Bızdı, qazaqtyŋ balasyn özge halyqtan erekşeleitın qasietterımız qandai? El bolaşaǧy – jastardyŋ qazırgı bet alysy turaly, ūrpaqtar tälımın, ūlttyq tärbienı qanşalyqty üzbei jürgenımız zamandar boiy öz uaqyt keŋıstıgınde tolǧandyratyn özektı mäsele. Ras, qazırgı qoǧamda ūltynan, dınınen, tılınen, salt-dästür, ädet-ǧūrpynan bezıngenderdı köptep kezdestıruge bolady. Ondailar qazaqi bıtım-bolmysty daraqylyqqa balaidy. Azdaǧan jyldar būryn būl ahualdy auyldan qalaǧa kelgen jastardyŋ elıkteuınen beleŋ alǧan qūbylys dep tanydyq. Qazır, sol jastardyŋ qatarynda kei ata-äjelerımız, aǧalarymyzdyŋ qosylǧanyn körıp qynjylasyŋ. Onyŋ sebepterın är adam är qily tüsınedı. Būl – qoǧam dertı, onymen bütkıl halyq bolyp küresken jön. Ūlttyq qūndylyq, ūlttyq tälım-tärbie, ruhani qainar közder halyqtyŋ bet perdesı, tıregı. Ärbır ūlttyŋ ömırşeŋdıgı ūlttyq qūndylyqtardyŋ saqtaluyna tıkelei bailanysty.
Ūlttyq ruhty ünemı ūlyqtap jüretın qazaqtyŋ tälım-tärbiesınıŋ qainar közı tym tereŋnen bastalady. Tolyqqandy tälım men tärbienı jürgızu üşın aldymen terezesı teŋesken, tört qūbylasy tügel ūlt bolyp qalyptasu qajet. Ūlt eşqaşan basqalarǧa täueldı bolmaǧan, özınıŋ mekemelerıne ie, özınıŋ müddesı bar halyqtardyŋ jiyntyǧy. Ūltty qūraityn halyq. Bırlıgı jarasqan, ruhy biık, namysy myqty ūlt qana salt-dästürın, tılın, mädenietın, dılın damyta alady. Bız mūndai ekınıŋ bırıne būiyra bermeitın baqtan kende emespız. Zamandar boiy ata-babalarymyzdyŋ bılek küşı, naiza ūşy, aqyl-parasatymen jetken asyl qūndylyqtarymyz qanşa qiyn-qystau kezeŋderdı bastan ötkerse de, bäz qalpynda osy künge jettı. Köŋılge asyl mūra bolǧany elımızdıŋ täuelsızdık alǧany, al qamyqtyratyny osy kezeŋde «ūrpaq bailanysynyŋ üzılısı» eleŋ bere bastaǧandyǧy. Jasyratyny joq, ǧasyrlar boiy orys tılınıŋ üstem bolyp keluı, älı de orys tılınıŋ bodandyǧynda bolu bızdıŋ oi-sanamyzǧa äserın tigızıp keledı. Būl qazaq tılınıŋ aiasynyŋ taryluyna, salt-dästür men ūlttyq tärbienıŋ özgeruıne äkelıp otyr. Qazırgı tärbie bolaşaq ūrpaqty salt-sanaǧa, dästürge bıregei baǧyttamauynan, alşaqtyqtyŋ bar ekenı sezılıp, ūlt janaşyrlaryn eleŋdetedı.
Qazaq halqy salt-dästürge bai el. Öz ūrpaǧyn köneden kele jatqan asyl qūndylyqtardyŋ mūragerı retınde özge eşbır jūrtqa ūqsamaityn bölek bıtım-bolmysyn qalyptastyruǧa negız bolǧan salt-dästürımızdı damytumen qatar, jaŋa mūralarymyzdy qazırgı zaman talabyna sai beiımdep jaŋǧyrtu bızdıŋ basty maqsatymyz boluy şart. Bır Qazaqstanda tūrsaq ta, bızdıŋ tılımızden govor bar, salt-dästür, ädet-ǧūrpymyzdan da azdaǧan aiyrmaşylyqtardy baiqaimyz. Adamnyŋ jaryq düniege keluı, ösuı, eseiuı, tırşılık etuı, qartaiuy, tuys, qoǧam, qorşaǧan ortamen qarym-qatynas, ülkendık pen kışılık, syilastyq, ädeptılık, arlylyq, inabattylyq taǧy basqa maŋyzdy närselerdıŋ barlyǧy salt-dästür, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ ön boiynan tabylady.
