جاپونيا دەگەندە كەز-كەلگەن جاننىڭ ويىنا باي مادەنيەتى، قىزىقتى تاريحى، تاڭعاجايىپ پەيزاجدارى مەن ەرەكشە تاعامدارىمەن تانىمال ەل ورالادى. ونى كورۋ، ساياحاتتاۋ اركىمنىڭ دە ارمانى بولار.
ءوز باسىم جاپونياعا سوناۋ ستۋدەنتتىك شاقتان ءتانتى بولدىم. ماماندىعىم گەوگراف بولعاندىقتان دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ەلدىڭ جاعدايىن قىزىعا وقىدىم. سونىڭ ىشىندە بارىنشا ىنتىق ەتكەن ەل وسى – جاپونيا بولدى. نەگە دەيسىز بە؟ قازبا بايلىق پەن وتىندىق رەسۋرستارعا كەدەي ەلدىڭ الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەل بولۋى مەنى وزىنە باۋرادى. سودان بولار جاپون ءتىلىن ءوز بەتىمشە ۇيرەنە باستادىم. ول كەزدە ءتىل ۇيرەتەتىن «ورتالىقتار» تۇسىنىگى جوق بولاتىن. نە كەرەك، جاپون ءتىلى ماعان قيىن بولمادى. ءوزىم قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىكتەن ولاردىڭ يەروگليفتەرىن ءتۇسىنۋ، جاتتاۋ وڭايعا سوقتى، ونىڭ ۇستىنە قازاق تىلىمەن گراماتيكاسى وتە جاقىن ەكەن. الايدا، ءدام تارتپاسا بەكەر عوي، جۇمىس ورنىمداعى باسشىلار جوقتان وزگەنى سىلتاۋ ەتىپ جىبەرمەدى. ول كەز سونداي ەدى، ادامدىق ەركىندىك، اسقاق ارمان وكىمەتتىڭ شەشىمىمەن عانا ورىندالاتىن نەمەسە توپىراققا كومىلىپ، جۇرەگىڭدە شەمەن بولىپ قالا بەرەتىن. شىركىن قازىرگى زامان سول كەزدە بولسا عوي، قولىمدى ءبىر سىلتەپ كەتىپ، ءبىلىم مەن تاجىريبە جيناپ ەلگە ورالار ەدىم....
قازىرگى جاستارعا مۇمكىندىك كوپ، كىم بولامىن دەسە، سوعان ساي تالپىنىپ وقىسا، ەڭبەك ەتسە ول ويىنىڭ ىسكە اسۋى بەك مۇمكىن. امال نە ءبىزدىڭ جاستىق شاعىمىز انە سونداي بۇعاۋدا ءوتتى...
ارادا قانشاما جىل وتكەندە «ورتا ازيانىڭ قازىرگى گەوساياسي كەڭىستىگىندەگى مۇدەلەر ىقپالداستىعى: ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك فاكتورلارى» اتتى عىلىمي جوبامنىڭ تالابىمەن جاپون ەلىنە تابانىم ءتيدى. ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن تۇركى تىلدەس حالىقتار تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ءبىر مەكتەبى وسى جاپونيادا. تۇركولوگيانىڭ الەمدەگى ماڭىزدى وشاعىنىڭ ءبىرى وسى ەل. الايدا، بۇل ەلگە ات باسىن تىرەپ، عىلىمي ىزدەنىسپەن كەلگەن عالىمدار از. وعان ءتۇرى سەبەپتەردىڭ اسەرى بولسا كەرەك. ماقساتىم – حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، عالىمدارمەن ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، تاريحي قۇجاتتاردى جيناۋ.
القيسا، ۇستەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 19-ى كۇنى تۇنگى رەيسپەن سەۋلگە ۇشتىم، ەرتەسى تاڭ قىلاڭ يەكتەپ اتىپ كەلە جاتقاندا اۋەجايعا قوندىم. ەكى ساعاتتىق ۇزىلىستەن سوڭ وساكا قالاسىن بەتكە الدىم. كوكتەمنىڭ مازاسىز كۇنى ۇشاق تەڭسەلىپ، دىرىلدەپ كەلەدى. تەرەزەدەن قاراپ ەدىم سوناۋ شىڭىراۋدا اقجاعال تولقىندارى تۋلاعان جاپون تەڭىزى كورىنەدى. بىردە سۇرعىلت، بىردە اقشۋلان، ال بىردە قارا-كوك تۇسكە ەنگەن تولقىندار تىم اشۋلى سەكىلدى. تۋلاعان تەڭىز ۇستىندە بالىقشى كەمەلەرى تەربەلەدى. انە-مىنە دەگەنشە قۇرلىقتا كورىنە باستادى، بۇل - 1960 جىلدارى سالىنا باستاعان جاساندى ارال ۇستىندەگى كانساي حالىقارالىق اۋەجايى بولاتىن. ءيا ەرىكسىز تاڭداناسىڭ، جەردىڭ ازدىعىنان تەڭىز ۇستىنە جاساندى ارال جاساپ، ونىڭ ۇستىنە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن اۋەجايدى سالۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەس ۇلى ءىس.
