Japoniia degende kez-kelgen jannyŋ oiyna bai mädenietı, qyzyqty tarihy, taŋǧajaiyp peizajdary men erekşe taǧamdarymen tanymal el oralady. Ony köru, saiahattau ärkımnıŋ de armany bolar.
Öz basym Japoniiaǧa sonau studenttık şaqtan täntı boldym. Mamandyǧym geograf bolǧandyqtan düniejüzındegı barlyq eldıŋ jaǧdaiyn qyzyǧa oqydym. Sonyŋ ışınde barynşa yntyq etken el osy – Japoniia boldy. Nege deisız be? Qazba bailyq pen otyndyq resurstarǧa kedei eldıŋ älemdegı aldyŋǧy qatarly damyǧan el boluy menı özıne baurady. Sodan bolar japon tılın öz betımşe üirene bastadym. Ol kezde tıl üiretetın «ortalyqtar» tüsınıgı joq bolatyn. Ne kerek, japon tılı maǧan qiyn bolmady. Özım qytai tılın jaqsy bıletındıkten olardyŋ ieroglifterın tüsınu, jattau oŋaiǧa soqty, onyŋ üstıne qazaq tılımen gramatikasy öte jaqyn eken. Alaida, däm tartpasa beker ǧoi, jūmys ornymdaǧy basşylar joqtan özgenı syltau etıp jıbermedı. Ol kez sondai edı, adamdyq erkındık, asqaq arman ökımettıŋ şeşımımen ǧana oryndalatyn nemese topyraqqa kömılıp, jüregıŋde şemen bolyp qala beretın. Şırkın qazırgı zaman sol kezde bolsa ǧoi, qolymdy bır sıltep ketıp, bılım men täjıribe jinap elge oralar edım....
Qazırgı jastarǧa mümkındık köp, kım bolamyn dese, soǧan sai talpynyp oqysa, eŋbek etse ol oiynyŋ ıske asuy bek mümkın. Amal ne bızdıŋ jastyq şaǧymyz äne sondai būǧauda öttı...
Arada qanşama jyl ötkende «Orta Aziianyŋ qazırgı geosaiasi keŋıstıgındegı müdeler yqpaldastyǧy: Ekonomikalyq integrasiia jäne ūlttyq qauıpsızdık faktorlary» atty ǧylymi jobamnyŋ talabymen Japon elıne tabanym tidı. Ortalyq Aziia elderı men türkı tıldes halyqtar turaly ǧylymi zertteudıŋ bır mektebı osy Japoniiada. Türkologiianyŋ älemdegı maŋyzdy oşaǧynyŋ bırı osy el. Alaida, būl elge at basyn tırep, ǧylymi ızdenıspen kelgen ǧalymdar az. Oǧan türı sebepterdıŋ äserı bolsa kerek. Maqsatym – halyqaralyq konferensiiaǧa qatysyp, ǧalymdarmen yntymaqtastyq ornatyp, tarihi qūjattardy jinau.
Älqisa, üstegı jyldyŋ nauryz aiynyŋ 19-y künı tüngı reispen Seulge ūştym, ertesı taŋ qylaŋ iektep atyp kele jatqanda äuejaiǧa qondym. Ekı saǧattyq üzılısten soŋ Osaka qalasyn betke aldym. Köktemnıŋ mazasyz künı ūşaq teŋselıp, dırıldep keledı. Terezeden qarap edım sonau şyŋyrauda aqjaǧal tolqyndary tulaǧan Japon teŋızı körınedı. Bırde sūrǧylt, bırde aqşulan, al bırde qara-kök tüske engen tolqyndar tym aşuly sekıldı. Tulaǧan teŋız üstınde balyqşy kemelerı terbeledı. Äne-mıne degenşe qūrlyqta körıne bastady, būl - 1960 jyldary salyna bastaǧan jasandy aral üstındegı Kansai halyqaralyq äuejaiy bolatyn. İä erıksız taŋdanasyŋ, jerdıŋ azdyǧynan teŋız üstıne jasandy aral jasap, onyŋ üstıne halyqaralyq deŋgeidegı ülken äuejaidy salu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmes ūly ıs.
