Sarapshylar ulan baıtaq qazaq jeriniń ıgiligin tolyq paıdalaný úshin halyq sany eń kem degende 30 mıllıon bolýy kerek ekenin aıtady. Alaıda tap qazir elimizdegi halyqtyń sany 18 484 117 adam bolyp tur. Bul árıne úlken terrıtorııany alyp jatqan memleket úshin óte az. Mamandar bes Franııa (halqy 67 348 000) syıyp ketetin memlekettiń halqy 180 mıllıon bolsa da artyq emes ekenin eskertedi. Eger 67 348 mıllıon franýz halyqty beske kóbeıtetin bolsaq, bizdiń jerimizge 336 mln. halyq emin-erkin ómir súredi eken.
Áıtse de 336 mıllıon halyqty aıtpaǵanda bizdiń 30 mıllıonǵa aldaǵy 60-70 jylda jetýimiz múmkin emes tárizdi. BUU boljamy boıynsha Qazaqstan halqynyń sany 2100 jyly 25 mıllıon bolýy múmkin. Al demograf Maqsat Imandosovtyń aıtýynsha, 2020 jyldyń ekinshi toqsanda elimizdegi halyqtyń sany 19 mıllıonǵa jetýi múmkin. Sondaı-aq eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Berdibek Saparbaev Qazaqstan halqynyń sany 2025 jyly 19 mıllıon 800 myń bolýy múmkin ekenin málimdedi.
Jalpy halyq sanynyń óspeýine bireneshe sebep bar. Onyń eń birinshisi ata-analardy balaly bolýǵa yntalandyrý sharasy kóńil kónshitpeıdi. Mysaly baspana máselesinen bastap, balaǵa ataýly áleýmettik kómek berýge deıin birneshe kúrdeli problema bar. Osynyń áseri bolsa kerek, jyl saıyn elimizde 400 myńǵa jýyq sábı dúnıege kelip jatyr. Eger Úkimet tarapynan analarǵa naqty kómek kórsetiletin bolsa, bul kórsetkish joǵarylaýy ábden múmkin.
Sondaı-aq, halyq sanynyń artpaýyna emıgraııaǵa ketip jatqan azamattardyń nópiri sebep bolyp otyr. Mysaly byltyr elimizden 41,9 myń adam shet elge ketip qalǵan. Bul 2017 jylmen salystyrǵanda 11,1%-ǵa kóp. Resmı derekke sensek, elden ketken orystar 71,3%, nemister 8%, ýkraınder 6,6% , qazaqtar 4,5% . Al jas quramyna kelsek: 73% 16-62 jas aralyǵynda, 21%15 jasqa deıingi balalar jáne 6%-i 63 jastan asqandar eken.
Demek shet elge ketip jatqan azamattardyń 85-90 paıyzy óziniń tarıhı otanyna ketip jatyr. Sebebi, Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın buǵan deıingi otandastaryna berilip kelgen áleýmettik paketke taǵy 3-4 kómek qosýdy qoldady. Pýtınniń bul bastamasyn Dýma depýtattary maquldasa elimizdiń biraz azamattary taǵy da Reseıge kóshýi múmkin. Óıtkeni qudaıy kórshimiz ósimi tómen bolǵandyqtan shet eldegi otandastaryn elge ákelýge erekshe nazar aýdaryp otyr. Bul árıne óte durys sheshim. Bizde shet eldegi 5 mıllıon qazaqty elge kóship kelýge jan-jaqty qoldaý kórsetýimiz kerek.
ELGE EL QOSYLSA – QUT
Halyq sanynyń kóp bolýy el ekonomıkasyna oń áser etetinin qazaq ejelden túsingen. Buǵan árıne halqymyzdyń «elge el qosylsa – qut» degen ataly sózi birden bir dálel bola alady. Japonııada bilim alǵan eknomıst Baýyrjan Isabekov elimizdiń halqy 180 mln bolsa da artyq bolmaıdy degen pikirde. Mysaly Qazaqstanda bir qazaq turatyn jerde Japonııada 49 azamaty ómir súredi eken.
