazaq dalasynda shýttyq — saıqymazaqtyq dárejede bolmasa da, jeńil ázil-qaljyńdy ekiniń biri aıta beredi. Sonda qalaı, bizde ekiniń biri saıqymazaq pa, álde túp tabıǵatymyzda soǵan beıimdik nyshany bar ma? Bálkim bul keıin paıda bolǵan, qoldan qalyptastyrǵan qasiret deńgeıindegi «qasıet» bolar? Álemde «Kúlki Qudaıyn» ulyqtaıtyn ulttar da bar. Onyń, ıaǵnı kúlkiniń, basqany bylaı qoıǵanda, mahabbatqa aralasatyn jeriniń ózi tym qaýipti. Nyshandyq turǵyda olardy patshamen egiz sanaý nemese Qudaıdyń qudiretimen jetilmeı qalǵan sábı retinde qabyldaýdyń ózi bylaıǵy jurtty osy saıqymazaq ónerdiń astaryndaǵy qasıet pen qasiret ataýlyny teń tarazylaýǵa shaqyryp turatyn tárizdi. Sol úshin de olar sonaý orta ǵasyrlardan beri ádebıet pen ónerdiń túrli janrlaryna kirigip, saıtan men perishte bolmystyń kómes belgisi retinde adamdar arasynda áli ómir súrip kele jatyr.
«Istorııa shýtov: ot Ptolemeıa I do nashıh dneı» atty maqalasynda M. Ivanov bul taqyrypty zertteýshilerdiń túıindi oılaryn tujyryp beripti: «…olar esýas emes, kerisinshe, tylsym ilimdi saqtaýshylar». Bul pikirge ıek artatyn bolsaq, onda áńgime aýany uzaı bermek. Bálkim osy Qudaılyq bastaýlardy ulyqtaıtyn kúlki ıelerin sahnalyq ónermen shatastyryp, ony kúni búginge deıin saıqymazaq ónerge aınaldyryp, kúlkiniń qadirin qashyryp júrgen ózge emes, ózimiz shyǵar? Ulttyń qajetine qyzmet jasaǵandaı syńaı tanytyp júrgen keıbir saıqymazaqtarǵa tas atyp jatqan tusta meniń kállama osyndaı bir oı keldi. Al onyń orta ǵasyrlarda jan baǵý úshin paıda bolǵan alǵashqy belgileri kúni búginge deıin sol kásip pen násiptiń tóńiregindegi dúrııaýı nıetten uzaı qoımaǵany eshkimdi tolǵandyrmaıtyn sııaqty.
Berik Zhusupov
