ساراپشىلار ۇلان بايتاق قازاق جەرىنىڭ يگىلىگىن تولىق پايدالانۋ ءۇشىن حالىق سانى ەڭ كەم دەگەندە 30 ميلليون بولۋى كەرەك ەكەنىن ايتادى. الايدا تاپ قازىر ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ سانى 18 484 117 ادام بولىپ تۇر. بۇل ارينە ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقان مەملەكەت ءۇشىن وتە از. ماماندار بەس فرانتسيا (حالقى 67 348 000) سىيىپ كەتەتىن مەملەكەتتىڭ حالقى 180 ميلليون بولسا دا ارتىق ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. ەگەر 67 348 ميلليون فرانتسۋز حالىقتى بەسكە كوبەيتەتىن بولساق، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە 336 ملن. حالىق ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرەدى ەكەن.
ايتسە دە 336 ميلليون حالىقتى ايتپاعاندا ءبىزدىڭ 30 ميلليونعا الداعى 60-70 جىلدا جەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. بۇۇ بولجامى بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2100 جىلى 25 ميلليون بولۋى مۇمكىن. ال دەموگراف ماقسات يماندوسوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2020 جىلدىڭ ەكىنشى توقساندا ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ سانى 19 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن. سونداي-اق ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى بەردىبەك ساپارباەۆ قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2025 جىلى 19 ميلليون 800 مىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى.
جالپى حالىق سانىنىڭ وسپەۋىنە بىرەنەشە سەبەپ بار. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى اتا-انالاردى بالالى بولۋعا ىنتالاندىرۋ شاراسى كوڭىل كونشىتپەيدى. مىسالى باسپانا ماسەلەسىنەن باستاپ، بالاعا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك بەرۋگە دەيىن بىرنەشە كۇردەلى پروبلەما بار. وسىنىڭ اسەرى بولسا كەرەك، جىل سايىن ەلىمىزدە 400 مىڭعا جۋىق ءسابي دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. ەگەر ۇكىمەت تاراپىنان انالارعا ناقتى كومەك كورسەتىلەتىن بولسا، بۇل كورسەتكىش جوعارىلاۋى ابدەن مۇمكىن.
سونداي-اق، حالىق سانىنىڭ ارتپاۋىنا ەميگراتسياعا كەتىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ءنوپىرى سەبەپ بولىپ وتىر. مىسالى بىلتىر ەلىمىزدەن 41,9 مىڭ ادام شەت ەلگە كەتىپ قالعان. بۇل 2017 جىلمەن سالىستىرعاندا 11,1%-عا كوپ. رەسمي دەرەككە سەنسەك، ەلدەن كەتكەن ورىستار 71,3%، نەمىستەر 8%، ۋكرايندەر 6,6% ، قازاقتار 4,5% . ال جاس قۇرامىنا كەلسەك: 73% 16-62 جاس ارالىعىندا، 21%15 جاسقا دەيىنگى بالالار جانە 6%-ءى 63 جاستان اسقاندار ەكەن.
دەمەك شەت ەلگە كەتىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ 85-90 پايىزى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا كەتىپ جاتىر. سەبەبى، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين بۇعان دەيىنگى وتانداستارىنا بەرىلىپ كەلگەن الەۋمەتتىك پاكەتكە تاعى 3-4 كومەك قوسۋدى قولدادى. ءپۋتيننىڭ بۇل باستاماسىن دۋما دەپۋتاتتارى ماقۇلداسا ەلىمىزدىڭ ءبىراز ازاماتتارى تاعى دا رەسەيگە كوشۋى مۇمكىن. ويتكەنى قۇدايى كورشىمىز ءوسىمى تومەن بولعاندىقتان شەت ەلدەگى وتانداستارىن ەلگە اكەلۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. بۇل ارينە وتە دۇرىس شەشىم. بىزدە شەت ەلدەگى 5 ميلليون قازاقتى ەلگە كوشىپ كەلۋگە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك.
ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت
حالىق سانىنىڭ كوپ بولۋى ەل ەكونوميكاسىنا وڭ اسەر ەتەتىنىن قازاق ەجەلدەن تۇسىنگەن. بۇعان ارينە حالقىمىزدىڭ «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەگەن اتالى ءسوزى بىردەن ءبىر دالەل بولا الادى. جاپونيادا ءبىلىم العان ەكنوميست باۋىرجان يسابەكوۆ ەلىمىزدىڭ حالقى 180 ملن بولسا دا ارتىق بولمايدى دەگەن پىكىردە. مىسالى قازاقستاندا ءبىر قازاق تۇراتىن جەردە جاپونيادا 49 ازاماتى ءومىر سۇرەدى ەكەن.
