"Qazaqstan-2050" Strategiiasynda Qazaqstannyŋ älemnıŋ bäsekege qabılettı 30 elınıŋ qataryna kıru mındetı qoiylǧan [1]. Būl mındettı şeşu elımızdıŋ Joǧary bılım beru jüiesın jaŋǧyrtu boiynşa strategiialyq maqsattar qoiudy, onyŋ ışınde universitetterdıŋ bılım beru jüiesınıŋ deŋgeiın jaŋa sapaly deŋgeige köterudı jäne olardy älemdık keŋıstıkke integrasiialaudy aldyn ala aiqyndaidy.
Elımızde joǧary bılıktı mamandardy, ǧylymi jäne ǧylymi-pedagogikalyq kadrlardy daiarlau türlı bılım beru baǧyttary boiynşa jüzege asyrylady. Olardyŋ ışınde ekonomika jäne qarjy salasyndaǧy bılım beru baǧyty maŋyzdy jäne keŋ taralǧan bolyp tabylady. Qazaqstanda Joǧary qarjy-ekonomikalyq bılım beru ūlttyq, memlekettık, halyqaralyq, jeke jäne Aksionerlık universitetterde ūsynylady, onyŋ ışınde 4 ūlttyq universitetterde (äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde, Qazaq ūlttyq agrarlyq universitetınde, Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınde), 30 Memlekettık, 2 halyqaralyq (Nazarbaev Universitetınde, Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetınde), elımızdıŋ 50-den astam jeke jäne 10 aksionerlık universitetterde [2].
Talapkerlerdıŋ aldynda sapaly Joǧary qarjy-ekonomikalyq bılım alu üşın elımızdıŋ universitetın taŋdaudyŋ kürdelı mındetı tūr. Universitettı taŋdau kezınde kelesı kriteriilerdı basşylyqqa alu kerek: universitettıŋ bedelı (onyŋ ışınde äleuetı, halyqaralyq keŋıstıktegı universitettıŋ reitingı, bılım beru sapasy, bılım beru baǧdarlamalaryn halyqaralyq jäne Ūlttyq akkreditteu), sondai-aq taŋdalǧan mamandyqtyŋ eŋbek naryǧynda sūranysy jäne äleumettık infraqūrylymy (onyŋ ışınde jataqhanamen qamtamasyz etıluı).
Elımızdıŋ barlyq universitetterınıŋ ışınde Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı (QazŪU) erekşe oryn alady, onda Joǧary qarjy-ekonomikalyq bılım beru baǧdarlamalary boiynşa Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınde jüzege asyrylady: 6V04101 – Memlekettık jäne jergılıktı basqaru, 6V04102 – Menedjment, 6V04103 – Ekonomika, 6V04109 – Sifrlyq ekonomika, 6V04105 – Esep jäne audit, 6V04106 – Qarjy, 6V04107 – Marketing, 6V11301 – Logistika (salalar boiynşa) [3].
QazŪU Bedelı
QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebı eŋ köne bölımşelerdıŋ bırı bolyp tabylady. Ol alǧaş ret 1949 jyly qūrylǧan ekonomika fakultetınen qaita qūryldy. QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ äleuetı orasan zor jäne tarihi qalyptasqan. Mäselen, 1963 jyly QazMU ekonomika fakultetı Almaty halyq şaruaşylyǧy institutynyŋ (qazırgı "Narhoz Universitetı" AQ) negızın qalauşy boldy.
