Elde saiasi quǧyn-sürgın men Aşarşylyq qūrbandaryna arnalǧan bırneşe muzei bar. Sonyŋ bırı – Şymkenttegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ qalalyq mūrajaiy.
Oŋtüstıktegı mūrajai – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiı eldegı aşarşylyq qūrbandary men saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan tūlǧalarǧa arnap aşylǧan tūŋǧyş mekeme. Ol 2001 jyly 2 qaraşada el täuelsızdıgınıŋ 10 jyldyǧyna orai qūrylǧan. Şymkent qalasy «megapolis» märtebesın ielengenşe muzei Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary mūrajaiy dep ataldy.
Bügınde Şymkent qalalyq Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiınde ötken ǧasyrdyŋ 30-32 jyldary atylǧan 2500 adamnyŋ esımı jazylǧan. Mūnda memleket jäne qoǧam qairatkerlerınıŋ jäne jappai quǧyn-sürgınnıŋ qūrbandary bolǧan adamdardyŋ qūjattary men suretterın saqtalǧan. Mūrajai qyzmetkerlerınıŋ sözınşe, sol jyldary 135 myŋ adam qudalanyp, 25 myŋnan astamy atylǧan.
- 1930-1950 jyldary GULAG jüiesı bolǧan. Myna kartadaǧy qyzyl nükteler - eŋbekpen tüzetu lagerlerı. 26 nüktesı bolǧan. Jiyrma altynşy nüktesı Aqmoladaǧy ALJİR lagerı bolǧan. Oŋtüstık öŋırı boiynşa jazyqsyz jazalanǧandar men atylǧandardyŋ arhivtık qūjattary men fotolary bızde saqtalǧan. Oŋtüstıkte 7 myŋǧa juyq adam qudalauǧa ūşyraǧan. Onyŋ ekı myŋnan astamy atylǧan. Olardyŋ ışınde jäi ǧana qarapaiym mūǧalımder, dın ökılderı, şarualar da aidauǧa ketıp otyrǧan, - deidı mūrajai qyzmetkerı Aijan Tūrsynbekqyzy.
«ALBASTYSAI NE QAITPAS»
Oŋtüstıktegı quǧyn-sürgınnıŋ bır aiǧaǧy — Qasıret memorial keşenı bolyp tabylady. Būl keşen 1998 jyly aşylǧan. Oŋtüstıkte atylǧan 2500-dei adamnyŋ ışınde 100-den astam mūsylman dıni qyzmetkerlerı, moldalar, işandar atu jazasyna kesılgen.
- Qala aumaǧynda ornalasqan Qasıret memorialy bar. Quǧyn-sürgınde atylǧandardyŋ teŋ jartysynyŋ süiegı sol jaqta jatyr. Atylǧandardy kömbeuge būiryq bergen. Sol 30-40-50 jyldary ol jerdı «Albastysai» dep ataǧan eken. Öitkenı, osy atylǧan kısınıŋ bıreuı bırden mert bolsa, endıgı bırınıŋ jany qinalǧan. Sol yŋyrsyǧan dauysty estıgen jolauşylar «mynau Albastysai eken» dep ketken. Sol aimaqqa 1991 jyly «Qaitpas» atauyn bergen. Al 1997 jyly osy kısılerdıŋ äruaqtaryna arnap, mazarat etıp sol memorialdy tūrǧyzǧan. Bızdıŋ muzeide atylǧan, quǧyn-sürgınnıŋ qūrbandary bolǧandardyŋ qūjattary, suretterı bolǧanymen, olardyŋ süiekterı qaida qalǧany belgısız. Jazalalǧandardyŋ arasynda tek qazaqtar emes, özge ūlt ökılderı de atylyp otyrǧan, - deidı foto surettermen tanystyrǧan mūrajai qyzmetkerı.
«50 TÜRLI QİNAU TÄSILI»
Şymkenttegı muzeidıŋ bırınşı qabatynda «Repressiia» müsınımen qatar «Azaptau bölmesı» de ekspozisiialanǧan.
- Būl jerdı «Azaptau kamerasy ne sūraq-jauap kamerasy» deimız. Sol jyldary bilık közdegen adamdaryn tünnıŋ ışınde üilerınen alyp ketıp, osyndai kameraǧa äkelgen. Jasalmaǧan künänı moinyna ılu üşın elu türlı qinau, azaptau täsılderın qoldanǧan. Sonyŋ bırneşesı qainaǧan jūmyrtqany denege salyp, saqal-mūrtty bırtındep jūlu, tyrnaqtyŋ asytna ine tyǧu, tısterdı jūlu syndy jantürşıgerlık täsılder bolǧan. Osyndai azaptaulardan soŋ qūrbandar jasamaǧan ıstı «öz moinyna» alyp, qol qoiyp bergen. Sol arqyly üştıktıŋ ükımımen sotqa deiın jetkızılmei, atylyp otyrǧan. Mysaly, Ahmet Baitūrsynūly on jylǧa juyq türmede otyrdy. Ony 1937 jyly 8 jeltoqsan künı 58-şı bap boiynşa «halyq jauy» dep atqan, - deidı qalalyq muzeidıŋ qyzmetkerı Aijan Tūrsynbekqyzy.
