Bügın taŋmen Türkiiada bes jyl merzımge sailanatyn jergılıktı munisipalitet basşylaryn sailau üşın dauys beru bastaldy. Türkiiadaǧy 206 myŋ 845 sailau uchaskesınde 61 mln 441 myŋ 882 sailauşy dauys beredı dep kütıledı. Sailauǧa eldegı 34 saiasi partiia, onyŋ ışınde bilıktegı Ädılet jäne damu partiiasy da qatysuda. Türkiiada sailau uchaskelerı jabylmaiynşa būqaralyq aqparat qūraldary sailau turaly jaŋalyqtardy, boljamdardy jäne dauys beru barysy turaly jariialamaidy. Joǧary bilık jergılıktı bilık sailauynan ne körgısı keledı? Soǧan orai Türkiia prezidentı keŋsesı bailanys bölımınıŋ basşysy Fahrettin Altunnyŋ jergılıktı äkımşılık basşylaryn sailau turaly maqalasyn ūsynamyz.
Ädıl, aşyq jäne jüielı sailau – qazırgı demokratiianyŋ eŋ negızgı elementı bolyp tabylady. Demokratiialyq elderdıŋ eŋ basty talaby – bileuşıler bilıkke sailauşylardan, iaǧni basqarylatyndar arqyly qol jetkızedı. Būl ökılettıkter kezektı sailau arqyly jaŋartylady. Sailau arqyly basqarylatyndar bileuşılerdıŋ saiasaty men äreketterıne dauys beredı; Olar bileuşılerdı oŋ nemese terıs maǧynada baǧalaidy.
1946 jyly köppartiialyq jüie engızılgennen berı Türkiia tūraqty, ädıl jäne aşyq sailaular ötkızılgen elderdıŋ bırı bolyp tabylady. Türkiiadaǧy sailaular Joǧarǧy sailau keŋesı (YSK) siiaqty qūrylǧan instituttar arqyly täuelsız sudialardyŋ baqylauymen ötedı. Sondyqtan Türkiianyŋ sailau qauıpsızdıgı men azamattardyŋ sailau jäşıgıne senımın qamtamasyz etu tūrǧysynan saiasi mädenietı damyǧan.
Türkiiadaǧy sailauǧa jäne jäşıkterge degen senımnıŋ körınısın sailauǧa qatysu körsetkışınen de baiqauǧa bolady. Türkiia 2023 jyly 14 mamyrda ötken Prezidenttık jäne Parlament sailauymen Ekonomikalyq Yntymaqtastyq jäne Damu Ūiymy (EYDŪ) elderı arasynda sailauǧa qatysu körsetkışı boiynşa eŋ joǧary qatysu körsetkışıne ie 3-şı el boldy. YSK derekterıne qaraǧanda, 14 mamyrdaǧy sailauǧa ışkı qatysu körsetkışı 88,92 paiyz bolsa, Prezident sailauynyŋ ekınşı kezeŋı ötken 28 mamyrdaǧy sailauda būl körsetkış 85,72 boldy. EYDŪ jäne Demokratiia jäne sailauǧa järdemdesu halyqaralyq instituty (IDEA) derekterıne qaraǧanda Türkiia 14 mamyrdaǧy ışkı sailauǧa qatysu körsetkışımen AQŞ, Fransiia, Germaniia jäne Ūlybritaniia siiaqty köptegen Batys EYDŪ müşe elderın artta qaldyrdy. Būl derekterdıŋ taǧy bır taŋǧalarlyq tūsy Türkiiadaǧy sailauǧa qatysu körsetkışı Şvesiia, Daniia, Jaŋa Zelandiia, İslandiia, Niderlandy jäne Norvegiia siiaqty sailauǧa qatysu 80 paiyz şamasynda bolǧan elderden de joǧary.
Türkiiada 31 nauryz, jeksenbı künı jergılıktı ükımettıŋ jalpy sailauy ötıp jatyr. Türkiianyŋ demokratiialyq qūndylyqtarǧa adaldyǧyn jäne jergılıktı ükımetterge degen jaŋaşyl közqarasyn körsetetın 31 nauryzdaǧy jergılıktı ükımet jalpy sailauy ūlttyq jäne halyqaralyq arenada ülken maŋyzǧa ie. Sonymen qatar osy sailau prosesınde qauıpsız jäne ädıl şarttarda jürgızılgen nauqandar Türkiianyŋ jergılıktı ükımetterge berılgen maŋyzdylyq tūrǧysynan aimaqtaǧy demokratiialyq kemeldengen jetekşı elderdıŋ bırı ekendıgınıŋ belgısı.
Halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn, sūranysyn qanaǧattandyruda bırınşı orynǧa qoiatyn jergılıktı özın-özı basqaru organdarynyŋ zaman talabyna sai közqarasy men perspektivasy boluyna asa män beretınımızdı aitqym keledı. Būl prosestıŋ halyqtyŋ demokratiialyq qatysuyn jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarymen bailanysyn nyǧaituda tiımdı röl atqaratyny şyndyq.