Tarihtyŋ san türlı taraularynan aman ötıp, «myŋ ölıp, myŋ tırılgen» qasiettı qazaq jerı, bügınde älem tanyǧan täuelsız Qazaqstannyŋ halyqaralyq arenaǧa şyǧyp, öz täuelsızdıgın älemge moiyndatuy – tarihi oqiǧa ekenı ras. Erkındıkke qol jetkızıp, jetıstıkter men tabysty ısterımen tılınıŋ, dınınıŋ erekşelıkterın, ruhani düniesınıŋ qūndylyqtaryn qaita jaŋǧyrtyp, halyq jauy atalǧan ziialylarymyz aqtalyp, tarih betterın qaita qarap, aq pen qarany aiyrǧan uaqytta ūlttyq qūndylyqtardyŋ tömendeuı baiqaluda.
Jaŋa älemdegı Jaŋa Qazaqstan bügıngı künde özınıŋ äleumettık, ekonomikalyq reformalaryn jürgızıp kele jatqan damuşy el. Endıgı jerde bızdı alaŋdatar mäsele de osynda, ol osy jetken jetıstıkterımızdı ūrpaǧymyzǧa amanat etıp, özınıŋ jarasymdy jalǧasyn tabuy üşın ne ısteu kerek? Ol üşın, aldymen täuelsızdıgımızdı saqtap, öskeleŋ ūrpaq boiyna otansüigış sezımdı ūialatyp, sıŋıruımız, olarǧa ūlttyq tälım-tärbienı beruge barynşa köŋıl böluımız qajet. Soŋǧy jyldary qalyptasqan tärbie jüiesı köpşılık jaǧdaida ūran, söz, mälımettık sipatta boldy da, ol osy joǧarǧy oqu oryndaryndaǧy studentter bolsyn, mekteptegı oquşylar bolsyn, olardyŋ mındettı türde qoǧamdyq ıske aralasuyn belgılı därejede qarastyrmai kelıp, patriottyq tärbieleu baǧytyn qiyndatty desek te bolady. Qazırgı kezde osy olqylyqtardyŋ ornyn tolyqtyruda eldıŋ ötkendegı erlık ısterın tereŋ sezımmen ūǧynuǧa baulityndai tärbienıŋ erekşe tiımdı ädısterı men formalaryn qarastyrudy talap etıp otyr. Äsırese, qazırgı taŋda qaisarlyq, tabandylyq, batyldyq, bılımnen basqa, önegelı tälım-tärbie kerek.
Ūlttyq qūndylyqtar köbıne auyldy jerde jaqsy saqtalǧan. Qalada qūndylyqty oilap bas auyrtyp jatqan eşkımdı körmeisıŋ de jäne oǧan uaqyt ta joq. Bız osy jolda ūlttyq bıtım-bolmysymyz üşın, bar ar-namysymyzdy jiyp küresuımız kerek. Ol üşın ūlttyq qūndylyqtardy qūraityn negızgı naqty baǧyttardy aiqyndap, sol jolda jūmystanu qajet. Mäselen, ūlttyq qūndylyqtardy därıpteude, ony ūltymyzdyŋ ainasyna ainaldyruda bırınşıden, tuǧan ana tılı – qazaq tılın ūrpaq boiyna darytu; ekınşıden, tälım-tärbieden qazaqi iıs aŋqityndai bolu; üşınşıden, sapaly bılım närımen susyndatu; törtınşıden, jat aǧymdardan saqtau, dın mäselesın bırjaqty etu; besınşıden, salt-dästür, ädet-ǧūrpymyzdy atadan balaǧa miras bolyp qalatyndai ūstanyp jetkızu, «qoldy bolyp, patenttep alǧan» ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qaitaru jäne t.b.