Ūşaqtan tüse bere dauyldyŋ ekpının şyn sezındım. Kışıgırım bala-şaǧany qalbaq qaqqyzyp alyp keterdei tegeurındı. Künde suyq, teŋızden soqqan yzǧarly jelden yqtai jügırıp terminal ışıne kırdım. Kedendık tekseruden ötıp, syrtqa bettedım. Maqsatym Kiota qalasyna jetu. Sol jerde ötetın 22 nauryz küngı halyqaralyq ǧylymi-praktialyq konferensiiaǧa qatysu, baiandama jasau. Bıraq, Kiotaǧa qalai bararymdy bılmeimın. Kiotadaǧy japondyq dos ǧalymǧa habarlasu üşın maǧan internet kerek. Bır jaqsysy terminal ışınde Wi-Fi bar eken, soǧan qosyldym da Kiotadaǧy dosymmen söilestım. Ol maǧan terminaldan şyǧyp, oŋǧa būryl, sol jerde avtobustar tūraǧy bar, №8 tūraqqa barsaŋ Kiotaǧa keletın avtobus tūrady -dedı. Syrtqa şyǧyp edım 50-60 japondyq adamdar avtobus kütıp kezekte tūr. Men oŋǧa būrylyp jürıp edım eşqandai avtotūraq körınbedı. Ne ısterımdı bılmei qaitadan terminaldyŋ zalyna kırdım. Ol jerde telefon nömırlerın satyp bır japon qyzy tūr, soǧan baryp aǧylşynşa «Sim karta bar ma?» -dep sūradym.
- Joq, - dep jauap berdı.
- Syrtqa şyqsam Wi-Fi ıstemeidı, maǧan internet kerek, №8 avtotūraqty tappadym dedım. Ol japon tılınde, jartylai aǧylşynşa bırdeŋelerdı aitty. Men tüsınbedım. Sodan Kiotadaǧy dosyma vatsap arqyly bailanysyp, myna qyzǧa tüsındıruın ötındım. Ol telefondy qyzǧa berıŋız,» -dedı. Men telefondy oǧan berıp edım, ol qyz jauap bermei basyn ala qaşty. «Ötınem, jauap berıŋız, ol menıŋ dosym, ol japon» deimın aǧylşyn tılınde. Ol «joq» dep basyn ala qaşady, basqa şaram joq men de qoiamaimyn, ne kerek bır kezde ol qyz da menıŋ qaitpasymdy bılıp telefonǧa jauap berdı. Sonda tüsındım: ol qyzdyŋ qolynda qazır sim karta joq, tek internettı jalǧa aluyna bolady, bıraq sim kartany Japoniiadan qaitarda osynda äkelıp ötkızıp ketuım kerek eken. Onyŋ üstıne №8 tūraqqa baru üşın syrttaǧy adamdarmen bırge keletın avtobusty kütuden basqa şara joq eken. Syrtqa qaita bettedım de olardyŋ soŋyn ala baryp tūrdym. Öŋmeŋdegen suyq jel denemdı qūrsap barady. Baiqasam kezekte tūrǧan adamdardyŋ ışınde qart kısılerde bar. Bıraq eşkım olarǧa oryn berıp, aldyŋǧy jaqqa ötkızıp jıbergen joq, olar da eşkımge ötıngen joq. Kenet ınde bırşama adam bar bır avtobus kelıp toqtady. Adamdar jaurap tūrsa da, kezekterın būzbaǧan küiı avtobus ışıne kırdı. Alaida jürgızuşı dauystap, kölıkten bırqanşa adamdy syrtqa şyǧaryp jıberdı. Sonda bılgenım avtobus esıgı erkın aşylyp-jabyluy jäne jolauşylardyŋ qysylmai tūruy şart eken.