Bızde bırneşe jyldar boiy qoldanyp kelgen innovasiialyq munisipalitet täsılın erekşelendıretın närse - ol adamdardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartuǧa, barlyq jaǧdailarda aşyqtyqty, eseptılıktı jäne eŋ bastysy, tehnologiiany tiımdı qoldanu men tūraqty damumen bırge azamattarǧa baǧyttalǧan äkımşılıkterdı qūruǧa baǧyttalǧan jobalar. Osy közqarastyŋ alǧaşqy qadamy jäne naqty ülgısı - 1994 jylǧy jergılıktı sailaumen Ystambūl qalalyq äkımşılıgın basqaru mındetın atqarǧan prezident Rejep Taiyp Erdoǧan myrzanyŋ basşylyǧymen Türkiia äkımşılık basqaru salasynda maŋyzdy qadamdar jasady. Osydan 30 jyl būryn prezident ūsynǧan qyzmet körsetu saiasaty men közqarasyn saqtau munisipalitetterdıŋ negızgı saiasi közqarasyn qūraidy. Sol sebeptı, aldaǧy jergılıktı sailauǧa ūqsas közqaras, ūstanym pen qyzmet körsetu täsılın saqtau ūlttyq jäne halyqaralyq arenada demokratiialyq qūndylyqtarymyz ben äleumettık tūtastyǧymyzdy odan ärı nyǧaitady dep senemız.
2024 jyldyŋ 31 nauryzyndaǧy jergılıktı sailaudy Türkiianyŋ demokratiia jolyndaǧy maŋyzdy kezeŋı retınde köremız. Būl sailaudyŋ da Türkiianyŋ aimaqtyq köşbasşylyq közqarasyn nyǧaitudaǧy taǧy bır qadamy dep oilaimyz jäne ony elımızdıŋ demokratiialyq tūrǧydan jetıluın jäne äleumettık tūraqtylyqty arttyratyn jalpyǧa bırdei maŋyzdy äreket retınde qabyldaimyz. Būǧan qosa, būrynǧy barlyq sailaular siiaqty, būl sailau da türık halqynyŋ demokratiialyq üderısterge tiımdırek qatysuyna mümkındık beredı; Osylaişa, demokratiiamyzdyŋ nyǧaiuyna septıgın tigızetın bolady.
31 nauryzdaǧy sailaudyŋ taǧy bır maŋyzdy tūsy – būl sailaudan keiın 4 jyl ışınde jaŋa sailau ötkızılmeidı. Osy 4 jylda Türkiia prezidentımız Rejep Taiyp Erdoǧan myrzanyŋ basşylyǧymen bastalǧan damu bastamalaryn bäseŋdetpei jalǧastyrady. Soŋǧy jyldary bailanys salasynan diplomatiiaǧa, ekonomikalyq damudan infraqūrylymdyq investisiialarǧa deiın barlyq salada körsetıletın qyzmetter jalǧasyn tabatyn bolady. Sonymen qatar, Türık ǧasyryna jaŋa jäne azamattyq konstitusiiamen kıru maqsaty aldaǧy 4 jyldyŋ eŋ maŋyzdy mäsele men kün tärtıbı bolmaq.
Osy közqaras aiasynda Türkiia demokratiialyq standarttaryn joǧarylatyp, tabys pen äl-auqat deŋgeiın arttyryp, aimaqtyq jäne jahandyq akter bolu jolynda Türık ǧasyryn qūruǧa ūmtylady. Türkı älemındegı aimaqtyq yntymaqtastyq pen serıktestıkterdı ūlǧaitu arqyly Türkiia ǧasyrynyŋ Türkı älemı ǧasyry boluyn qamtamasyz etu qazırgı kezeŋdegı basymdyqtarymyz, basty maqsatymyz bolyp qala beredı. Bızdıŋ eŋ negızgı saiasi ūranymyz – Türkı memleketterı ūiymynyŋ türkı älemınıŋ mäselelerıne tūraqty şeşım tabuda tiımdı boluy. Sonymen qatar Türkiianyŋ saiasi sezımtaldyǧyna, äsırese FETÖ jäne DAİŞ siiaqty terror ūiymdarymen küresuge qatysty ūstanymdaryna tüsınıstıkpen qaraudy dos jäne bauyrlas türkı älemınen kütetınımız anyq jait.
31 nauryzdaǧy sailaudan keiın Türkiia demokratiialyq mädenietıne jaŋa sättı sailaudy qosady degen senımdemız, sonymen qatar Ystambūl jäne Ankara qalalary siiaqty barlyq provinsiialaryn Türkiia ǧasyryna daiyndaidy. Ūlttyq damu, 6 aqpandaǧy jer sılkınısınen zardap şekken qalalardyŋ qaita jandanuy men qūrylysy, Ystambul siiaqty jer sılkınısı bolu qaupı joǧary qalalardyŋ jer sılkınısıne tözımdı qalalarǧa ainaluyn qolǧa alu sailaudan keiıngı eŋ maŋyzdy maqsatymyz bolmaq.
Türkiia būdan bylai da osy uaqytqa deiın jasaǧandai sailaudy demokratiialyq proseduralar aiasynda ötkızedı, ükımetı men oppozisiiasy sailau jäşıkterınıŋ nätijelerıne qūrmetpen qaraidy jäne eŋ bastysy Türkiia ǧasyryn qūrudy jalǧastyrady. Sondyqtan 31 nauryzdaǧy jergılıktı basqaru sailauy ışkı jäne syrtqy dinamikasy tūrǧysynan Türkiianyŋ bolaşaq onjyldyqtaryna äser etetın sailau dep aituǧa bolady.
Fahrettin Altun
Türkiia prezidentı keŋsesı bailanys bölımınıŋ basşysy
Ūqsas jaŋalyqtar
