Ertede ózen, kól sýyn aýyz sýǵa jáne mal sýarýǵa paıdalaný úshin qystyń kúni muz 30-60 sm qalyńdyqta qatqanda "muz qudyq" nemese "muz sýat" oıǵan. Halyq arasynda "muz oıyq" dep te atalǵan. Ózen betinen jaǵadan 2-3 metrdeı uzaqtyqtan balta, súımenmen tesip, qaýǵa sııatyndaı oıyq jasaǵan. Oıyq dıametri 40-50 sm. Oıylǵan sýat basyna mal sý ishýge arnalǵan astaýlar qoıǵan. Sýat basynan sý alýǵa barǵan adamnyń aıaǵy taımas úshin, muz ústine kúl, qamys, saq tastap jol salǵan. Oıyq ishine adam, mal túsip ketpes úshin aınalasyna topyraq toltyrylǵan qap tastalǵan. Oıyq sýy ózdiginen kóterilip, aýzyna kelip turady. Túngi sýyqtan qalyńdyǵy 3-4 sm muz qatady, tańerteń ony qaıta oıyp alǵan. «Aǵyndy sýda aramdyq joq» dep muz sýattan alynǵan ózen sýyna tasty ne qyshty otqa qatty qyzdyryp, shelektegi sýǵa tastap jibergende byj etip qaǵy bólinip, aýyz sýdy qamtamasyz etken. Oıyq sany mal sanyna baılanysty. Ertede Syrdarııanyń boıyn jaǵalaı qystaǵan qazaqtarda ár úıdiń óz oıyǵy bolǵan. Syrdarııanyń muzy seńetin ýaqyty jaqyndaǵanda álgi qum-qaptardy, astaýdy alyp tastap, kókteýge kóterilip ketken. Syrdarııanyń oń jaǵyndaǵylar kele-kele túıesin, úıir-úıir jylqysyn muz ústinen erte sol jaqtaǵy qumdaýyttarǵa ótkizip alǵan. Ózen tasıtyn ýaqytta - adam da, malda kókteýde! Odan keıin sol muz oıyqtar Syrdarııanyń muzynyń retti seńýine sep bolǵan. Árıne, Tıan-Shan taýyndaǵy bastaýynda qar qalyń qulap, muz astynan sý kóp quıylsa tótep bere almaǵan, tótep bere almaǵannan Qorqyt qorymyn shaıyp ketti emes pe? Kókteýde otyrǵannan mal da, adam da aman boldy. Bul kúni "muz sýat" oıýdy Aral qazaqtary ishinara saqtap otyr. Syr baqsylarynyń keremetin kórsetetin sońǵy tuıaǵy Berkinbaı qalpe (1909-1977) kózi tirisinde Syrdarııanyń muzyn kózimen buzyp ótkizip otyrǵan, ol kisiniń keremetteriniń qupııasy ózimen birge ketti. Biraq tasıtyn Syrdarııa joq, sýy sıraqtan kelmeı tartylyp tur.
Endi búginde "sýy tasyǵan" ózenderge qaıta keleıik. Bul ózenderdiń boıy tarıhı dáýirlerde jaılaýlyq jer bolǵandyqtan, ózen muzyn Syrdarııadaı dástúrli oıý bolǵan joq, sý tasyǵanda bul jerlerde de mal da, adam da bolmady. Tasyǵan sý, erigen qar tez sińip, artynan kók maısa jaıqalyp jatqan. Ol zamandarda bul óńirde sýdyń jerge tez sińýine orpa qudyq, espe qudyq, aıbar qudyqtar da bolsa sep bolatyn, bul kúni kolonka-motor keldi de, dástúrli shegenderdi kómip tastadyq. Eki ǵasyrlyq jyldar boıyna turaqty qonys, qurylys, tas joldar salynýy, mal jaıylymynyń bir jerde bolýy da jerdiń tabıǵı jumsaqtyǵyn, qabatyn qataıta túsedi. Osylaısha "tirshiliktiń dástúrli yrǵaǵy" buzyldy. Tasyǵan ózender bastaý alatyn taýdaǵy qardyń tez erip, kóp sý qulaýynan, jerdegi qar ekeýiniń bir mezgilde qatar erýinen de ıe bola almaı qaldyq. Baıyrǵy jaılaý qazir turaqty qonys bolǵan soń, aldyn-alý aqpan aıynda muzdy jasandy jaryp (granatpen), sýdy kezeń kezeńmen ótýin uıymdastyrý bolar. Aıtýǵa ońaı árıne....
P.S. Sýret - "Syrdarııadaǵy muz oıyq". Meniń aıtýym boıynsha salǵan, "Esik" arheologııalyq mýzeıi qyzmetkeri Rahmetov Ádilhan.
Tattigul Kartaeva