Jel ūlyp tūr, şarpymmen tūmşalanyp, kelesı avtobusty kütıp tūrmyn. Kenet közım aldyŋǧy jaqqa tüstı. Şamamen bız tūrǧan jerden 200 metr jerde taǧy bır aialdama bar eken. Avtobus sol jaqpen keletındıkten sonda tūrǧan adamdar bızden būryn avtobusqa şyǧyp alatyn körınedı. Bızdıŋ jaqtaǧylar ony körıp tūr. Bıraq eşkımı ol jaqqa ötıp, avtobusqa otyrudy oilap tūrǧan joq. Toŋǧanym sonşa qarsy jaqqa öte şyǧyp «elden būryn kölıkke mınıp alsam qaitedı?» degen oi basyma sap ete tüstı. Bıraq tabjylmai tūrǧan jasy men jasamysy, erkegı men äielı bar japondardy körgende erıksız ol oiymnan bas tarttym. Iştei oilap qoiamyn: Bızdıŋ elde bolsa, bärımız jabylyp aldyŋǧy aialdamaǧa ötıp alamyz da, japa-tarmaǧai kölıkke mınıp, qysylsaq ta, qymtyrynsaq ta keter edık-au dep....
Avtobustar arasyna 10-15 minut salyp kelıp tūrdy. Mıne taǧy ekı avtobus kelıp kettı. Taǧy sol körınıs. Artyq jolauşy baspaǧan olar öz jönderımen jöneldı. Desede, bırtındep aldyŋǧy qatarǧa jettım. Är avtobustyŋ kelıp-ketuıne 10-15 minut uaqyt ketsede, sonyŋ özı ber-ekı saǧat ötkendei zorǧa tözdım. Kelesı kelgen kölıkke aiaǧym tidı äiteu. 20-30 minut jürgen soŋ taǧy bır terminalǧa jettık. Kün jauyndata bastady. Bır baiqaǧanym japondyqtar öz tılınen özge şet tılın sirek bıletın sekıldı nemese bılse de qoldanbaityn körınedı. Baǧana japondyq dosym aitqan №8 avto tūraqty sūrasam eşkım dūrys tüsındıre almaidy. Endı qalai jürsem dep tūrǧanymda bır äuejai qyzmetkerı kezdese kettı. Ol menı tyŋdady da: «English» dedı de, menı ertıp aparyp bır äielge tüsındırdı. Sol äiel aǧylşynşa bıledı eken. Jäiımdı tüsıngen soŋ baǧytymdy körsetıp jıberdı. Ülken esıkten şyǧyp oŋǧa būrylǧanymda baǧanaǧy dosym aitqan №1 bastap retımen tūrǧan avtotūraqtardy kördım. Salyp ūryp №8 avtotūraqqa bardym. Qolymnyŋ oŋ jaǧynda adamdar toptasyp bilet alyp jatyr eken, men de kezekke tūra qaldym. Terezenıŋ arǧy jaǧynda bilet satyp bır japon äielı otyratyn şyǧar, oǧan Kiotaǧa baram dep pasport pen aqşa ūsynsam tüsıner dep oilap qoiamyn ıştei. Kezegım kelıp jetıp barǧanym sol edı, köŋılım su sepkendei basyldy da qaldy. Bilet satatyn tereze ornynda avtoaparat tūr. Barlyǧy japonşa jazuly. Endı ne ısteimın? Kımnen kömek sūraimyn dep tūrǧanymda qasymdaǧy avtobelet satqyşta tūrǧan ekı qyzdyŋ qytaişa söilep tūrǧanyn qūlaǧym şalyp qaldy. Olarǧa qytaişalap kömektesulerın ötındım. Olar bırden kömekke kelıp, tüsındırıp qalai bilet alu kerektıgın körsettı. Olarǧa rahmetımdı aityp avtobustyŋ raspisaniiasyna qarap edım, 15:30 jüredı degen eskertpenı oqydym. Älı 15 minut bar eken. Terminal ışıne kırıp telefonyma sim karta aludy oiladym da, terminal ışıne bettedım. Ūialy telefonǧa sim karta satatyn bır top jas qyzdar tūr eken. Eŋ şetkı stölde tūrǧan ekı qyz öz stölderınıŋ şetıne «qytai tılınde» degen sözdı qytai ieroglifımen jazyp qoiypty. Quana basyp jetıp bardym. Osy sät esıme 2015 jyly Vengriiaǧa qysqa merzımdı