Búgin tańmen Túrkııada bes jyl merzimge saılanatyn jergilikti mýnııpalıtet basshylaryn saılaý úshin daýys berý bastaldy. Túrkııadaǵy 206 myń 845 saılaý ýchaskesinde 61 mln 441 myń 882 saılaýshy daýys beredi dep kútiledi. Saılaýǵa eldegi 34 saıası partııa, onyń ishinde bıliktegi Ádilet jáne damý partııasy da qatysýda. Túrkııada saılaý ýchaskeleri jabylmaıynsha buqaralyq aqparat quraldary saılaý týraly jańalyqtardy, boljamdardy jáne daýys berý barysy týraly jarııalamaıdy. Joǵary bılik jergilikti bılik saılaýynan ne kórgisi keledi? Soǵan oraı Túrkııa prezıdenti keńsesi baılanys bóliminiń basshysy Fahrettın Altýnnyń jergilikti ákimshilik basshylaryn saılaý týraly maqalasyn usynamyz.
Ádil, ashyq jáne júıeli saılaý – qazirgi demokratııanyń eń negizgi elementi bolyp tabylady. Demokratııalyq elderdiń eń basty talaby – bıleýshiler bılikke saılaýshylardan, ıaǵnı basqarylatyndar arqyly qol jetkizedi. Bul ókilettikter kezekti saılaý arqyly jańartylady. Saılaý arqyly basqarylatyndar bıleýshilerdiń saıasaty men áreketterine daýys beredi; Olar bıleýshilerdi oń nemese teris maǵynada baǵalaıdy.
1946 jyly kóppartııalyq júıe engizilgennen beri Túrkııa turaqty, ádil jáne ashyq saılaýlar ótkizilgen elderdiń biri bolyp tabylady. Túrkııadaǵy saılaýlar Joǵarǵy saılaý keńesi (YSK) sııaqty qurylǵan ınstıtýttar arqyly táýelsiz sýdıalardyń baqylaýymen ótedi. Sondyqtan Túrkııanyń saılaý qaýipsizdigi men azamattardyń saılaý jáshigine senimin qamtamasyz etý turǵysynan saıası mádenıeti damyǵan.
Túrkııadaǵy saılaýǵa jáne jáshikterge degen senimniń kórinisin saılaýǵa qatysý kórsetkishinen de baıqaýǵa bolady. Túrkııa 2023 jyly 14 mamyrda ótken Prezıdenttik jáne Parlament saılaýymen Ekonomıkalyq Yntymaqtastyq jáne Damý Uıymy (EYDU) elderi arasynda saılaýǵa qatysý kórsetkishi boıynsha eń joǵary qatysý kórsetkishine ıe 3-shi el boldy. YSK derekterine qaraǵanda, 14 mamyrdaǵy saılaýǵa ishki qatysý kórsetkishi 88,92 paıyz bolsa, Prezıdent saılaýynyń ekinshi kezeńi ótken 28 mamyrdaǵy saılaýda bul kórsetkish 85,72 boldy. EYDU jáne Demokratııa jáne saılaýǵa járdemdesý halyqaralyq ınstıtýty (IDEA) derekterine qaraǵanda Túrkııa 14 mamyrdaǵy ishki saılaýǵa qatysý kórsetkishimen AQSh, Franııa, Germanııa jáne Ulybrıtanııa sııaqty kóptegen Batys EYDU múshe elderin artta qaldyrdy. Bul derekterdiń taǵy bir tańǵalarlyq tusy Túrkııadaǵy saılaýǵa qatysý kórsetkishi Shveııa, Danııa, Jańa Zelandııa, Islandııa, Nıderlandy jáne Norvegııa sııaqty saılaýǵa qatysý 80 paıyz shamasynda bolǵan elderden de joǵary.
Túrkııada 31 naýryz, jeksenbi kúni jergilikti úkimettiń jalpy saılaýy ótip jatyr. Túrkııanyń demokratııalyq qundylyqtarǵa adaldyǵyn jáne jergilikti úkimetterge degen jańashyl kózqarasyn kórsetetin 31 naýryzdaǵy jergilikti úkimet jalpy saılaýy ulttyq jáne halyqaralyq arenada úlken mańyzǵa ıe. Sonymen qatar osy saılaý proesinde qaýipsiz jáne ádil sharttarda júrgizilgen naýqandar Túrkııanyń jergilikti úkimetterge berilgen mańyzdylyq turǵysynan aımaqtaǵy demokratııalyq kemeldengen jetekshi elderdiń biri ekendiginiń belgisi.
Halyqtyń muń-muqtajyn, suranysyn qanaǵattandyrýda birinshi orynǵa qoıatyn jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń zaman talabyna saı kózqarasy men perspektıvasy bolýyna asa mán beretinimizdi aıtqym keledi. Bul proestiń halyqtyń demokratııalyq qatysýyn jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarymen baılanysyn nyǵaıtýda tıimdi ról atqaratyny shyndyq.
