Sarapşylar ūlan baitaq qazaq jerınıŋ igılıgın tolyq paidalanu üşın halyq sany eŋ kem degende 30 million boluy kerek ekenın aitady. Alaida tap qazır elımızdegı halyqtyŋ sany 18 484 117 adam bolyp tūr. Būl ärine ülken territoriiany alyp jatqan memleket üşın öte az. Mamandar bes Fransiia (halqy 67 348 000) syiyp ketetın memlekettıŋ halqy 180 million bolsa da artyq emes ekenın eskertedı. Eger 67 348 million fransuz halyqty beske köbeitetın bolsaq, bızdıŋ jerımızge 336 mln. halyq emın-erkın ömır süredı eken.
Äitse de 336 million halyqty aitpaǧanda bızdıŋ 30 millionǧa aldaǧy 60-70 jylda jetuımız mümkın emes tärızdı. BŪŪ boljamy boiynşa Qazaqstan halqynyŋ sany 2100 jyly 25 million boluy mümkın. Al demograf Maqsat İmandosovtyŋ aituynşa, 2020 jyldyŋ ekınşı toqsanda elımızdegı halyqtyŋ sany 19 millionǧa jetuı mümkın. Sondai-aq eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrı Berdıbek Saparbaev Qazaqstan halqynyŋ sany 2025 jyly 19 million 800 myŋ boluy mümkın ekenın mälımdedı.
Jalpy halyq sanynyŋ öspeuıne bıreneşe sebep bar. Onyŋ eŋ bırınşısı ata-analardy balaly boluǧa yntalandyru şarasy köŋıl könşıtpeidı. Mysaly baspana mäselesınen bastap, balaǧa atauly äleumettık kömek beruge deiın bırneşe kürdelı problema bar. Osynyŋ äserı bolsa kerek, jyl saiyn elımızde 400 myŋǧa juyq säbi düniege kelıp jatyr. Eger Ükımet tarapynan analarǧa naqty kömek körsetıletın bolsa, būl körsetkış joǧarylauy äbden mümkın.
Sondai-aq, halyq sanynyŋ artpauyna emigrasiiaǧa ketıp jatqan azamattardyŋ nöpırı sebep bolyp otyr. Mysaly byltyr elımızden 41,9 myŋ adam şet elge ketıp qalǧan. Būl 2017 jylmen salystyrǧanda 11,1%-ǧa köp. Resmi derekke sensek, elden ketken orystar 71,3%, nemıster 8%, ukrainder 6,6% , qazaqtar 4,5% . Al jas qūramyna kelsek: 73% 16-62 jas aralyǧynda, 21%15 jasqa deiıngı balalar jäne 6%-ı 63 jastan asqandar eken.
Demek şet elge ketıp jatqan azamattardyŋ 85-90 paiyzy özınıŋ tarihi otanyna ketıp jatyr. Sebebı, Resei prezidentı Vladimir Putin būǧan deiıngı otandastaryna berılıp kelgen äleumettık paketke taǧy 3-4 kömek qosudy qoldady. Putinnıŋ būl bastamasyn Duma deputattary maqūldasa elımızdıŋ bıraz azamattary taǧy da Reseige köşuı mümkın. Öitkenı qūdaiy körşımız ösımı tömen bolǧandyqtan şet eldegı otandastaryn elge äkeluge erekşe nazar audaryp otyr. Būl ärine öte dūrys şeşım. Bızde şet eldegı 5 million qazaqty elge köşıp keluge jan-jaqty qoldau körsetuımız kerek.
ELGE EL QOSYLSA – QŪT
Halyq sanynyŋ köp boluy el ekonomikasyna oŋ äser etetının qazaq ejelden tüsıngen. Būǧan ärine halqymyzdyŋ «elge el qosylsa – qūt» degen ataly sözı bırden bır dälel bola alady. Japoniiada bılım alǧan eknomist Bauyrjan İsabekov elımızdıŋ halqy 180 mln bolsa da artyq bolmaidy degen pıkırde. Mysaly Qazaqstanda bır qazaq tūratyn jerde Japoniiada 49 azamaty ömır süredı eken.