Är jyldary QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ joǧary bedelın QazŪU tülekterı anyqtap, qūruda. Olar Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynda (QR ŪǦA), QR Prezidentı Äkımşılıgınde, QR Parlamentınde, QR ministrlıkterınde, QR Statistika agenttıgınde, QR Ūlttyq Bankınde, Ekınşı deŋgeidegı bankterde, saqtandyru jäne auditorlyq kompaniialarda jäne basqa da qarjy mekemelerınde, QR ekonomikasynyŋ türlı salalaryndaǧy käsıporyndarda jūmys ıstegen jäne/nemese ısteitın körnektı ǧalymdary, memlekettık jäne qoǧamdyq-saiasi qairatkerlerı. Olardyŋ ışınde QR ŪǦA prezidentı, QR ŪǦA akademigı, e.ǧ.d., professor Q.A. Saǧadiev; memleket qairatkerı, e.ǧ.d., professor G.D. Karagusova; QR Euraziialyq ekonomikalyq komissiia alqasynyŋ müşesı B.A. Saǧyntaev; "Tūran" universitetınıŋ rektory, e.ǧ.d., professor R.A. Alşanov; Pavlodar oblysynyŋ äkımı, e.ǧ.d., professor E.M. Aryn; Halyqaralyq biznes universitetınıŋ rektory, e.ǧ.d., professor A.A. Äbışev, Astana qalasyndaǧy T. Rysqūlov atyndaǧy Qazaq Ekonomikalyq Universitetınıŋ Ekonomika jäne qarjy institutynyŋ rektory, e.ǧ.d., professor, G.S. Seitqasimov jäne t.b. Olar bükıl QazŪU-dyŋ maqtanyşy bolyp tabylady jäne Qazaqstannyŋ ǧylymy men ekonomikasynyŋ damuyna zor üles qosqan. 2001-2002 oqu jylynan bastap "Qarjy jäne esep", "Ekonomika", "Menedjment" jäne "Biznes-tehnologiialar" kafedralaryn qamtityn QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ qazırgı jaǧdaiy men qūrylymy qalyptasqan [3].
QazŪU-dyŋ halyqaralyq keŋıstıktegı reitingı (tanyluy)
Būl kriterii şeteldık universitetterdıŋ magistraturasy men doktoranturasynda bılımın jalǧastyrǧysy keletın elımızdıŋ bakalavr tülekterı men şeteldık studentter üşın ülken maŋyzǧa ie. Bakalavr tülekterı şeteldık universitetterge tüsu üşın keŋ mümkındıkterge ie bolady, öitkenı QazŪU köptegen jyldar boiy qazaqstandyq jäne älemdık universitetter arasynda köşbasşy bolyp keledı. Eŋ tanymal älemdık reitingter – Quacquarelli Symonds World University rankings (QS WUR) jäne Times Higher Education World University Rankings (the WUR). 2022 jyly QS WUR reitingınde QazŪU Şyǧys Europa jäne Ortalyq Aziia elderınıŋ universitetterı arasynda 16-şy jäne älemnıŋ 1300 universitetterınıŋ ışınde 150-şı orynda, QazŪU älemnıŋ damyǧan elderınıŋ keibır universitetterınen ozyp, älemnıŋ üzdık 200 universitetterınıŋ tobyna kıredı, al 120 qazaqstandyq universitetter arasynda 1-şı orynda tūr [3].
QazŪU-daǧy Joǧary qarjy-ekonomikalyq bılım sapasy, akkreditteu jäne halyqaralyq yntymaqtastyq
Bızdıŋ elımızdıŋ älemdegı eŋ tabysty 30 eldıŋ qataryna kıruı üşın Qazaqstannyŋ tūraqty damuynyŋ bazalyq negızı älemdık basymdyqtar men trendterge säikes adami kapitaldy damytu bolyp tabylady. Osyǧan bailanysty QazŪU-dyŋ Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ aldynda tūraqty jaŋǧyrtu jäne älemdık bılım keŋıstıgıne integrasiialau arqyly Joǧary qarjylyq-ekonomikalyq bılımdı älemdık standarttarmen üilestıru mındetı tūr. Älemdık standarttarǧa säikes bılım beru sapasy qarjylyq-ekonomikalyq baǧdarlamalaryn halyqaralyq akkreditteu arqyly jäne ışkı eŋbek naryǧynyŋ talaptaryna säikes qamtamasyz etıledı (jyl saiyn oqu josparlary men pänder boiynşa oqu