Bizde birneshe jyldar boıy qoldanyp kelgen ınnovaııalyq mýnııpalıtet tásilin erekshelendiretin nárse - ol adamdardyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa, barlyq jaǵdaılarda ashyqtyqty, eseptilikti jáne eń bastysy, tehnologııany tıimdi qoldaný men turaqty damýmen birge azamattarǵa baǵyttalǵan ákimshilikterdi qurýǵa baǵyttalǵan jobalar. Osy kózqarastyń alǵashqy qadamy jáne naqty úlgisi - 1994 jylǵy jergilikti saılaýmen Ystambul qalalyq ákimshiligin basqarý mindetin atqarǵan prezıdent Rejep Taıyp Erdoǵan myrzanyń basshylyǵymen Túrkııa ákimshilik basqarý salasynda mańyzdy qadamdar jasady. Osydan 30 jyl buryn prezıdent usynǵan qyzmet kórsetý saıasaty men kózqarasyn saqtaý mýnııpalıtetterdiń negizgi saıası kózqarasyn quraıdy. Sol sebepti, aldaǵy jergilikti saılaýǵa uqsas kózqaras, ustanym pen qyzmet kórsetý tásilin saqtaý ulttyq jáne halyqaralyq arenada demokratııalyq qundylyqtarymyz ben áleýmettik tutastyǵymyzdy odan ári nyǵaıtady dep senemiz.
2024 jyldyń 31 naýryzyndaǵy jergilikti saılaýdy Túrkııanyń demokratııa jolyndaǵy mańyzdy kezeńi retinde kóremiz. Bul saılaýdyń da Túrkııanyń aımaqtyq kóshbasshylyq kózqarasyn nyǵaıtýdaǵy taǵy bir qadamy dep oılaımyz jáne ony elimizdiń demokratııalyq turǵydan jetilýin jáne áleýmettik turaqtylyqty arttyratyn jalpyǵa birdeı mańyzdy áreket retinde qabyldaımyz. Buǵan qosa, burynǵy barlyq saılaýlar sııaqty, bul saılaý da túrik halqynyń demokratııalyq úderisterge tıimdirek qatysýyna múmkindik beredi; Osylaısha, demokratııamyzdyń nyǵaıýyna septigin tıgizetin bolady.
31 naýryzdaǵy saılaýdyń taǵy bir mańyzdy tusy – bul saılaýdan keıin 4 jyl ishinde jańa saılaý ótkizilmeıdi. Osy 4 jylda Túrkııa prezıdentimiz Rejep Taıyp Erdoǵan myrzanyń basshylyǵymen bastalǵan damý bastamalaryn báseńdetpeı jalǵastyrady. Sońǵy jyldary baılanys salasynan dıplomatııaǵa, ekonomıkalyq damýdan ınfraqurylymdyq ınvestıııalarǵa deıin barlyq salada kórsetiletin qyzmetter jalǵasyn tabatyn bolady. Sonymen qatar, Túrik ǵasyryna jańa jáne azamattyq konstıtýııamen kirý maqsaty aldaǵy 4 jyldyń eń mańyzdy másele men kún tártibi bolmaq.
Osy kózqaras aıasynda Túrkııa demokratııalyq standarttaryn joǵarylatyp, tabys pen ál-aýqat deńgeıin arttyryp, aımaqtyq jáne jahandyq akter bolý jolynda Túrik ǵasyryn qurýǵa umtylady. Túrki álemindegi aımaqtyq yntymaqtastyq pen seriktestikterdi ulǵaıtý arqyly Túrkııa ǵasyrynyń Túrki álemi ǵasyry bolýyn qamtamasyz etý qazirgi kezeńdegi basymdyqtarymyz, basty maqsatymyz bolyp qala beredi. Bizdiń eń negizgi saıası uranymyz – Túrki memleketteri uıymynyń túrki áleminiń máselelerine turaqty sheshim tabýda tıimdi bolýy. Sonymen qatar Túrkııanyń saıası sezimtaldyǵyna, ásirese FETÓ jáne DAISh sııaqty terror uıymdarymen kúresýge qatysty ustanymdaryna túsinistikpen qaraýdy dos jáne baýyrlas túrki áleminen kútetinimiz anyq jaıt.
31 naýryzdaǵy saılaýdan keıin Túrkııa demokratııalyq mádenıetine jańa sátti saılaýdy qosady degen senimdemiz, sonymen qatar Ystambul jáne Ankara qalalary sııaqty barlyq provınııalaryn Túrkııa ǵasyryna daıyndaıdy. Ulttyq damý, 6 aqpandaǵy jer silkinisinen zardap shekken qalalardyń qaıta jandanýy men qurylysy, Ystambýl sııaqty jer silkinisi bolý qaýpi joǵary qalalardyń jer silkinisine tózimdi qalalarǵa aınalýyn qolǵa alý saılaýdan keıingi eń mańyzdy maqsatymyz bolmaq.
Túrkııa budan bylaı da osy ýaqytqa deıin jasaǵandaı saılaýdy demokratııalyq proedýralar aıasynda ótkizedi, úkimeti men oppozıııasy saılaý jáshikteriniń nátıjelerine qurmetpen qaraıdy jáne eń bastysy Túrkııa ǵasyryn qurýdy jalǵastyrady. Sondyqtan 31 naýryzdaǵy jergilikti basqarý saılaýy ishki jáne syrtqy dınamıkasy turǵysynan Túrkııanyń bolashaq onjyldyqtaryna áser etetin saılaý dep aıtýǵa bolady.
Fahrettın Altýn
Túrkııa prezıdenti keńsesi baılanys bóliminiń basshysy