– Bizdiń terrıtorııamyz Japonııadan 7/1 ese úlken, al halqymyzdyń sany 7/1 ese kem eken. Ókinishke qaraı elimizdiń Soltústik Qazaqstan oblystarynyń halqynyń sany ońtústik óńirlermen salystyrǵanda áldeqaıda az. Sondyqtan da biz tyǵyz ornalasqan aımaqtardyń halqyn Pavlodar, Qostanaı jáne Soltústik Qazaqstan oblystaryna kóshirýimiz kerek. Sondaı-aq, shet eldegi 5 mıllıon qandastarymyzdy atalǵan aımaqqa ornalastyrýǵa kóp kóńil bólýimiz qajet. Jalpy soltústik óńirlerde halyqtyń sanynyń tym az bolýy ekonomıkanyń damýyna keri áser etedi, – deıdi ekonomıst.
Qazirgi tańda soltústik aımaqta jumys kúshiniń jetispeı jatqany jasyryn emes. Baýyrjan Isabekovtyń aıtýynsha, bul máseleni kásiporyn ıeleri Úkimetke alaqan jaımaı ózderi sheship jatyr.
– Reseımen shekaralas aımaqtarda servıstik ekonomıka ıaǵnı shaǵyn jáne orta kásipkerlik damyǵan. Negizi atalǵan aımaqtarda aýylsharýashylyǵy, taý-ken jáne munaı-gaz salasynda jumys kúshteri jetkiliksiz. Sondyqtan da úkimet halqy tyǵyz ornalasqan aımaqtardyń azamattaryn sol jaqqa baǵyttap jatyr. Onyń ústine kásiporyndardyń ıeleri jumys kúshi tapshy bolǵannan keıin mamandardy ózderi shaqyrýda. Jambyl, Túrkistan, Almaty jáne Qyzylorda oblystarynda aýyl sharýashylyq salasy jaqsy damyǵan. Áıtse de, Ózbekstanmen aradaǵy shekara ashylǵannan keıin ońtústik aımaqtyń aýylsharýashylyǵy qurdymǵa ketýi múmkin. Óıtkeni, Ózbekstannyń shyǵaratyn ónimderiniń ózindik quny bizdiń elmen salystyrǵanda áldeqaıda arzan. Osyndaı qıyndyqqa tap bolǵan ońtústik jurty bolashaqta óz erkimen soltústikke kóshetin bolady, – deıdi ol.
Negizi elimizde halqy mıllıonnan asatyn 5 oblys bar. Naqtyraq aıtsam, Almaty (2 035 034), Túrkistan (1 973 331), ShQO (1 379 739), Qaraǵandy (1 379 061) jáne Jambyl (1 123 687) oblystary kósh bastap tur. Al Aqmola (739 778), Mańǵystaý (674 963), BQO (651 356), Atyraý (631 841) jáne SQO (555 485) halqy eń az qonystanǵan aımaq.
«SERPIN» BAǴDARLAMASYNA SERPILIS KEREK.
Halqy shet elge kóship jatqan oblystarǵa azamattardy qonystandyrý kezek kúttirmeıtin másele. Ol birinshiden ekonomıkalyq múdde bolsa, ekinshiden ulttyq qaýipsizdik máselesi ekenin eskergen jón. Máselen, Soltústik Qazaqstan oblysynda memleket qurýshy ulttyń úles salmaǵy 34,73 %, al orys 49,73%, ýkraın 4,21%, nemis 3,55% bolyp otyr. Sondaı-aq, Qostanaı oblysynda qazaq 40,27%, orys 41,28%, ýkraın 8,37%, nemis 3,14%-dy quraıdy. Al Pavlodar oblysyndaǵy memleket qurýshy ult pen dıasporalardyń úles salmaǵy 50/50 paıyz jaqyn. Jalpy soltústik aımaqtarda qazaqtardyń úles salmaǵy 60-70 paıyzdan kem bomaýy kerek.
Úkimet osyny eskerip 2014 jyly «Serpin-2050» baǵdarlamasyn qabyldaǵan bolatyn. Alǵashqy jyly joǵary oqý ornyna1050, kolledjge 1000 grant bólinip, oǵan Mańǵystaý, Qyzylorda, Jambyl, Almaty, Túrkistan oblystarynyń jastary qatysty. Máselen, 2014-2015 jyly 2050, ekinshi jyly 6200, úshinshi jyly 3162 jáne ótken jyly 2050 grant bólindi. Al bıyl atalǵan baǵdarlama boıynsha 5109 grant bólinip otyr.