baǧdarlamalary mamandardyŋ pıkırlerı men jūmys beruşılerdıŋ ūsynystaryn eskere otyryp äzırlenedı). QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ bılım beru qarjy-ekonomikalyq baǧdarlamalary halyqaralyq akkreditteu ūiymdarynda akkredittelgen: FIBAA - foundation for International Business Administration Accreditation jäne ASIIN - accreditation Agency for Study Programmes in Engineering, Informatics, Natural Sciences and matematika. Taǧyda olardy ūlttyq akkreditteu täuelsız ūlttyq reitingtık agenttıkterde de tūraqty türde jüzege asyrylady: ARTA (Akkreditteu jäne reiting boiynşa täuelsız agenttık, IAAR - Independent Agency for Accreditation and Rating) jäne BSQTA (Bılım sapasyn qamtamasyz etu boiynşa täuelsız agenttık, IQAA - Independent Agency for Quality Assurance in Education), sondai-aq mamandandyrylǧan akkreditteu KAZSEE-de (KAZSEE - Kazakhstan Society for Engineering Education, Qazaqstandyq zamanaui (elitalyq) bılım beru qauymdastyǧy). Jyl saiyn älemnıŋ jetekşı universitetterıne professor-oqytuşylar qūramy men studentterdıŋ halyqaralyq yntymaqtastyǧy men akademiialyq ūtqyrlyǧy keŋeiıp keledı: Columbia University (SŞA, Niu Iork qalasy), Lancaster University (Velikobritaniia, Lankaster qalasy), Middlesex University (Velikobritaniia, London) qalasy, École nationale d'Administration, ENA (Fransiia, Strasburg qalasy), University of Padua (İtaliia, Paduia qalasy), Luiss University (İtaliia, Rim qalasy), University of Granada (İspaniia, Granada qalasy), Polytechnic University of Valencia (İspaniia, Valensiia qalasy), Universidade do Minho (Portugaliia, Braga qalasy), Australian National University (Avstraliia, Kanberra qalasy), Universidade Federal de Santa Catarina (Braziliia, Florianopolis qalasy), Central Bohemia University (Cheşskaia Respublika, Praga qalasy), University of Finance and Administration (Cheşskaia Respublika, Praga qalasy), Slovak University of Agriculture (Slovakiia, Nitra qalasy), Uniwersytet Warszawski (Polşa, Varşava qalasy), Bialystok University of Technology (Polşa, Belostok qalasy), Budapest Metropolitan University (Vengriia, Budapeşt qalasy), Kodolanyi Janos University of Applied Sciences (Vengriia, Sekeşfehervar qalasy), University of Szeged (Vengriia, Seged qalasy), Transport and Telecommunication Institute (Latviia, Riga qalasy), Chung-ang University (Iýjnaia Koreia, Seul qalasy), Shanghai University (Kitai, Şanhai qalasy), Harbin Institute of Technology (Kitai, Harbin qalasy), Hong Kong Polytechnic University (Gonkong), Plehanov atyndaǧy Resei ekonomikalyq universitetı, Resei halyqtar dostyǧy universitetı (Resei Federasiiasy, Moskva qalasy), Orel memlekettık universitetı (Resei Federasiiasy, Orlov qalasy), Belgorod memlekettık ūlttyq zertteu universitetı (Resei Federasiiasy, Belgorod qalasy) i t.b. Oqytuşylar men studentterdıŋ qatysuymen Halyqaralyq jobalar, sonyŋ ışınde Erasmus halyqaralyq baǧdarlamasy men ENINEDU – EPP -1-2016- KZ-EPPKA2-CBHE-SP jobasy " Enhancement of Higher education and corporate sectors integration in accordance with new social environment" oryndaldy. "Qarjy" jäne "Esep jäne audit" bılım beru baǧdarlamalary boiynşa aǧylşyn tılınde oqytu jürgızıledı.