– ءبىزدىڭ تەرريتوريامىز جاپونيادان 7/1 ەسە ۇلكەن، ال حالقىمىزدىڭ سانى 7/1 ەسە كەم ەكەن. وكىنىشكە قاراي ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ حالقىنىڭ سانى وڭتۇستىك وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا از. سوندىقتان دا ءبىز تىعىز ورنالاسقان ايماقتاردىڭ حالقىن پاۆلودار، قوستاناي جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا كوشىرۋىمىز كەرەك. سونداي-اق، شەت ەلدەگى 5 ميلليون قانداستارىمىزدى اتالعان ايماققا ورنالاستىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت. جالپى سولتۇستىك وڭىرلەردە حالىقتىڭ سانىنىڭ تىم از بولۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى، – دەيدى ەكونوميست.
قازىرگى تاڭدا سولتۇستىك ايماقتا جۇمىس كۇشىنىڭ جەتىسپەي جاتقانى جاسىرىن ەمەس. باۋىرجان يسابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەنى كاسىپورىن يەلەرى ۇكىمەتكە الاقان جايماي وزدەرى شەشىپ جاتىر.
– رەسەيمەن شەكارالاس ايماقتاردا سەرۆيستىك ەكونوميكا ياعني شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك دامىعان. نەگىزى اتالعان ايماقتاردا اۋىلشارۋاشىلىعى، تاۋ-كەن جانە مۇناي-گاز سالاسىندا جۇمىس كۇشتەرى جەتكىلىكسىز. سوندىقتان دا ۇكىمەت حالقى تىعىز ورنالاسقان ايماقتاردىڭ ازاماتتارىن سول جاققا باعىتتاپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كاسىپورىنداردىڭ يەلەرى جۇمىس كۇشى تاپشى بولعاننان كەيىن مامانداردى وزدەرى شاقىرۋدا. جامبىل، تۇركىستان، الماتى جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى جاقسى دامىعان. ايتسە دە، وزبەكستانمەن اراداعى شەكارا اشىلعاننان كەيىن وڭتۇستىك ايماقتىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى، وزبەكستاننىڭ شىعاراتىن ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنى ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ارزان. وسىنداي قيىندىققا تاپ بولعان وڭتۇستىك جۇرتى بولاشاقتا ءوز ەركىمەن سولتۇستىككە كوشەتىن بولادى، – دەيدى ول.
نەگىزى ەلىمىزدە حالقى ميلليوننان اساتىن 5 وبلىس بار. ناقتىراق ايتسام، الماتى (2 035 034), تۇركىستان (1 973 331), شقو (1 379 739), قاراعاندى (1 379 061) جانە جامبىل (1 123 687) وبلىستارى كوش باستاپ تۇر. ال اقمولا (739 778), ماڭعىستاۋ (674 963), بقو (651 356), اتىراۋ (631 841) جانە سقو (555 485) حالقى ەڭ از قونىستانعان ايماق.
«سەرپىن» باعدارلاماسىنا سەرپىلىس كەرەك.
حالقى شەت ەلگە كوشىپ جاتقان وبلىستارعا ازاماتتاردى قونىستاندىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ول بىرىنشىدەن ەكونوميكالىق مۇددە بولسا، ەكىنشىدەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 34,73 %، ال ورىس 49,73%، ۋكراين 4,21%، نەمىس 3,55% بولىپ وتىر. سونداي-اق، قوستاناي وبلىسىندا قازاق 40,27%، ورىس 41,28%، ۋكراين 8,37%، نەمىس 3,14%-دى قۇرايدى. ال پاۆلودار وبلىسىنداعى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت پەن دياسپورالاردىڭ ۇلەس سالماعى 50/50 پايىز جاقىن. جالپى سولتۇستىك ايماقتاردا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 60-70 پايىزدان كەم بوماۋى كەرەك.
ۇكىمەت وسىنى ەسكەرىپ 2014 جىلى «سەرپىن-2050» باعدارلاماسىن قابىلداعان بولاتىن. العاشقى جىلى جوعارى وقۋ ورنىنا1050, كوللەدجگە 1000 گرانت ءبولىنىپ، وعان ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، جامبىل، الماتى، تۇركىستان وبلىستارىنىڭ جاستارى قاتىستى. ماسەلەن، 2014-2015 جىلى 2050, ەكىنشى جىلى 6200, ءۇشىنشى جىلى 3162 جانە وتكەن جىلى 2050 گرانت ءبولىندى. ال بيىل اتالعان باعدارلاما بويىنشا 5109 گرانت ءبولىنىپ وتىر.