ۇشاقتان تۇسە بەرە داۋىلدىڭ ەكپىنىن شىن سەزىندىم. كىشىگىرىم بالا-شاعانى قالباق قاققىزىپ الىپ كەتەردەي تەگەۋرىندى. كۇندە سۋىق، تەڭىزدەن سوققان ىزعارلى جەلدەن ىقتاي جۇگىرىپ تەرمينال ىشىنە كىردىم. كەدەندىك تەكسەرۋدەن ءوتىپ، سىرتقا بەتتەدىم. ماقساتىم كيوتا قالاسىنا جەتۋ. سول جەردە وتەتىن 22 ناۋرىز كۇنگى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ، بايانداما جاساۋ. بىراق، كيوتاعا قالاي بارارىمدى بىلمەيمىن. كيوتاداعى جاپوندىق دوس عالىمعا حابارلاسۋ ءۇشىن ماعان ينتەرنەت كەرەك. ءبىر جاقسىسى تەرمينال ىشىندە Wi-Fi بار ەكەن، سوعان قوسىلدىم دا كيوتاداعى دوسىممەن سويلەستىم. ول ماعان تەرمينالدان شىعىپ، وڭعا بۇرىل، سول جەردە اۆتوبۋستار تۇراعى بار، №8 تۇراققا بارساڭ كيوتاعا كەلەتىن اۆتوبۋس تۇرادى -دەدى. سىرتقا شىعىپ ەدىم 50-60 جاپوندىق ادامدار اۆتوبۋس كۇتىپ كەزەكتە تۇر. مەن وڭعا بۇرىلىپ ءجۇرىپ ەدىم ەشقانداي اۆتوتۇراق كورىنبەدى. نە ىستەرىمدى بىلمەي قايتادان تەرمينالدىڭ زالىنا كىردىم. ول جەردە تەلەفون نومىرلەرىن ساتىپ ءبىر جاپون قىزى تۇر، سوعان بارىپ اعىلشىنشا «سيم كارتا بار ما؟» -دەپ سۇرادىم.
- جوق، - دەپ جاۋاپ بەردى.
- سىرتقا شىقسام Wi-Fi ىستەمەيدى، ماعان ينتەرنەت كەرەك، №8 اۆتوتۇراقتى تاپپادىم دەدىم. ول جاپون تىلىندە، جارتىلاي اعىلشىنشا بىردەڭەلەردى ايتتى. مەن تۇسىنبەدىم. سودان كيوتاداعى دوسىما ۆاتساپ ارقىلى بايلانىسىپ، مىنا قىزعا ءتۇسىندىرۋىن ءوتىندىم. ول تەلەفوندى قىزعا بەرىڭىز،» -دەدى. مەن تەلەفوندى وعان بەرىپ ەدىم، ول قىز جاۋاپ بەرمەي باسىن الا قاشتى. «وتىنەم، جاۋاپ بەرىڭىز، ول مەنىڭ دوسىم، ول جاپون» دەيمىن اعىلشىن تىلىندە. ول «جوق» دەپ باسىن الا قاشادى، باسقا شارام جوق مەن دە قويامايمىن، نە كەرەك ءبىر كەزدە ول قىز دا مەنىڭ قايتپاسىمدى ءبىلىپ تەلەفونعا جاۋاپ بەردى. سوندا ءتۇسىندىم: ول قىزدىڭ قولىندا قازىر سيم كارتا جوق، تەك ينتەرنەتتى جالعا الۋىنا بولادى، بىراق سيم كارتانى جاپونيادان قايتاردا وسىندا اكەلىپ وتكىزىپ كەتۋىم كەرەك ەكەن. ونىڭ ۇستىنە №8 تۇراققا بارۋ ءۇشىن سىرتتاعى ادامدارمەن بىرگە كەلەتىن اۆتوبۋستى كۇتۋدەن باسقا شارا جوق ەكەن. سىرتقا قايتا بەتتەدىم دە ولاردىڭ سوڭىن الا بارىپ تۇردىم. وڭمەڭدەگەن سۋىق جەل دەنەمدى قۇرساپ بارادى. بايقاسام كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ ىشىندە قارت كىسىلەردە بار. بىراق ەشكىم ولارعا ورىن بەرىپ، الدىڭعى جاققا وتكىزىپ جىبەرگەن جوق، ولار دا ەشكىمگە وتىنگەن جوق. كەنەت ىندە ءبىرشاما ادام بار ءبىر اۆتوبۋس كەلىپ توقتادى. ادامدار جاۋراپ تۇرسا دا، كەزەكتەرىن بۇزباعان كۇيى اۆتوبۋس ىشىنە كىردى. الايدا جۇرگىزۋشى داۋىستاپ، كولىكتەن بىرقانشا ادامدى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى. سوندا بىلگەنىم اۆتوبۋس ەسىگى ەركىن اشىلىپ-جابىلۋى جانە جولاۋشىلاردىڭ قىسىلماي تۇرۋى شارت ەكەن.