oquǧa barǧandaǧy bır jaǧdai tüstı. Bır künı Budapeşt köşesınde kele jatyp, bır dükenge bas sūqanym bar. Sondaǧy satuşy orta jasar orys äielı eken. Menıŋ Qazaqstannan kelgenımdı bılgen soŋ orysşalap äŋgımesın tökpesı bar ma? Baiqūs äbden elın saǧynyp qalsa kerek, ekeuımız beine bır jaqynymyzdy körgendei bıraz şüiırkelesken edık. Endı mıne qytaişa bıletın adamdy körıp şyny kerek quanyp qaldym. Baǧanaǧy japon qyzynyŋ zärezep bolǧan beinesınen soŋ, köŋılım qaityp qalǧandai edı. Özım bıletın tılde söilesetın adamnyŋ bolǧany qandai jaqsy. Olar da menıŋ qytaişa söilegenıme razy bolyp qaldy. Telefonym bır ǧana simkartalyq bolǧandyqtan, olar maǧan internettı jalǧa aludy ūsyndy. 8 kün üşın 4500 ien töledım. Asyǧa basyp syrtqa şyqtym da №8 avtotūraqqa bettedım. Kele sala avtobus bauyryndaǧy jük salǧyşqa chemodandarymdy saluǧa oqtala bergenımde şyttai kiıngen, qyzmet formasy bar jıgıt aǧasy keldı de japon tılınde bırdeŋe dep, menı ışke kıruge ötınış bıldırdı. Öz jügımızdı özımız basyp, özımız tüsırıp üirenıp qalǧan bızge säl tosyn sezıledı eken. Oǧan qarailai basyp kölık ışıne endım. Däl sondai mūntazdai forma kiıngen taǧy bır jıgıt aǧasy rölde otyr eken, «Koŋ ni chiva» dedı jyly şyrai tanytyp, kezınde üirengen sözden este qalǧan söz bolǧandyqtan men de «Koŋ ni chiva» dedım basymdy iıp. Şaǧyn avtobus ışı tap-taza. Men öz ornyma jaiǧastym. Däl 15:30 kölık ornynan qozǧaldy.
Jel ūlyp tūr, şarpymmen tūmşalanyp, kelesı avtobusty kütıp tūrmyn. Kenet közım aldyŋǧy jaqqa tüstı. Şamamen bız tūrǧan jerden 200 metr jerde taǧy bır aialdama bar eken. Avtobus sol jaqpen keletındıkten sonda tūrǧan adamdar bızden būryn avtobusqa şyǧyp alatyn körınedı. Bızdıŋ jaqtaǧylar ony körıp tūr. Bıraq eşkımı ol jaqqa ötıp, avtobusqa otyrudy oilap tūrǧan joq. Toŋǧanym sonşa qarsy jaqqa öte şyǧyp «elden būryn kölıkke mınıp alsam qaitedı?» degen oi basyma sap ete tüstı. Bıraq tabjylmai tūrǧan jasy men jasamysy, erkegı men äielı bar japondardy körgende erıksız ol oiymnan bas tarttym. Iştei oilap qoiamyn: Bızdıŋ elde bolsa, bärımız jabylyp aldyŋǧy aialdamaǧa ötıp alamyz da, japa-tarmaǧai kölıkke mınıp, qysylsaq ta, qymtyrynsaq ta keter edık-au dep....
Avtobustar arasyna 10-15 minut salyp kelıp tūrdy. Mıne taǧy ekı avtobus kelıp kettı. Taǧy sol körınıs. Artyq jolauşy baspaǧan olar öz jönderımen jöneldı. Desede, bırtındep aldyŋǧy qatarǧa jettım. Är avtobustyŋ kelıp-ketuıne 10-15 minut uaqyt ketsede, sonyŋ özı ber-ekı saǧat ötkendei zorǧa tözdım. Kelesı kelgen kölıkke aiaǧym tidı äiteu. 