Halyqtyŋ ruhani qūndylyǧy ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp, mäŋgı ömır süruı tiıs. Ūlttyq sana-sezımdı qalyptastyru qajet. Ol tua bıtken biologiialyq qasiet emes, ol äleumettık, iaǧni tarihi qalyptasa otyratyn qasiet. Eŋ aldymen bız ana tılı – qazaq tılın özımızdıŋ qazaqtar üirenıp, basqalarǧa üiretkenımız jön. Soŋǧy jyldary bıraz jetıstıkterge de jetıp jatyrmyz. Desek te tıl bılmeitınderdıŋ qatary azaiar emes. Özge tıldı bılgenıŋ öte jaqsy. Būl – tıl bıler azamattyŋ artyqşylyǧy. Ony eşkım senen tartyp ala almaidy. Bıraq özıŋ suyn ışıp, topyraǧyn basyp jürgen jerınnıŋ, elınnıŋ tılın bılmeuge bolmaidy, ärı ol – Qazaqstan azamatynyŋ mındetı. Bügınde düniejüzınde jüz alpysqa juyq memleket, ekı myŋnan astam ūlttar men ūlystar, etnikalyq toptar bar. Keibır lingvist ǧalymdardyŋ aituynşa, älemdegı halyqtar bır-bırımen 7000-nan astam tılde söilesıp, tüsınısedı eken. Osy jerdegı bızdı alaŋdatyp otyrǧan mäsele – ūlt tılınıŋ taǧdyry bolmaq. Ūlttyq qūndylyqtardy, salt-dästür, ädet-ǧūrypty balaǧa öz tılınde ūǧyndyrǧanda ǧana ūǧynyqty bolary anyq.
Mıne, sondyqtan, oquşylarǧa tärbie bere otyryp, bızdıŋ közdegenımız jastarǧa ana tılı qūrysa – ūlttyŋ qūritynyn tüsındıru. Al, eger ūlt qūrysa onda ūlttyq mädeniet te, ūlttyq dästür de, ūlttyq sana-sezım de tügeldei qūryp, düniege tegı, dästürı belgısız bır qasietsız dübara halyq keletının jetkızu. Sol arqyly qazaq ūltynyŋ dästürın, maqsat-müddesın, bütkıl bolmysyn qalyptastyryp, när berıp, qorektendıretın, kemelıne keltıretın ūlttyq tıl ǧana ekenın ūrpaqqa jetkızu! Memlekettık tıl arqyly qazaqstandyq patriotizmdı jüregımızge ūialata alamyz. Sondyqtan ūlttyŋ sana-sezımımen ana tılın bılu de, tarihqa zer saludan töl mädeniettı igeru tuyndaidy. Tılın bılmeitın adam özınıŋ de, el-jūrt, halqynyŋ da qadır-qasietın baǧalai, baiyptai almaidy. Ūlttyq tärbie bere otyryp, bız osy siiaqty otansüigıştık qasietterdı qalyptastyruǧa äser etetın faktorlardy – ūlttyq maqtanyşty, ūlttyq sezımdı, ūlttyq dästürlerdı, ädet-ǧūryptardy, dındı, dıldı nasihattap, üiretemız. Osy ıstı şeşude mynadai mäselelerdı qolǧa alu kerek. Qazaq tıldı balabaqşalardyŋ sanyn köbeitıp, tehnika däuırınıŋ däuırlep tūrǧan kezınde teledidar baǧdarlamalarynyŋ qazaq tılınde köptep taraluyna yqpal etu. Qazaq mektepterınıŋ sanyn köbeitıp, ǧylym, bılım