جەل ۇلىپ تۇر، شارپىممەن تۇمشالانىپ، كەلەسى اۆتوبۋستى كۇتىپ تۇرمىن. كەنەت كوزىم الدىڭعى جاققا ءتۇستى. شامامەن ءبىز تۇرعان جەردەن 200 مەتر جەردە تاعى ءبىر ايالداما بار ەكەن. اۆتوبۋس سول جاقپەن كەلەتىندىكتەن سوندا تۇرعان ادامدار بىزدەن بۇرىن اۆتوبۋسقا شىعىپ الاتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ جاقتاعىلار ونى كورىپ تۇر. بىراق ەشكىمى ول جاققا ءوتىپ، اۆتوبۋسقا وتىرۋدى ويلاپ تۇرعان جوق. توڭعانىم سونشا قارسى جاققا وتە شىعىپ «ەلدەن بۇرىن كولىككە ءمىنىپ السام قايتەدى؟» دەگەن وي باسىما ساپ ەتە ءتۇستى. بىراق تابجىلماي تۇرعان جاسى مەن جاسامىسى، ەركەگى مەن ايەلى بار جاپونداردى كورگەندە ەرىكسىز ول ويىمنان باس تارتتىم. ىشتەي ويلاپ قويامىن: ءبىزدىڭ ەلدە بولسا، ءبارىمىز جابىلىپ الدىڭعى ايالداماعا ءوتىپ الامىز دا، جاپا-تارماعاي كولىككە ءمىنىپ، قىسىلساق تا، قىمتىرىنساق تا كەتەر ەدىك-اۋ دەپ....
اۆتوبۋستار اراسىنا 10-15 مينۋت سالىپ كەلىپ تۇردى. مىنە تاعى ەكى اۆتوبۋس كەلىپ كەتتى. تاعى سول كورىنىس. ارتىق جولاۋشى باسپاعان ولار ءوز جوندەرىمەن جونەلدى. دەسەدە، بىرتىندەپ الدىڭعى قاتارعا جەتتىم. ءار اۆتوبۋستىڭ كەلىپ-كەتۋىنە 10-15 مينۋت ۋاقىت كەتسەدە، سونىڭ ءوزى بەر-ەكى ساعات وتكەندەي زورعا ءتوزدىم. كەلەسى كەلگەن كولىككە اياعىم ءتيدى ايتەۋ. 20-30 مينۋت جۇرگەن سوڭ تاعى ءبىر تەرمينالعا جەتتىك. كۇن جاۋىنداتا باستادى. ءبىر بايقاعانىم جاپوندىقتار ءوز تىلىنەن وزگە شەت ءتىلىن سيرەك بىلەتىن سەكىلدى نەمەسە بىلسە دە قولدانبايتىن كورىنەدى. باعانا جاپوندىق دوسىم ايتقان №8 اۆتو تۇراقتى سۇراسام ەشكىم دۇرىس تۇسىندىرە المايدى. ەندى قالاي جۇرسەم دەپ تۇرعانىمدا ءبىر اۋەجاي قىزمەتكەرى كەزدەسە كەتتى. ول مەنى تىڭدادى دا: «English» دەدى دە، مەنى ەرتىپ اپارىپ ءبىر ايەلگە ءتۇسىندىردى. سول ايەل اعىلشىنشا بىلەدى ەكەن. ءجايىمدى تۇسىنگەن سوڭ باعىتىمدى كورسەتىپ جىبەردى. ۇلكەن ەسىكتەن شىعىپ وڭعا بۇرىلعانىمدا باعاناعى دوسىم ايتقان №1 باستاپ رەتىمەن تۇرعان اۆتوتۇراقتاردى كوردىم. سالىپ ۇرىپ №8 اۆتوتۇراققا باردىم. قولىمنىڭ وڭ جاعىندا ادامدار توپتاسىپ بيلەت الىپ جاتىر ەكەن، مەن دە كەزەككە تۇرا قالدىم. تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا بيلەت ساتىپ ءبىر جاپون ايەلى وتىراتىن شىعار، وعان كيوتاعا بارام دەپ پاسپورت پەن اقشا ۇسىنسام تۇسىنەر دەپ ويلاپ قويامىن ىشتەي. كەزەگىم كەلىپ جەتىپ بارعانىم سول ەدى، كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا قالدى. بيلەت ساتاتىن تەرەزە ورنىندا اۆتواپارات تۇر. بارلىعى جاپونشا جازۋلى. ەندى نە ىستەيمىن؟ كىمنەن كومەك سۇرايمىن دەپ تۇرعانىمدا قاسىمداعى اۆتوبەلەت ساتقىشتا تۇرعان ەكى قىزدىڭ قىتايشا سويلەپ تۇرعانىن قۇلاعىم شالىپ قالدى. ولارعا قىتايشالاپ كومەكتەسۋلەرىن ءوتىندىم. ولار بىردەن كومەككە كەلىپ، ءتۇسىندىرىپ قالاي بيلەت الۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى. ولارعا راحمەتىمدى ايتىپ اۆتوبۋستىڭ راسپيسانياسىنا قاراپ ەدىم، 15:30 جۇرەدى دەگەن ەسكەرتپەنى وقىدىم. ءالى 15 مينۋت بار ەكەن. تەرمينال ىشىنە كىرىپ تەلەفونىما سيم كارتا الۋدى ويلادىم دا، تەرمينال ىشىنە بەتتەدىم. ۇيالى تەلەفونعا سيم كارتا ساتاتىن ءبىر توپ جاس قىزدار تۇر ەكەن. ەڭ شەتكى ستولدە تۇرعان ەكى قىز ءوز ستولدەرىنىڭ شەتىنە «قىتاي تىلىندە» دەگەن ءسوزدى قىتاي يەروگليفىمەن جازىپ قويىپتى. قۋانا باسىپ جەتىپ باردىم. وسى ءسات ەسىمە 2015 جىلى ۆەنگرياعا قىسقا مەرزىمدى وقۋعا بارعانداعى ءبىر جاعداي ءتۇستى. ءبىر كۇنى بۋداپەشت كوشەسىندە كەلە جاتىپ، ءبىر دۇكەنگە باس سۇقانىم بار. سونداعى ساتۋشى ورتا جاسار ورىس ايەلى ەكەن. مەنىڭ قازاقستاننان كەلگەنىمدى بىلگەن سوڭ ورىسشالاپ اڭگىمەسىن توكپەسى بار ما؟ بايقۇس ابدەن ەلىن ساعىنىپ قالسا كەرەك، ەكەۋىمىز بەينە ءبىر جاقىنىمىزدى كورگەندەي ءبىراز شۇيىركەلەسكەن ەدىك. ەندى مىنە قىتايشا بىلەتىن ادامدى كورىپ شىنى كەرەك قۋانىپ قالدىم. باعاناعى جاپون قىزىنىڭ زارەزەپ بولعان بەينەسىنەن سوڭ، كوڭىلىم قايتىپ قالعانداي ەدى. وزىم بىلەتىن تىلدە سويلەسەتىن ادامنىڭ بولعانى قانداي جاقسى. ولار دا مەنىڭ قىتايشا سويلەگەنىمە رازى بولىپ قالدى. تەلەفونىم ءبىر عانا سيمكارتالىق بولعاندىقتان، ولار ماعان ينتەرنەتتى جالعا الۋدى ۇسىندى. 8 كۇن ءۇشىن 4500 يەن تولەدىم. اسىعا باسىپ سىرتقا شىقتىم دا №8 اۆتوتۇراققا بەتتەدىم. كەلە سالا اۆتوبۋس باۋىرىنداعى جۇك سالعىشقا چەموداندارىمدى سالۋعا وقتالا بەرگەنىمدە شىتتاي كيىنگەن، قىزمەت فورماسى بار جىگىت اعاسى كەلدى دە جاپون تىلىندە بىردەڭە دەپ، مەنى ىشكە كىرۋگە ءوتىنىش ءبىلدىردى. ءوز جۇگىمىزدى ءوزىمىز باسىپ، ءوزىمىز ءتۇسىرىپ ۇيرەنىپ قالعان بىزگە ءسال توسىن سەزىلەدى ەكەن. وعان قارايلاي باسىپ كولىك ىشىنە ەندىم. ءدال سونداي مۇنتازداي فورما كيىنگەن تاعى ءبىر جىگىت اعاسى رولدە وتىر ەكەن، «كوڭ ني چيۆا» دەدى جىلى شىراي تانىتىپ، كەزىندە ۇيرەنگەن سوزدەن ەستە قالعان ءسوز بولعاندىقتان مەن دە «كوڭ ني چيۆا» دەدىم باسىمدى ءيىپ. شاعىن اۆتوبۋس ءىشى تاپ-تازا. مەن ءوز ورنىما جايعاستىم. ءدال 15:30 كولىك ورنىنان قوزعالدى.
قاستەر سارقىتقان
اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى، عىلىم كانديداتى، شىعىستانۋشى