– Bızdıŋ territoriiamyz Japoniiadan 7/1 ese ülken, al halqymyzdyŋ sany 7/1 ese kem eken. Ökınışke qarai elımızdıŋ Soltüstık Qazaqstan oblystarynyŋ halqynyŋ sany oŋtüstık öŋırlermen salystyrǧanda äldeqaida az. Sondyqtan da bız tyǧyz ornalasqan aimaqtardyŋ halqyn Pavlodar, Qostanai jäne Soltüstık Qazaqstan oblystaryna köşıruımız kerek. Sondai-aq, şet eldegı 5 million qandastarymyzdy atalǧan aimaqqa ornalastyruǧa köp köŋıl böluımız qajet. Jalpy soltüstık öŋırlerde halyqtyŋ sanynyŋ tym az boluy ekonomikanyŋ damuyna kerı äser etedı, – deidı ekonomist.
Qazırgı taŋda soltüstık aimaqta jūmys küşınıŋ jetıspei jatqany jasyryn emes. Bauyrjan İsabekovtyŋ aituynşa, būl mäselenı käsıporyn ielerı Ükımetke alaqan jaimai özderı şeşıp jatyr.
– Reseimen şekaralas aimaqtarda servistık ekonomika iaǧni şaǧyn jäne orta käsıpkerlık damyǧan. Negızı atalǧan aimaqtarda auylşaruaşylyǧy, tau-ken jäne mūnai-gaz salasynda jūmys küşterı jetkılıksız. Sondyqtan da ükımet halqy tyǧyz ornalasqan aimaqtardyŋ azamattaryn sol jaqqa baǧyttap jatyr. Onyŋ üstıne käsıporyndardyŋ ielerı jūmys küşı tapşy bolǧannan keiın mamandardy özderı şaqyruda. Jambyl, Türkıstan, Almaty jäne Qyzylorda oblystarynda auyl şaruaşylyq salasy jaqsy damyǧan. Äitse de, Özbekstanmen aradaǧy şekara aşylǧannan keiın oŋtüstık aimaqtyŋ auylşaruaşylyǧy qūrdymǧa ketuı mümkın. Öitkenı, Özbekstannyŋ şyǧaratyn önımderınıŋ özındık qūny bızdıŋ elmen salystyrǧanda äldeqaida arzan. Osyndai qiyndyqqa tap bolǧan oŋtüstık jūrty bolaşaqta öz erkımen soltüstıkke köşetın bolady, – deidı ol.
Negızı elımızde halqy millionnan asatyn 5 oblys bar. Naqtyraq aitsam, Almaty (2 035 034), Türkıstan (1 973 331), ŞQO (1 379 739), Qaraǧandy (1 379 061) jäne Jambyl (1 123 687) oblystary köş bastap tūr. Al Aqmola (739 778), Maŋǧystau (674 963), BQO (651 356), Atyrau (631 841) jäne SQO (555 485) halqy eŋ az qonystanǧan aimaq.
«SERPIN» BAǦDARLAMASYNA SERPILIS KEREK.
Halqy şet elge köşıp jatqan oblystarǧa azamattardy qonystandyru kezek küttırmeitın mäsele. Ol bırınşıden ekonomikalyq müdde bolsa, ekınşıden ūlttyq qauıpsızdık mäselesı ekenın eskergen jön. Mäselen, Soltüstık Qazaqstan oblysynda memleket qūruşy ūlttyŋ üles salmaǧy 34,73 %, al orys 49,73%, ukrain 4,21%, nemıs 3,55% bolyp otyr. Sondai-aq, Qostanai oblysynda qazaq 40,27%, orys 41,28%, ukrain 8,37%, nemıs 3,14%-dy qūraidy. Al Pavlodar oblysyndaǧy memleket qūruşy ūlt pen diasporalardyŋ üles salmaǧy 50/50 paiyz jaqyn. Jalpy soltüstık aimaqtarda qazaqtardyŋ üles salmaǧy 60-70 paiyzdan kem bomauy kerek.
Ükımet osyny eskerıp 2014 jyly «Serpın-2050» baǧdarlamasyn qabyldaǧan bolatyn. Alǧaşqy jyly joǧary oqu ornyna1050, kolledjge 1000 grant bölınıp, oǧan Maŋǧystau, Qyzylorda, Jambyl, Almaty, Türkıstan oblystarynyŋ jastary qatysty. Mäselen, 2014-2015 jyly 2050, ekınşı jyly 6200, üşınşı jyly 3162 jäne ötken jyly 2050 grant bölındı. Al biyl atalǧan baǧdarlama boiynşa 5109 grant bölınıp otyr.