Mūrajaidyŋ bırınşı qabatynda atylǧandar men jazyqsyz jazalanǧandardyŋ foto-qūjattary ılıngen. Surettıŋ janynda QarLag pen ALJİR lagerlerınen äkelıngen topyraq ta mūrajaida saqtalǧan.
MŪRAJAIDAǦY «TAǦZYM»
Qūrbandardy eske alu mūrajaiy ekı qabattan tūrady. Bas bölımde qaq ortada tıkendı symmen qorşalǧan Stalinnıŋ beinesı qoiylǧan. Janynda quǧyn-sürgınde qaza bolǧan ziialylar Ahmet Baitūrsynov, Jüsıpbek Aimauytov, Mūstafa Şoqai, Tūrar Rysqūlov, Mūhamedjan Tynyşpaev, Maǧjan Jūmabaev syndy bırneşe ūly adamdardyŋ portretterı ılıngen.
Mūrajaidyŋ ekınşı qabatynda ornalasqan "Taǧzym" zaly saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske aluǧa arnalǧan. Onda atylǧandardyŋ esımı jazylǧan taqtaişa tūr. Iаǧni, Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırınıŋ tumalarynyŋ esımı jazylǧan. Bölmenıŋ ışkı bölıgınde repressiia jyldary örtelgen Qūran kıtaptyŋ janbaǧan betterı saqtalǧan.
Şymkenttıŋ qaq ortasynda ornalasqan mūrajaidyŋ taǧy bır erekşelıgı – kinoteatr. Mūnda arnaiy bölmede otyz şaqty adamǧa arnalǧan kinozal bar. Oǧan kırıp quǧyn-sürgın kezeŋıne ainalǧan derektı film men basqa beinejazbalardy köruge bolady. "Aljir" derektı filmı de osy mūrajaida körsetıledı.
Şamamen, muzeige jyl saiyn 15 myŋnan astam adam kelıp, eksponattarmen tanysady. Keluşılerdıŋ basym bölıgı – mektep oquşylary.
Tarihtyŋ qaiǧyly betterı – milliondaǧan adamnyŋ ömırın jalmaǧan aşarşylyq pen quǧyn-sürgın. Keŋestıŋ solaqai saiasaty saldarynan qazaq jerınde 26 lager aşylyp, qūrbandar sonda jıberılgen. Keŋestık respublikada repressiia 1928 jyldan bastalǧan. Halyq jadynda "Ūly jūt", "Aşarşylyq", "Näubet", "Zobalaŋ", "Zūlmat" degen ataularmen este qalǧan aşarşylyq Qazaqstanda 1931-1933 jyldary boldy. Milliondaǧan adam qaza tapty, türlı aurular paida boldy, el Ūly jūtty bastan keşırdı. Soǧan orai 1920 jyldardyŋ aiaǧy - 1950 jyldardyŋ basy jappai saiasi quǧyn-sürgın jürgızılgen. Qazaq elınde aldymen Alaş qairatkerlerı tūtqyndaldy. Olarǧa "ūltşyl" degen aiyp taǧyldy. Keiınnen qarapaiym şarua, auyl mūǧalımı, jūmyssyz ne qara jūmysşy da Ükımettıŋ qaharyna ılınıp, «halyq jauy» atandy.
«ALBASTYSAI NE QAITPAS»
Oŋtüstıktegı quǧyn-sürgınnıŋ bır aiǧaǧy — Qasıret memorial keşenı bolyp tabylady. Būl keşen 1998 jyly aşylǧan. Oŋtüstıkte atylǧan 2500-dei adamnyŋ ışınde 100-den astam mūsylman dıni qyzmetkerlerı, moldalar, işandar atu jazasyna kesılgen.
- Qala aumaǧynda ornalasqan Qasıret memorialy bar. Quǧyn-sürgınde atylǧandardyŋ teŋ jartysynyŋ süiegı sol jaqta jatyr. Atylǧandardy kömbeuge būiryq bergen. Sol 30-40-50 jyldary ol jerdı «Albastysai» dep ataǧan eken. Öitkenı, osy atylǧan kısınıŋ bıreuı bırden mert bolsa, endıgı bırınıŋ jany qinalǧan. Sol yŋyrsyǧan dauysty estıgen jolauşylar «mynau Albastysai eken» dep ketken. Sol aimaqqa 1991 jyly «Qaitpas» atauyn bergen. Al 1997 jyly osy kısılerdıŋ äruaqtaryna arnap, mazarat etıp sol memorialdy tūrǧyzǧan. Bızdıŋ muzeide atylǧan, quǧyn-sürgınnıŋ qūrbandary bolǧandardyŋ qūjattary, suretterı bolǧanymen, olardyŋ süiekterı qaida qalǧany belgısız. Jazalalǧandardyŋ arasynda tek qazaqtar emes, özge ūlt ökılderı de atylyp otyrǧan, - deidı foto surettermen tanystyrǧan mūrajai qyzmetkerı.