tılınıŋ qazaqşa molaiuyna jaǧdai jasau kerek. Köşelerdıŋ, elı mekenderdıŋ attaryn, habarlandyru, jol belgılerın, jarnamalardy qazaqşalap özgertudemız, ışınara qateler de azdap kezdesıp jatady. Bıraq köş jüre kele jöndeledı demekşı, ony tüzeudemız. Is qaǧazdary qazaq tılınde jürgızılude, nätije berıp jatqandary da bar. Köpşılık qyzmet oryndarynda qyzmet körsetude, oqu-tärbie jūmystaryn jürgızude ana tılınıŋ qoldanyluyna yqpal ete otyryp, orys mektepterınde qazaq tılı saǧattaryn köbeitu. Qazaqstan köp ūltty memleket, sondyqtan öz tılıŋnıŋ müddesın qorǧau – özge tıldıŋ müddesın ūmytu emes ekenın eskertıp, olarǧa da tüsındırıp, qazaq tılın bıludı olarǧa da mındetteu kerek. Tıl bıludı qalyptastyra otyryp, ūlttyq tärbiege jol aşamyz. Būrnaǧy jyldary Abai atyndaǧy QazŪPU-dıŋ būrynǧy rektory S.J.Praliev ūlttyq tärbiege köp köŋıl bölıp, oqu orny janynan «Ūlttyq tärbie» kafedrasy men «Ūlttyq tärbie jurnalyn» aşyp, studentterge «Ūlttyq tärbie» pänın endırıp, oqytudy qolǧa alyp, jaqsy bastama aşqan bolatyn. Sol siiaqty mūndai bastama barlyq oqu oryndarynda bolsa jaqsy nätije beretını anyq.
Bız halyq arasynda tıldı şūbarlap söileuge nükte qoiuymyz kerek. Qai-qaisymyz bolsa da tıldı şūbarlap söileu arqyly qazaq tılınıŋ qūtyn qaşyryp, müşhıl halge tüsıruge öz ülesımızdı qosyp jatqanymyzdy baiqamaimyz. Arnaiy tıl mamandary ǧana bolmasa, bylaiǧy jūrt bızdıŋ auyz ädebietımız, jyraular poeziiasy, iaǧni ädebi tılımızdı tüsınbeidı. «Qairan tıl, qairan söz – nadanǧa qadırsız» dep Abai atamyzdyŋ danalyǧy osyndaida erıksız oiǧa oralady.
Tıl mädenietınıŋ aqsap jatqan tūstary osy mädeniettı saqtaityn qūraldardyŋ, ǧylymi ızdenısterdıŋ joqtyǧynan emes, bügıngı ülken qasıretımız tılge degen nemqūrailylyq, salaqtyq, jauapsyzdyq bel alyp alyp otyrǧandyǧynan dep aita alamyz. Memlekettık tıldıŋ märtebesı ırı-ırı halyqaralyq jiyndarda eskerıle bermeitını taŋsyq emes. Eldıŋ tızgın ūstar basşylary yrym üşın ekı auyz qazaqşasyn aityp, artynşa ūzyn-sonar baiandamasyn resmi tılde jasap jürgenı qazaqtyŋ namysyn şimen şūqyǧandai-aq. Şyn mänınde memlekettı tızgının ūstap otyrǧan basşylardyŋ şeteldık meiman bolsyn, özımızdıŋ halyqtyŋ aldynda bolsyn özge tılde emes, öz tılınde, qazaq tılınde erkın kösılse, elımızdıŋ abyroiyn asqaqtatyp, barşa qazaqstandyqtar bet būrmas pa edı?!