جالپى سوڭعى 4 جىلدا «سەرپىن» باعدارلاماسى 13 462 جاس ءبىلىم الىپتى. وسى جاستاردىڭ قانشاسى سولتۇستىكتە قالىپ، قانشاسى تۋعان جەرىنە كەتىپ قالعانى بەلگىسىز. بىراق قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە باعدارلاما بويىنشا 13 465 ەمەس، 130 مىڭ جاس قامتىلۋى كەرەك ەدى. سەبەبى، جىل سايىن ەلىمىزدەن شەت ەلگە 40 مىڭعا جۋىق ازامات كەتىپ جاتىر. دەمەك سولتۇستىككە بارعان 13 مىڭ جاس تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا ەمەس پە؟
دەموگراف ماقسات يماندوسوۆتىڭ ايتۋىنشا، «سەرپىن» باعدارلاماسىنىڭ گرانتىن كوبەيتىپ، جاستاردى سولتۇستىككە بارۋعا ىنتالاندىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. سونداي-اق ول شەت ەلدەگى قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ بالالارىن وسى باعدارلاما ارقىلى سولتۇستىككە باعىتتاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
– بۇعان دەيىن ۇكىمەت «سەرپىن» باعدارالاماسىن قابىلداپ، جاستاردى سولتۇستىككە قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن قولعا العان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي بۇل باعدارلاما تولىققاندى ءساتتى جۇزەگە استى دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى «سەرپىنمەن» سولتۇستىككە بارعان كوپتەگەن جاستار وقۋى اياقتالعان سوڭ وزدەرىنىڭ تۋىپ وسكەن ايماعىنا كەتىپ قالدى. جالپى «سەرپىن» باعدارلاماسىنىڭ كەم-كەتىگىن دۇرىستاپ، جاڭا باعىت-باعدار جاساۋ كەرەك. سونداي-اق، ءبىز قىتايداعى 2, وزبەكستانداعى 1 ميلليونعا جۋىق قازاقتى ەلگە اكەلۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. سولتۇستىكتەگى حالىقتىڭ سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداستاردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋىمىز كەرەك، – دەيدى دەموگراف.
راسىندا شەت ەلدە تۇراتىن جاستاردى «سەرپىن» باعدارلاماسى بويىنشا وقىتۋدى قاراستىرۋىمىز كەرەك. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، «سەرپىن» باعدارلاماسىنا سەرپىلىس كەرەك. ناقتىراق ايتساق، ءبىر جىلدا 4-5 مىڭ ەمەس، 20-30 مىڭ جاس سولتۇستىككە وقيتىن مۇمكىندىك تۋدىرۋ قاجەت.
حالقى ەڭ از اۋداندار سولتۇستىكتە ورنالاسقان
شىنىندا دا سولتۇستىك وبلىستاردىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى دابىل قاعىپ، ماسەلە كوتەرۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن قوستاناي، اقمولا، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندارىندا دۇنيەگە كەلگەن سابيلەردىڭ سانى بقو الدەقايدا از. وسى كورسەتكىشتەن-اق سولتۇستىكتەگى حالىق سانىنىڭ از، ءارى تابيعي ءوسىمنىڭ كوڭىل كونشىتپەي وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى.
سونداي-اق سولتۇستىكتە حالىقتىڭ وتە از ەكەنىن اۋداندارداعى حالىقتىڭ سانىنا بايلانىستى اڭعارامىز. مىسالى الماتى وبلىسىنداعى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا 300 مىڭ، قاراساي اۋدانىندا 252 مىڭ، ال تۇركىستان وبلىسىنىڭ سايرام اۋدانىندا 203 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. ال اقمولا وبلىسىنىڭ ەگىندىكول اۋدانىندا 6170, قورعالجىن اۋدانىندا 8890 جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا 11 574 ادام، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تيميريازيەۆ اۋدانىندا 11 823 ادام تۇرادى. وسى ءتورت اۋداننىڭ 38 457 حالقى شەت ەلگە جىل سايىن كەتىپ جاتقان 41 مىڭ حالىقتان از.
P.S. الداعى ەكى-ءۇش جىلدا شەت ەلدەگى 5 ميلليون قازاقتىڭ 3 ميلليونىن ەلگە اكەلسەك، وندا ءبىزدىڭ سانىمىز 18,4 ميلليوننان 22 ميلليونعا جەتەر ەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «شەت ەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە شاقىرايىق» دەپ كاسىپكەرلەر مەن حالىققا ۇندەۋ تاستاسا 3 جىلدا 3 ميلليون قازاقتى كوشىرىپ الۋعا بولادى. سونداي-اق پرەزيدەنت اتا-انالاردى ءتيىمدى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتەتىن جاعداي جاساسا 2025 جىلى 20 ميلليون ەمەس، 25 ميلليون بولۋىمىز مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ساياسي ەرىك جىگەرىنە بايلانىستى شەشىمىن تابادى.
Cەرىك جولداسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
