Sovettik júıe «halyq jaýy» degen jalamen áıelderdi aıamaǵan. «Halyq jaýynyń» jubaılaryn qýdalap súrginge ushyratqan. Basqa da áıelderge birneshe bap boıynsha aıyp taǵyp, sottap, atý jazasyna da kesken.
HH ǵasyrdyń 30-jyldary Qazaqstanda eńbekpen túzetý lagerleri qurylǵan. El aýmaǵyndaǵy lagerlerdiń biri – ALJIR. Ol Otan satqyndary áıelderiniń Aqmola lageri. Bul lager Aqmola aýmaǵynda 1937 jyly arnaıy buıryqpen salynǵan. Tarıh betterinde ALJIR lagerinde 20 myńdaı áıel otyrǵany kórsetilgen. Onyń ishinde 62 ult ókili bolǵany aıtylady. ALJIR, QarLAG lagerinde ult zııalylary Turar Rysqulovtyń, Beıimbet Maılınniń, Qaısar Tashtıtov pen birneshe zııalylardyń áıelderi, qazaq qyzdary otyrǵan.
VETERINAR RYSQULOVA
ALJIR-de áıelder qaýymy qara nan men botqa jep, qara jumysqa jegilgen. Murajaıdaǵy qujattarda Turar Rysqulov pen onyń jubaıy Ázızanyń ómirbaıanynan derekter saqtalǵan. 1931 jyly Ázıza Rysqulovanyń otbasy Máskeýge kóship, Ázıza Turar Rysqulovqa turmysqa shyqqan. Al 1937 jyly mamyrda Rysqulovtar otbasy Kıslovodsk qalasyna qysqa merzimdi demalysqa kelgen boıda Turar Rysqulov qamaýǵa alynǵan.
Ol sol ustalǵannan soń segiz jarym aıdan keıin 58 bap boıynsha «halyq jaýy» retinde aıyptalyp, sottalyp, 1938 jyldyń 10 aqpanyna qaraǵan túni atylǵan. Artynsha sol jyly 30 sáýirde Ázızany emshektegi qyzy Rıdamen birge Qaraǵandy lageriniń 26-núktesine aıdap jibergen. Bes jasqa tolmaǵan úlken qyzy Sáýle Ýkraınaǵa, Odessa oblysy Dýbkı aýylyna balalar úıine jiberilgen. Ázıza ALJIR-de veterınar bolyp jumys istegen.
Rysqulovtyń áıeli Ázıza segiz jyl ALJIR-de jazyqsyz jazasyn ótegen. Ómiriniń sońǵy jyldarynda Ázıza Rysqulbekova Almatyda turǵan. 1988 jyly Rysqulova qaıtys boldy.
JAZÝShYNYŃ ÁIELI ShOPAN BOLǴAN
Lagerge aıdalǵandardyń biri - Gúljamal Maılına. Ol qazaq halqynyń saýatsyzdyǵyn joıýmen arpalysqan kórnekti jazýshysy Beıimbet Maılınniń áıeli.
Maılınaǵa kúıeýiniń «jazasy» úshin 5 jylǵa úkim shyǵaryldy. ALJIR murajaıynyń derekterinshe 1938 jyly Beıimbet Maılın atý jazasyna kesilgennen soń onyń áıeli de tutqyndalyp, Qarlagqa jiberilgen.
Gúljamal Maılına Batyq lager bólimshesinde jazasyn óteı júrip, shopan bolyp jumys istegen. Maılına bostandyqqa shyqqannan keıin de aýyr taǵdyrdy bastan keshirgen. Qaraǵandyda shahterlerdiń kıimin jýyp, kómir kásiporyndarynyń ákimshilik ǵımarattarynda eden jýǵan. Artynsha ol tolyq aqtalyp, Almatyda ómir súrgen.
TÁShTITOVTIŃ JUBAIY
LKJK Qazaq ólkelik komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Qaısar Táshtıtovtyń jubaıy da kúıeýi úshin jazalanǵan.
Saǵadat Táshtıtova 1914 jyly Qaraǵandy oblysynda týǵan. Ony Almatyda Qazaq KSR NKVD 1938 jyldyń 9 sáýirinde tutqynǵa aldy. 1938 jyly 10 maýsymda RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 58, 2, 58, 7, 58, 8, 58, 11 tarmaqtary boıynsha 8 jylǵa sottaldy.