Ūlttyq tärbie halyqtyŋ ömırın, ruhyn jäne tılderınen tūratyn ışkı zaŋdaryn, onyŋ ūlttyq mınezın, bolmysyn körsetpek. Ūltty oiatudyŋ negızgı tetıkterın anyqtap, bılıp alǧan dūrys. Ol tetıkterge bırınşıden – memleketşıldık nyşandardy damytu, ony ūlttyq tärbiemen ūştastyru, söitıp aldymen otanşyldyq ruhyn oiatu kerektıgın ūsynamyz. Ūlttyŋ mäŋgılık boluy onyŋ uaqytqa baǧynbaityndyǧynda jäne ūlttyŋ mäŋgılık boluy halqyn, jerın, elın süietın azamattardy qalyptastyryp, tärbieleude bolmaq. Sondyqtan da jaŋa ǧasyrdy jaqsy qarqynmen bastap kele jatqan egemendı elımızdıŋ bolaşaǧy üşın sanaly da, ūltjandy ūrpaqty tärbieleudıŋ ūlttyq sipatyn jandyryp, damytuǧa bar küş-jıgerımızdı saludamyz. Örkenietke qadam basqan tūstaǧy onyŋ alǧyşarttarynyŋ bırı ūlttyq tälım-tärbie men sapaly bılım beru bolyp tabylady. Sebebı, jastarǧa ūlttyq qūndylyqtar negızınde jan-jaqty tärbie beru – sol örkenietke jetu jolyndaǧy mūratymyzdyŋ kepılı. Bız jaŋadan aiaǧyna tūryp kele jatqan damuşy memleketpız. Terezesı teŋesken, tört qūbylasy teŋ memleket retınde qalyptasu üşın bılım-bılık pen ruhy biık, jastardy otanşyl etıp tärbieler önegelı tärbie qajet. Būl jaiynda elımızdıŋ erteŋı keler ūrpaq sanalatyn jastarymyzdyŋ ömırden öz ornyn tauyp, qarym-qabıletterın şyŋdap, äleuetın anyqtap, tanytuyna barynşa jaǧdai jasau kerek ekenın Elbasy özınıŋ halyqqa joldauynda da aşyq aitqan bolatyn. Mūnyŋ özı jastardy qoǧamda belsendılıgın arttyruǧa, olardyŋ boiynda ūlttyq sana men otanşyldyq qasietterdıŋ damuyna, jeke tūlǧa bolyp qalyptasuy üşın aşylǧan aq jol tärızdı, ruhty demep otyratynyna septıgın tigızbek. Bız jastardy tärbielegende şynaiy otanşyldardy tärbieleudı esten şyǧarmauǧa tyrysudamyz, sebebı, solar ǧana elıne igılıktı ıster tyndyra alady. Jalpy, keleşek ūrpaqtyŋ qamyn bügın oilau – aǧa ūrpaq boryşy.
Bızdıŋ tärbie berudegı maqsatymyz da osy jaǧdailarǧa negızdelu qajet. Tegınde jas öskınnıŋ bolaşaq azamattyq baǧdary, onyŋ patriotizmı, tuǧan jerge degen jaqyndyǧy otbasynan bastalyp, balabaqşada, mektepte, joǧary oqu ornynda jalǧasary bärıne aian. Olardyŋ ottan da ystyq Otanyna şyn berılgen patriot bolyp qalyptasuyna, Bauyrjan Momyşūly aitqandai: «El degende emırenıp qyzmet etetın» azamat bolyp, aldyŋǧy tolqyn aǧalary men äpkelerınıŋ önegelı ömırınen taǧylym alyp össe deimız.