QazŪU-dyŋ Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ studentterı oqudyŋ barlyq kezeŋınde bolaşaq bakalavrlardyŋ, magistrlerdıŋ jäne PhD doktorlarynyŋ negızgı kognitivtık jäne funksionaldyq qūzyretterın qalyptastyruǧa mümkındık beretın jalpyǧa mındettı bılım beru jäne bazalyq pänder keşenın oqidy. Sonymen qatar bılım beru baǧdarlamasyndaǧy negızgı pänder siklı men taŋdau pänderınıŋ keŋ auqymy tereŋ funksionaldyq jäne jüielık qūzyrettılıkterdı qalyptastyruǧa yqpal etedı. Pänderdı oqytuda eŋ jaqsy zamanaui bılım beru ädısterı qoldanylady, solardyŋ ışınde oiyn prosesterı, ıskerlık oiyndary, treningter, jeke jäne komandalyq jūmysty üilestıru, baǧaly qaǧazdar naryǧynyŋ operasiialary boiynşa jattyǧular jäne eldegı käsıporyndarda qoldanatyn buhgalterlık esepke engızılgen 1S-buhgalterlık baǧdarlamalarynda jattyǧu. Sabaqtyŋ barlyq nysandaryn ıske asyruǧa jūmys beruşılerdıŋ ökılderı belsendı qatysady. Alynǧan bılım sapasy men studentterdıŋ qūzyrettılıgı apta saiyn tekserıledı.
QazŪU-dyŋ qarjy-ekonomikalyq baǧyttary tülekterınıŋ eŋbek naryǧynda sūranysy
2021 jyly QS WUR reitingınde "Jūmysqa ornalasqan tülekterdıŋ ülesı" körsetkışı boiynşa QazŪU älemnıŋ 1300 universitetınen 55-şı orynda tūr. Qazaqstandyq eŋbek naryǧynda qarjy-ekonomikalyq baǧyttar tülekterınıŋ sūranysyn HeadHunter kompaniiasynyŋ PR analitikalyq derekterı däleldeidı:" ornalastyrylǧan bos jūmys oryndarynyŋ eŋ köp sany satu (85 myŋnan astam bos jūmys orny), buhgalteriia, esep, qarjy (35 myŋnan astam bos jūmys orny) jäne äkımşılık personal (30 myŋnan astam bos jūmys orny) salalarynda boldy " [4].
Qazaqstandyq eŋbek naryǧynyŋ qajettılıgın taldau naqty sektor salasy barlyq deŋgeidegı jäne beiındegı keŋ beiındı mamandarda sozylmaly tapşylyqty bastan keşıretının körsettı. "Ekonomika" bılım beru baǧdarlamasy keŋ beiındı ekonomist – mamandardy daiarlau üşın negız bolyp tabylady. Qazaqstannyŋ jaŋa käsıpterınıŋ atlasyna säikes, 2025 jyldan keiın käsıporyndardyŋ beiındı emes mındetterın şeşuge tiıs "Sūranys boiynşa ekonomika mamanyna" sūranys artady. Sondyqtan ol ekonomikanyŋ ärtürlı salalarynda (qūrylys, zaŋnama, satyp alu, injeneriia jäne t.b.) keŋ qūzyretterge ie boluǧa jäne käsıbi emes daǧdylardy (jeke qasietter, tıldık daǧdylar, akt, uaqytty basqaru, ikemdılık jäne beiımdelu, köşbasşylyq jäne komandalyq jūmys jäne t. b.) meŋgeruge mındettı bolady. Osyǧan bailanysty QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınde "Ekonomika" bılım beru baǧdarlamasy qazaqstandyq eŋbek naryǧynyŋ talaptaryna säikes jaŋa mazmūnmen tolyqtyrylady. Sondai-aq, "Sifrlyq ekonomika" atty jaŋa bılım beru baǧdarlamasy paida boldy. Älemdık ekonomika men jahandyq eŋbek naryǧynyŋ damuy turaly boljamdarǧa säikes aldaǧy bes jylda osy baǧdarlamanyŋ tülekterı qazaqstandyq jäne älemdık eŋbek naryqtarynda sūranysqa ie bolady. Olardyŋ diplomdary eŋbek naryǧynda tar beiındı mamandyqtardy bıtırgenderge qaraǧanda artyqşylyqqa ie bolady. Qazırgı uaqytta QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınde kafedralar janynan jūmys beruşıler keŋesın qūru arqyly tūraqty negızde jūmys beruşılermen yntymaqtastyq belsendı damyp keledı. Al QazŪU Ekonomika jäne Biznes Joǧary mektebınıŋ tülekterı kelesı ūiymdarda jūmys ısteidı:
– QR ministrlıkterınde, Qazaqstan Ūlttyq Bankınde, Ekınşı deŋgeidegı bankterde, Salyq komitetterınde, Qazynaşylyqtarda, Keden organdarynda, Saqtandyru kompaniialarynda;
– QR Prezidentınıŋ Apparatynda, QR Parlamentınde, QR Ükımetınıŋ türlı qūrylymdyq bölımşelerınde; Jergılıktı bilık organdarynda;
– Ūlttyq kompaniialarda, konsernderde, halyqaralyq korporasiialarda;
– Kölık, öndırıstık, konsaltingtık, auditorlyq jäne logistikalyq kompaniialarda, jarnama jäne marketingtık agenttıkterde;
– Ekonomikalyq zertteuler salasyndaǧy ǧylymi-zertteu instituttarynda jäne basqa da zaŋdy tūlǧalarda.
