Qazaqtar qyzdaryn qalyŋmalsyz küieuge bermeitını baiaǧydan belgılı. Sovet bilıgı kezınde qalyŋmal turaly mälımet ülken kemşılık türınde nasihattalǧandyqtan, qazaqtar qyzdaryn tek qalyŋmal alyp baiu üşın ǧana küieuge beretın bolǧan degen kereǧar pıkır qalyptasty.
Şyndyǧyna kelgende, olai emes. Qalyŋmal qyzdyŋ ata-anasyna qyzyn tärbielep ösırgenı üşın ūsynylatyn syi. Qyzǧa beretın jasaudyŋ baǧasy alynǧan qalyŋmaldan köp bolmasa, az bolmaityny osynyŋ dälelı.
Ötken ǧasyrlarda bai kısıler basqa auyldardy köp aralaityn bolǧan. Olar osylaişa özderınıŋ jasy kämeletke jetken ūldaryna qalyŋdyq qaraityn. Bır sözben aitqanda, būlai etu, ösıp kele jatqan jas ūrpaqqa degen qamqorlyq, laiyqty jūp ızdeu ädetı edı.
Ädette, qyzdy küieuge bermes būryn toiǧa deiıngı daiyndyq: toiǧa deiıngı, toi kezındegı jäne toidan soŋǧy, dep atalynatyn üş kezeŋnen tūratyn. Är kezeŋnıŋ özındık ädet-ǧūryptyq erekşelıkterı bolatyn. Mysaly, būǧan toiǧa deiıngı kezeŋde ekı jaq arasyndaǧy kelısım-niet, qūdalyq jäne üilengenge deiıngı küieu bala men qalyŋdyq arasyndaǧy qatynas jatady.
Qyz alyp qaşu qylmys
Degenmen, kei jıgıtter öz ǧaşyǧyn ata-anasynyŋ erkınen tys alyp qaşyp ketetın jaǧdailar jiı oryn alyp otyrǧan. Bıraq qyz alyp qaşu ol kezderı ruaralyq ülken janjaldarǧa aparyp soǧatyn. Sebebı ol kezderı qyzdardy jas kezınen aittyryp qoiatyn bolǧandyqtan, «basy bos» qyz ol kezde neken-saiaq bolatyn.
Keide qyz alyp qaşu ǧaşyqtardyŋ özara kelısımderı arqasynda jüzege asatyn. Keide qyzdy erkınen tys alyp qaşu jaǧdailary da oryn alyp otyrǧan. Köbınese qyz alyp qaşudyŋ özındık sebepterı qyzdyŋ äkesınıŋ qalyŋmal mölşerıne bailanysty uädesın oryndamauy, nemese jıgıttıŋ tūrmystyq jaǧdaiynyŋ qiynşylyqtaryna tıreletın. Sonymen qatar, aittyrylyp qoiǧan qyzdyŋ öz ǧaşyǧymen qaşyp ketetın jaǧdailary da az bolmaǧan.
Aittyrylǧan qyzdy alyp qaşu – qazaqta qylmys sanalǧan. Alyp qaşqan jıgıt aittyrylǧan qyzdy qaitarǧan jaǧdaida ekı ese mölşerde qalyŋ mal töleitın.
Qazaq qalyŋmalsyz da qyz bergen
«Teŋın tapsaŋ tegın ber» – būl qazaq arasynda älı künge deiın jiı aitylatyn naqyl sözderdıŋ bırı. Qazaqtar osy bır ömır erejesın ūstanyp, qyzdaryn qalyŋmalsyz teŋıne beretın jaǧdailar da kezdesıp otyrǧan.
Osyndai bır oqiǧany muzyka zertteuşı Ahmet Quanūly Jūban «Ǧasyrlar pernesı» kıtabynda baiandaidy: «Halyq auzynda Tättımbetke üş atadan qosylatyn Begen degen kısı bırde Qaraǧai boiy jailap otyrǧan Bäsentiınge (ru – B.O.) keledı. Jaqsy dombyraşy, änşı Begen özınıŋ önerımen Tättımbettıŋ jaqyny ekenın tanytqandai bolady. Būǧan sebep – Begen Tättımbettıŋ küilerın köbırek tartady. Tyŋdauşylar aldynda Begennıŋ abyroiy arta tüsedı. Olar bırınen soŋ bırı «Tättımbettıŋ küiın tart» – dep Begendı qaumalap otyryp alady. Äsırese, onyŋ «Tättımbettıŋ jaqyny edım» degen sözı būrynǧydan da tyŋdauşylardyŋ nazaryn köbırek audarady. «El maqtaǧan jıgıttı qyz jaqtaǧan» degendei, sol aradaǧy bıreudıŋ qyzy Begenge ǧaşyq bolyp qalady. Qyzdyŋ osy künge deiın «basy bos» boluynyŋ nätijesınde ata-anasy qyzdy Begenge beruge qarsy bolmaidy. Olar qanşama maldy jaqsy körse de, qazaq ädetı boiynşa bır jaǧynan qyzdy «malym» dep eseptep jürse de, Tättımbettıŋ jaqyny degen bır auyz söz üşın qalyŋsyz beruge könedı.