Jalpy, täuelsız, tūǧyrly memleket öz ūlttyq tärbiesın ūrpaǧyna erkın daryta otyryp, tanytar bolsa, ol eldıŋ bolaşaǧy jarqyn degen söz. Endeşe, bügıngı egemendıgımızdı alyp otyrǧan zamanda maqtan tūtarlyq öz ūlttyq tärbiemızdı nasihattap, halyqqa tanytu jolynda ūstanyp otyrǧan jolymyz dūrys dep oilaimyz. «Otan otbasynan bastalady» degen de ūlttyq tärbienıŋ tüp törkını. El keleşegı jas ūrpaq tärbiesıne tıkelei bailanysty. Öitkenı bügıngı künnıŋ jastary erteŋgı halqyna qyzmet etetın azamattar bolady. Sondyqtan da namysy, qajyr-qairaty bar ūrpaq tärbieleuımız qajet. Jaŋa ūrpaqtyŋ kökıregıne bılım närın ege otyryp, eldıgımızdı qaita jaŋǧyrtyp, adamgerşılıktıŋ dänın eksek, ana tılın boiyna darytyp, ūlttyq ruhta tärbielesek, nūr üstıne nūr jauyp, elımız körkeiıp damitynyna senım molaia tüsedı. Sol sebeptı, bılım alu qanşalyqty maŋyzdy bolsa, jaqsy, önegelı tälım-tärbie alu da sonşalyqty maŋyzdy. Qyran bolyp aspanǧa qalyqtap şyǧuymyz üşın bızge ekı qanat qajet, ol qanattyŋ bırınşısı – jaqsy bılım bolsa, ekınşısı – ūlttyq tälım-tärbie arqyly berıletın adami qūndy qasietterımız. Eger qanatymyzdyŋ bıreuı maiyrylyp, synǧan bolsa, kökke samǧai almai, qūldilap, basqalarǧa jem boluymyz mümkın. Tek bılım alyp qana qoiyp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy boiymyzǧa taratpasaq atalarymyz arqyly ǧasyrdan ǧasyrǧa jalǧasyp, mūra bolyp kele jatqan ata-babalarymyzdan qalǧan tılımızdı, dınımızdı, dılımızdı, mädenietımızdı, tarihi şejırelerımızdı ūmytsaq osynau jahandanu auyzyn arandai aşyp otyrǧan tūsta jūtylyp keterımız anyq. Sondyqtan da aldyŋǧy qatarly elderden bılım jaǧynan ülgı ala otyryp, ūlttyq erekşelıkterımızdı ūmytpaǧan jön. Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar tūŋǧiyǧynan kele jatqan ūrpaq tärbieleudegı täjıribelerın,maŋdaiyna bıtken ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, öşpes mūra bolyp qalyptasyp kele jatqan darhan halqymyzdyŋ nasihattaryn özımızdıŋ talmai, qajymai etken eŋbegımızdıŋ arqasynda daryndy da, tärbielı oquşylardyŋ boiyna sıŋırıp, ūlttyq mädenietımızdı älemdık deŋgeidegı mädenietke jetkızıp, qalyptastyruǧa qolymyzdan kelgenşe atsalysuymyz şart.
Qazaqstan zaiyrly memleket. Onysy memlekettıŋ bırtūtas qalyptasuyna, qazaq halqynyŋ ruhani qūldyrauyna da öz ülesın qosyp jatqandai. Qazır qoǧamda ne köp, dıni aǧymdar men sektalardan, jat piǧyldy nasihattauşylardan şatasasyŋ. Qazaq mūsylmandyǧynyŋ özı bırneşe baǧytqa bölınıp, salt-dästürge şüilıgıp, el ışın büldırude. Mäselen, kısı jerleude, tuysqanmen aralasuda qatty baiqalady. Qazaq mūsyldaryna qandai İslamnyŋ kerektıgı memleket tarapynan naqty jolǧa qoiylyp, şeşımın tapsa, eldıŋ dıni bülınuşılıkten aman qalary sözsız.
Osy baǧyttardyŋ jemıstı boluyna barşamyz öz ülesımızdı qossaq, bızdıŋ ruhani qamalymyz berık, ärı nyq bolary anyq. Memleketımızdıŋ damyǧan, baiandy ömırı üşın ūlttyq tärbienıŋ qoǧamda alar orny zor. Sebebı, däuır men qoǧamnyŋ qūbylysyna sai köptegen etnosqa qamqor el retınde damyp kele jatqan Qazaqstan halqy üşın özınıŋ ruhani qadır-qasietın tūraqty ūstap tūruy şart. Bılım beru salasynda ūlttyq baǧytta tärbieleu arqyly mädeni prosestıŋ biık şyŋyna şyǧamyz dep oilaimyz.
Qoryta kele, bır sätke bolsa da, «men qazaqpyn» degen är azamat «Ūlttyŋ tıregı – ūlttyq qūndylyqtardy qalai saqtap jürmın, qandai üles qosudamyn?» dep oilansa, bır nätije bolary anyq.
Seitova Janat Mūratqyzy