Äleumettık infraqūrylym (onyŋ ışınde jataqhanamen qamtamasyz etu)
QazŪU aumaǧy keŋ äleumettık infraqūrylymy bar, tūruǧa yŋǧaily jäne studentterdıŋ oquy men bos uaqytyn ūiymdastyruǧa qolaily kampus türınde ūsynylǧan: Ö.A. Joldasbekov atyndaǧy Studentter saraiy (Respublika saraiynan keiın ekınşı oryn alatyn jäne ärtürlı mädeni qajettılıkterdı qanaǧattandyrudy, studentter men jastardyŋ körkemönerpazdar şyǧarmaşylyǧyn damytudy qamtamasyz etetın 14240 şarşy metr alaŋy bar 1537 oryndyq konsert zaly), Kıtaphana (bılım aluşylardy qajettı oqu ädebietterımen, 300 oryndyq internet-kafesımen qamtamasyz etılgen), Jastar İnternet-ortalyǧy, Qoǧamdyq tamaqtanu kombinaty «Ai-tūmar», Studentterge qyzmet körsetu ortalyǧy «Keremet» (studentterge arnalǧan barlyq bılım beru, äleumettık-tūrmystyq, medisinalyq, sauda-oiyn-sauyq qyzmetterımen qamtylǧan: jeke kinoteatr, oqu zaldarynyŋ jelısı jäne t. b.), Sporttyq-sauyqtyru keşenı, Studentter üiı (jalpy audany 81000 şarşy metr, barlyq zamanaui talaptarǧa sai keletın 14 jaily jataqhanalar ūsynylǧan (onyŋ ışınde beinebaqylau kameralarymen jabdyqtalǧan), onda 5 myŋnan astam student tūrady). Jalpy, QazŪU kampusy älemnıŋ üzdık universitetterınıŋ ülgılerıne ūqsas salynǧan [3].
Qorytyndylai kele, jahandanu jaǧdaiynda mamandarǧa qoiylatyn talaptar artyp kele jatqanyn atap ötkım keledı. Ol sauatty jäne kreativtı oilauy kerek, ärdaiym jäne barlyq jerde älemdık basymdyqtardyŋ trendınde boluy kerek. Sonda ol qazaqstandyq jäne älemdık eŋbek naryǧynda bäsekege qabılettı bolady nemese köşbasşy-biznesmen bolady. Bıraq aldymen QazŪU-da, älemdık jäne qazaqstandyq reitingterdıŋ köşbasşysy-universitette sapaly bılım alu kerek.
Paidalanǧan ädebietter:
- "Qazaqstan-2050" Strategiiasy: qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty // Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ Qazaqstan halqyna Joldauy, Astana qalasy, 2012 jyldyŋ 14 jeltoqsany, https://adilet.zan.kz/rus/docs/K1200002050
- QR joǧary oqu oryndarynyŋ qauymdastyǧy, http://edurk.kz/ru/349-spisok_vuzov_kazahstana.html
- Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ resmi saity https://www.kaznu.kz
- Samye vostrebovannye professii v RK po itogam 2021 goda (2021 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa QR-da eŋ köp sūranysqa ie mamandyqtar), https://pravosite.kz/articles/post/1544-samie-vostrebovannie-professii-v-rk-po-itogam-goda)
Gülmira Jünısova