20-30 minut jürgen soŋ taǧy bır terminalǧa jettık. Kün jauyndata bastady. Bır baiqaǧanym japondyqtar öz tılınen özge şet tılın sirek bıletın sekıldı nemese bılse de qoldanbaityn körınedı. Baǧana japondyq dosym aitqan №8 avto tūraqty sūrasam eşkım dūrys tüsındıre almaidy. Endı qalai jürsem dep tūrǧanymda bır äuejai qyzmetkerı kezdese kettı. Ol menı tyŋdady da: «English» dedı de, menı ertıp aparyp bır äielge tüsındırdı. Sol äiel aǧylşynşa bıledı eken. Jäiımdı tüsıngen soŋ baǧytymdy körsetıp jıberdı. Ülken esıkten şyǧyp oŋǧa būrylǧanymda baǧanaǧy dosym aitqan №1 bastap retımen tūrǧan avtotūraqtardy kördım. Salyp ūryp №8 avtotūraqqa bardym. Qolymnyŋ oŋ jaǧynda adamdar toptasyp bilet alyp jatyr eken, men de kezekke tūra qaldym. Terezenıŋ arǧy jaǧynda bilet satyp bır japon äielı otyratyn şyǧar, oǧan Kiotaǧa baram dep pasport pen aqşa ūsynsam tüsıner dep oilap qoiamyn ıştei. Kezegım kelıp jetıp barǧanym sol edı, köŋılım su sepkendei basyldy da qaldy. Bilet satatyn tereze ornynda avtoaparat tūr. Barlyǧy japonşa jazuly. Endı ne ısteimın? Kımnen kömek sūraimyn dep tūrǧanymda qasymdaǧy avtobelet satqyşta tūrǧan ekı qyzdyŋ qytaişa söilep tūrǧanyn qūlaǧym şalyp qaldy. Olarǧa qytaişalap kömektesulerın ötındım. Olar bırden kömekke kelıp, tüsındırıp qalai bilet alu kerektıgın körsettı. Olarǧa rahmetımdı aityp avtobustyŋ raspisaniiasyna qarap edım, 15:30 jüredı degen eskertpenı oqydym. Älı 15 minut bar eken. Terminal ışıne kırıp telefonyma sim karta aludy oiladym da, terminal ışıne bettedım. Ūialy telefonǧa sim karta satatyn bır top jas qyzdar tūr eken. Eŋ şetkı stölde tūrǧan ekı qyz öz stölderınıŋ şetıne «qytai tılınde» degen sözdı qytai ieroglifımen jazyp qoiypty. Quana basyp jetıp bardym. Osy sät esıme 2015 jyly Vengriiaǧa qysqa merzımdı oquǧa barǧandaǧy bır jaǧdai tüstı. Bır künı Budapeşt köşesınde kele jatyp, bır dükenge bas sūqanym bar. Sondaǧy satuşy orta jasar orys äielı eken. Menıŋ Qazaqstannan kelgenımdı bılgen soŋ orysşalap äŋgımesın tökpesı bar ma? Baiqūs äbden elın saǧynyp qalsa kerek, ekeuımız beine bır jaqynymyzdy körgendei bıraz şüiırkelesken edık. Endı mıne qytaişa bıletın adamdy körıp şyny kerek quanyp qaldym. Baǧanaǧy japon qyzynyŋ zärezep bolǧan beinesınen soŋ, köŋılım qaityp qalǧandai edı. Özım bıletın tılde söilesetın adamnyŋ bolǧany qandai jaqsy. Olar da menıŋ qytaişa söilegenıme razy bolyp qaldy. Telefonym bır ǧana simkartalyq bolǧandyqtan, olar maǧan internettı jalǧa aludy ūsyndy. 8 kün üşın 4500 ien töledım. Asyǧa basyp syrtqa şyqtym da №8 avtotūraqqa bettedım. Kele sala avtobus bauyryndaǧy jük salǧyşqa chemodandarymdy saluǧa oqtala bergenımde şyttai kiıngen, qyzmet formasy bar jıgıt aǧasy keldı de japon tılınde bırdeŋe dep, menı ışke kıruge ötınış bıldırdı. Öz jügımızdı özımız basyp, özımız tüsırıp üirenıp qalǧan bızge säl tosyn sezıledı eken. Oǧan qarailai basyp kölık ışıne endım. Däl sondai mūntazdai forma kiıngen taǧy bır jıgıt aǧasy rölde otyr eken, «Koŋ ni chiva» dedı jyly şyrai tanytyp, kezınde üirengen sözden este qalǧan söz bolǧandyqtan men de «Koŋ ni chiva» dedım basymdy iıp. Şaǧyn avtobus ışı tap-taza. Men öz ornyma jaiǧastym. Däl 15:30 kölık ornynan qozǧaldy.
Qaster Sarqytqan
Abai atyndaǧy QazŪPU professory, ǧylym kandidaty, şyǧystanuşy
Ūqsas jaŋalyqtar