Saǵadat Táshtıtovanyń isi 1956 jyldyń 12 sáýirinde toqtatylǵan.
HALYQ KOMISSARYNYŃ JUBAIY
Nyǵmet Syrǵabekov – qıly zamanda ulty úshin qyzmet etken halyq komıssary. Onyń jubaıy Bıbijamal Qurmaǵalıqyzy da NKVD sheshimimen «Otanyn satqannyń otbasy múshesi» dep aıyptalǵan.
1938 jyldyń 22 mamyrynda Otanyn satqandardyń otbasy múshesi retinde 8 jyl bas bostandyǵynan aıyryldy.
Syrǵabekova Almaty túrmesinen 1938 jyldyń 19 shildesinde Aqmola lagerine ákelindi. 1946 jyldyń 27 naýryzynda bosatyldy.
ATÝ JAZASYNA KESILGEN ÁIELDER
Stalındik qýǵyn-súrgin zamanynda áıel adamdar da atý jazasyna kesilgen. Sonyń biri - Torǵaı Súleımenova. Ashyq derekkózde tutqyndy «molda, baıdyń qyzy, saýatty, «KPSS-ke 15 jyl» belgisimen marapattalǵan, KPSS múshesi» dep jazǵan. Torǵaı Súleımenova aýylnaı bolǵan.
Arhıv qujattarynda 1936 jyly Qaraǵandy óz aldyna jeke oblys bolyp qurylǵanda oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, belgili qoǵam qaıratkeri Abdolla Asylbekov Májen Súleımenovtiń úıinde qonaqta bolǵany jazylǵan. Abdolla Asylbekov «halyq jaýy» atanyp qamalǵan. Al erli-zaıypty Súleımenovterdi «halyq jaýynyń» sybaılastary retinde kórsetip, olardyń ústinen NKVD-ǵa aryz túsirilgen. Solaı Torǵaı Súleımenova da atý jazasyna kesilgen.
Shahzada Shonanova – «halyq jaýynyń qyzy» degen aıyppen atylǵan qazaq qyzynyń biri. Tutqyn anketasynda onyń ákesi – baı-jartylaı feodal dep kórsetilgen.
Shahzadanyń ákesi Aron Qarataev belgili qoǵam qaıratkeri bolǵan. Shonanovaǵa «tap jaýynyń qyzy» degen aıyp taǵylǵan. Shahzada Aronqyzy QazMÝ-diń bıologııa fakýltetine oqýǵa túsip, 1937 jyly tutqyndalady. Oǵan «býrjýazııalyq-ultshyl, tóńkeristik baǵyttaǵy uıymda bolǵan, Keńes ókimetinde tóńkeris jasap, Qazaqstandy Keńester odaǵynan alastatýdy kózdegen, Sádýaqasov, Júrgenovtermen baılanysta bolǵan, 1936 jyly Almaty qalasyndaǵy Qazaq Memlekettik ýnıversıteti ǵımaratyn órtegen, uıymnyń tóńkeristik jáne terrorıstik baǵyttaǵy josparlarymen tanys bolǵan, zııankestikpen aınalysqan, mektepke deıingi balalar tárbıesine keri áserin tıgizgen» dep aıyptalyp, atý jazasyna kesilgen.
Mámılá Tańatova – shala saýatty, qarapaıym kolhozshy áıel. 1937 jyldyń 29 tamyzynda suraqqa alynyp, ómirbaıany jazylǵan. Mámılá Tańatovanyń sózinshe ol 1907 jyly, Qaraǵandy oblysy, Qý aýdanynda týǵan, kedeı sharýa otbasynan shyǵyp, kolhozda jumys istegen. Buryn eshqandaı qylmystyq uıymda bolmasa da ol atý jazasyna kesilgen. Mámılaǵa Qazaqstanda «Sovet úkimetin qulatpaq boldy» degen aıyp taǵyldy. Keıinnen «qylmys quramy anyqtalmaǵandyqtan» 1957 jyly aqtalǵan.
Symbat Naýhan,
«Adyrna» ulttyq portaly