Öz şaralary özderıne jetetın qyzdyŋ äke-şeşesı köptegen jasaumen, artynyp tartynyp qyzdy ūzatyp Begennıŋ auylyna keledı. Bıraq mūndaidy kütpegen auyl olarǧa eşbır nazarlaryn audarmaidy. Bır jaǧynan qazaqtyŋ ädetı boiynşa olar qalyŋsyz qyzdy «arzan» dep oilap ta qalady. Qyzdyŋ äke-şeşesı Tättımbetke kısı jıberıp, özderınıŋ sälemın aitady:
Qyzymdy berdım Begenge,
Qazanqap ūly degenge.
Tättımbettei serınıŋ,
Küiın alyp kelgenge, –
deidı.
Jasynda aqyn, änşı bolǧan qyzdyŋ şeşesı osylai bastap, öleŋmen bıraz jailardy aityp tastaidy. Tättımbettıŋ küilerın aidap kelgen maldan artyq körgenın, būl auyldyŋ da ejelden öner quǧan auyl ekendıgın, qazaqşa aitqanda «qūtyla almai otyrǧan qyz joq ekendıgın» baiandaidy. Būl oqiǧanyŋ tüp-negızın endı tüsıngen Tättımbet ainalasynyŋ bärın jinap, ülken toi qylyp, oiyn ötkızıp, qyzdyŋ äke-şeşesın köptegen mal, düniemen qaitarady. Olar Tättımbetke «aitsa aitqandai-aq eken» dep qatty razy bolyp ketedı.
Menıŋ bärı oqyǧan, bılımı tereŋ bolǧan arǧy babalarymnyŋ bırı de osylai üilı-barandy bolǧan eken. Bırde solardyŋ bırı jaǧdaiy jaqsy bır baidyŋ üiınde qonaq bolypty. Babamnyŋ türlı kıtaptardan jyr oqitynyn bılgen üi iesınıŋ ötınışı boiynşa, sol bır qonaqjai şaŋyraqta taŋ atqanşa halyq jyrlary oqylypty. Ertesıne riza bolǧan bai menıŋ babamdy bırneşe kün qalyp jyr oquyn ötınıptı. Ol kezde kıtap oqityn adamdar sirek bolǧan ǧoi. Oqu maqamy jūrtqa öte ūnaǧan boluy kerek, ertesıne auyl aqsaqaldary babama taǧy bıraz uaqyt auylda qonaq bolyp, jyr oqyp beruın qalaidy. Sonymen menıŋ babam ülken kısılerdıŋ qalauyna qarsylyq tanytpai sol auylda bırşama uaqyt qalyp jūrtşylyqtyŋ köŋılın äbden köterıptı. Osy künderdı baidyŋ sūlu qyzy men jyrşy jıgıt bırın-bırı ūnatyp qalady. Jastardyŋ arasynda ornaǧan jarastyq sezımdı bükıl auyl sezse kerek. Būl jaǧdaidy qyzdyŋ ata-anasy da bılıptı.
Sonymen qoştasatyn kün jaqyndap, jolǧa şyǧarda üi iesı menıŋ babamnyŋ önerıne riza ekenın aityp rizaşylyq bıldırıptı. Jıgıttıŋ özınıŋ qyzyn ūnatyp qalǧanyn da bıletını turaly emeurın tanytypty. Sodan soŋ qyzyna baqyt tıleitının aita kelıp, ekı jastyŋ qosyluyna qarsy emes ekenın, eşqandai qalyŋ mal talap etpeitının aityp, jastarǧa aq batasyn berıptı. Osylaişa menıŋ babam auylyna basy ekeu bolyp, qalyŋdyǧymen oralǧan eken».
Qazaq janynyŋ darhandyǧynyŋ kuäsı ıspettı, qyzdy qalyŋmalsyz teŋıne qosatyn osy bır sirek te bolsa, tarihta özındık orny bar salttyŋ tarihy osyndai.
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