«50 TÜRLI QİNAU TÄSILI»
Şymkenttegı muzeidıŋ bırınşı qabatynda «Repressiia» müsınımen qatar «Azaptau bölmesı» de ekspozisiialanǧan.
- Būl jerdı «Azaptau kamerasy ne sūraq-jauap kamerasy» deimız. Sol jyldary bilık közdegen adamdaryn tünnıŋ ışınde üilerınen alyp ketıp, osyndai kameraǧa äkelgen. Jasalmaǧan künänı moinyna ılu üşın elu türlı qinau, azaptau täsılderın qoldanǧan. Sonyŋ bırneşesı qainaǧan jūmyrtqany denege salyp, saqal-mūrtty bırtındep jūlu, tyrnaqtyŋ asytna ine tyǧu, tısterdı jūlu syndy jantürşıgerlık täsılder bolǧan. Osyndai azaptaulardan soŋ qūrbandar jasamaǧan ıstı «öz moinyna» alyp, qol qoiyp bergen. Sol arqyly üştıktıŋ ükımımen sotqa deiın jetkızılmei, atylyp otyrǧan. Mysaly, Ahmet Baitūrsynūly on jylǧa juyq türmede otyrdy. Ony 1937 jyly 8 jeltoqsan künı 58-şı bap boiynşa «halyq jauy» dep atqan, - deidı qalalyq muzeidıŋ qyzmetkerı Aijan Tūrsynbekqyzy.
Mūrajaidyŋ bırınşı qabatynda atylǧandar men jazyqsyz jazalanǧandardyŋ foto-qūjattary ılıngen. Surettıŋ janynda QarLag pen ALJİR lagerlerınen äkelıngen topyraq ta mūrajaida saqtalǧan.
MŪRAJAIDAǦY «TAǦZYM»
Qūrbandardy eske alu mūrajaiy ekı qabattan tūrady. Bas bölımde qaq ortada tıkendı symmen qorşalǧan Stalinnıŋ beinesı qoiylǧan. Janynda quǧyn-sürgınde qaza bolǧan ziialylar Ahmet Baitūrsynov, Jüsıpbek Aimauytov, Mūstafa Şoqai, Tūrar Rysqūlov, Mūhamedjan Tynyşpaev, Maǧjan Jūmabaev syndy bırneşe ūly adamdardyŋ portretterı ılıngen.
Mūrajaidyŋ ekınşı qabatynda ornalasqan "Taǧzym" zaly saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske aluǧa arnalǧan. Onda atylǧandardyŋ esımı jazylǧan taqtaişa tūr. Iаǧni, Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırınıŋ tumalarynyŋ esımı jazylǧan. Bölmenıŋ ışkı bölıgınde repressiia jyldary örtelgen Qūran kıtaptyŋ janbaǧan betterı saqtalǧan.
Şymkenttıŋ qaq ortasynda ornalasqan mūrajaidyŋ taǧy bır erekşelıgı – kinoteatr. Mūnda arnaiy bölmede otyz şaqty adamǧa arnalǧan kinozal bar. Oǧan kırıp quǧyn-sürgın kezeŋıne ainalǧan derektı film men basqa beinejazbalardy köruge bolady. "Aljir" derektı filmı de osy mūrajaida körsetıledı.
Şamamen, muzeige jyl saiyn 15 myŋnan astam adam kelıp, eksponattarmen tanysady. Keluşılerdıŋ basym bölıgı – mektep oquşylary.
Tarihtyŋ qaiǧyly betterı – milliondaǧan adamnyŋ ömırın jalmaǧan aşarşylyq pen quǧyn-sürgın. Keŋestıŋ solaqai saiasaty saldarynan qazaq jerınde 26 lager aşylyp, qūrbandar sonda jıberılgen. Keŋestık respublikada repressiia 1928 jyldan bastalǧan. Halyq jadynda "Ūly jūt", "Aşarşylyq", "Näubet", "Zobalaŋ", "Zūlmat" degen ataularmen este qalǧan aşarşylyq Qazaqstanda 1931-1933 jyldary boldy. Milliondaǧan adam qaza tapty, türlı aurular paida boldy, el Ūly jūtty bastan keşırdı. Soǧan orai 1920 jyldardyŋ aiaǧy - 1950 jyldardyŋ basy jappai saiasi quǧyn-sürgın jürgızılgen. Qazaq elınde aldymen Alaş qairatkerlerı tūtqyndaldy. Olarǧa "ūltşyl" degen aiyp taǧyldy. Keiınnen qarapaiym şarua, auyl mūǧalımı, jūmyssyz ne qara jūmysşy da Ükımettıŋ qaharyna ılınıp, «halyq jauy» atandy.
Symbat Nauhan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