Jalpy sońǵy 4 jylda «Serpin» baǵdarlamasy 13 462 jas bilim alypty. Osy jastardyń qanshasy soltústikte qalyp, qanshasy týǵan jerine ketip qalǵany belgisiz. Biraq qalaı bolǵan kúnniń ózinde baǵdarlama boıynsha 13 465 emes, 130 myń jas qamtylýy kerek edi. Sebebi, jyl saıyn elimizden shet elge 40 myńǵa jýyq azamat ketip jatyr. Demek soltústikke barǵan 13 myń jas teńizge tamǵan tamshydaı ǵana emes pe?
Demograf Maqsat Imandosovtyń aıtýynsha, «Serpin» baǵdarlamasynyń grantyn kóbeıtip, jastardy soltústikke barýǵa yntalandyrý kerek dep esepteıdi. Sondaı-aq ol shet eldegi qandas baýyrlarymyzdyń balalaryn osy baǵdarlama arqyly soltústikke baǵyttaý kerek dep esepteıdi.
– Buǵan deıin Úkimet «Serpin» baǵdaralamasyn qabyldap, jastardy soltústikke qonystandyrý máselesin qolǵa alǵan bolatyn. Ókinishke qaraı bul baǵdarlama tolyqqandy sátti júzege asty dep aıta almaımyn. Óıtkeni «Serpinmen» soltústikke barǵan kóptegen jastar oqýy aıaqtalǵan soń ózderiniń týyp ósken aımaǵyna ketip qaldy. Jalpy «Serpin» baǵdarlamasynyń kem-ketigin durystap, jańa baǵyt-baǵdar jasaý kerek. Sondaı-aq, biz qytaıdaǵy 2, Ózbekstandaǵy 1 mıllıonǵa jýyq qazaqty elge ákelýge kúsh salýymyz kerek. Soltústiktegi halyqtyń sanyn arttyrý úshin qandastardyń kómegine júginýimiz kerek, – deıdi demograf.
Rasynda shet elde turatyn jastardy «Serpin» baǵdarlamasy boıynsha oqytýdy qarastyrýymyz kerek. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, «Serpin» baǵdarlamasyna serpilis kerek. Naqtyraq aıtsaq, bir jylda 4-5 myń emes, 20-30 myń jas soltústikke oqıtyn múmkindik týdyrý qajet.
HALQY EŃ AZ AÝDANDAR SOLTÚSTIKTE ORNALASQAN
Shynynda da soltústik oblystardyń demografııalyq jaǵdaıy dabyl qaǵyp, másele kóterýdi qajet etedi. Máselen Qostanaı, Aqmola, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan oblysyndarynda dúnıege kelgen sábılerdiń sany BQO áldeqaıda az. Osy kórsetkishten-aq soltústiktegi halyq sanynyń az, ári tabıǵı ósimniń kóńil kónshitpeı otyrǵanyn baıqaýǵa bolady.
Sondaı-aq soltústikte halyqtyń óte az ekenin aýdandardaǵy halyqtyń sanyna baılanysty ańǵaramyz. Mysaly Almaty oblysyndaǵy Eńbekshiqazaq aýdanynda 300 myń, Qarasaı aýdanynda 252 myń, al Túrkistan oblysynyń Saıram aýdanynda 203 myńǵa jýyq halyq turady. Al Aqmola oblysynyń Egindikól aýdanynda 6170, Qorǵaljyn aýdanynda 8890 jáne Qostanaı oblysynyń Naýryzym aýdanynda 11 574 adam, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Tımırıazıev aýdanynda 11 823 adam turady. Osy tórt aýdannyń 38 457 halqy shet elge jyl saıyn ketip jatqan 41 myń halyqtan az.
P.S. Aldaǵy eki-úsh jylda shet eldegi 5 mıllıon qazaqtyń 3 mıllıonyn elge ákelsek, onda bizdiń sanymyz 18,4 mıllıonnan 22 mıllıonǵa jeter edi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «shet eldegi qandastarymyzdy elge shaqyraıyq» dep kásipkerler men halyqqa úndeý tastasa 3 jylda 3 mıllıon qazaqty kóshirip alýǵa bolady. Sondaı-aq prezıdent ata-analardy tıimdi áleýmettik kómek kórsetetin jaǵdaı jasasa 2025 jyly 20 mıllıon emes, 25 mıllıon bolýymyz múmkin. Munyń bári aınalyp kelgende Qasym-Jomart Kemelulynyń saıası erik jigerine baılanysty sheshimin tabady.
Cerik JOLDASBAI
"Adyrna" ulttyq portaly