Jalpy soŋǧy 4 jylda «Serpın» baǧdarlamasy 13 462 jas bılım alypty. Osy jastardyŋ qanşasy soltüstıkte qalyp, qanşasy tuǧan jerıne ketıp qalǧany belgısız. Bıraq qalai bolǧan künnıŋ özınde baǧdarlama boiynşa 13 465 emes, 130 myŋ jas qamtyluy kerek edı. Sebebı, jyl saiyn elımızden şet elge 40 myŋǧa juyq azamat ketıp jatyr. Demek soltüstıkke barǧan 13 myŋ jas teŋızge tamǧan tamşydai ǧana emes pe?
Demograf Maqsat İmandosovtyŋ aituynşa, «Serpın» baǧdarlamasynyŋ grantyn köbeitıp, jastardy soltüstıkke baruǧa yntalandyru kerek dep esepteidı. Sondai-aq ol şet eldegı qandas bauyrlarymyzdyŋ balalaryn osy baǧdarlama arqyly soltüstıkke baǧyttau kerek dep esepteidı.
– Būǧan deiın Ükımet «Serpın» baǧdaralamasyn qabyldap, jastardy soltüstıkke qonystandyru mäselesın qolǧa alǧan bolatyn. Ökınışke qarai būl baǧdarlama tolyqqandy sättı jüzege asty dep aita almaimyn. Öitkenı «Serpınmen» soltüstıkke barǧan köptegen jastar oquy aiaqtalǧan soŋ özderınıŋ tuyp ösken aimaǧyna ketıp qaldy. Jalpy «Serpın» baǧdarlamasynyŋ kem-ketıgın dūrystap, jaŋa baǧyt-baǧdar jasau kerek. Sondai-aq, bız qytaidaǧy 2, Özbekstandaǧy 1 millionǧa juyq qazaqty elge äkeluge küş saluymyz kerek. Soltüstıktegı halyqtyŋ sanyn arttyru üşın qandastardyŋ kömegıne jügınuımız kerek, – deidı demograf.
Rasynda şet elde tūratyn jastardy «Serpın» baǧdarlamasy boiynşa oqytudy qarastyruymyz kerek. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, «Serpın» baǧdarlamasyna serpılıs kerek. Naqtyraq aitsaq, bır jylda 4-5 myŋ emes, 20-30 myŋ jas soltüstıkke oqityn mümkındık tudyru qajet.
HALQY EŊ AZ AUDANDAR SOLTÜSTIKTE ORNALASQAN
Şynynda da soltüstık oblystardyŋ demografiialyq jaǧdaiy dabyl qaǧyp, mäsele köterudı qajet etedı. Mäselen Qostanai, Aqmola, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan oblysyndarynda düniege kelgen säbilerdıŋ sany BQO äldeqaida az. Osy körsetkışten-aq soltüstıktegı halyq sanynyŋ az, ärı tabiǧi ösımnıŋ köŋıl könşıtpei otyrǧanyn baiqauǧa bolady.
Sondai-aq soltüstıkte halyqtyŋ öte az ekenın audandardaǧy halyqtyŋ sanyna bailanysty aŋǧaramyz. Mysaly Almaty oblysyndaǧy Eŋbekşıqazaq audanynda 300 myŋ, Qarasai audanynda 252 myŋ, al Türkıstan oblysynyŋ Sairam audanynda 203 myŋǧa juyq halyq tūrady. Al Aqmola oblysynyŋ Egındıköl audanynda 6170, Qorǧaljyn audanynda 8890 jäne Qostanai oblysynyŋ Nauryzym audanynda 11 574 adam, Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Timiriaziev audanynda 11 823 adam tūrady. Osy tört audannyŋ 38 457 halqy şet elge jyl saiyn ketıp jatqan 41 myŋ halyqtan az.
P.S. Aldaǧy ekı-üş jylda şet eldegı 5 million qazaqtyŋ 3 millionyn elge äkelsek, onda bızdıŋ sanymyz 18,4 millionnan 22 millionǧa jeter edı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «şet eldegı qandastarymyzdy elge şaqyraiyq» dep käsıpkerler men halyqqa ündeu tastasa 3 jylda 3 million qazaqty köşırıp aluǧa bolady. Sondai-aq prezident ata-analardy tiımdı äleumettık kömek körsetetın jaǧdai jasasa 2025 jyly 20 million emes, 25 million boluymyz mümkın. Mūnyŋ bärı ainalyp kelgende Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ saiasi erık jıgerıne bailanysty şeşımın tabady.
Cerık JOLDASBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
