Bizdi, qazaqtyń balasyn ózge halyqtan ereksheleıtin qasıetterimiz qandaı? El bolashaǵy – jastardyń qazirgi bet alysy týraly, urpaqtar tálimin, ulttyq tárbıeni qanshalyqty úzbeı júrgenimiz zamandar boıy óz ýaqyt keńistiginde tolǵandyratyn ózekti másele. Ras, qazirgi qoǵamda ultynan, dininen, tilinen, salt-dástúr, ádet-ǵurpynan bezingenderdi kóptep kezdestirýge bolady. Ondaılar qazaqı bitim-bolmysty daraqylyqqa balaıdy. Azdaǵan jyldar buryn bul ahýaldy aýyldan qalaǵa kelgen jastardyń elikteýinen beleń alǵan qubylys dep tanydyq. Qazir, sol jastardyń qatarynda keı ata-ájelerimiz, aǵalarymyzdyń qosylǵanyn kórip qynjylasyń. Onyń sebepterin ár adam ár qıly túsinedi. Bul – qoǵam derti, onymen bútkil halyq bolyp kúresken jón. Ulttyq qundylyq, ulttyq tálim-tárbıe, rýhanı qaınar kózder halyqtyń bet perdesi, tiregi. Árbir ulttyń ómirsheńdigi ulttyq qundylyqtardyń saqtalýyna tikeleı baılanysty.
Ulttyq rýhty únemi ulyqtap júretin qazaqtyń tálim-tárbıesiniń qaınar kózi tym tereńnen bastalady. Tolyqqandy tálim men tárbıeni júrgizý úshin aldymen terezesi teńesken, tórt qubylasy túgel ult bolyp qalyptasý qajet. Ult eshqashan basqalarǵa táýeldi bolmaǵan, óziniń mekemelerine ıe, óziniń múddesi bar halyqtardyń jıyntyǵy. Ultty quraıtyn halyq. Birligi jarasqan, rýhy bıik, namysy myqty ult qana salt-dástúrin, tilin, mádenıetin, dilin damyta alady. Biz mundaı ekiniń birine buıyra bermeıtin baqtan kende emespiz. Zamandar boıy ata-babalarymyzdyń bilek kúshi, naıza ushy, aqyl-parasatymen jetken asyl qundylyqtarymyz qansha qıyn-qystaý kezeńderdi bastan ótkerse de, báz qalpynda osy kúnge jetti. Kóńilge asyl mura bolǵany elimizdiń táýelsizdik alǵany, al qamyqtyratyny osy kezeńde «urpaq baılanysynyń úzilisi» eleń bere bastaǵandyǵy. Jasyratyny joq, ǵasyrlar boıy orys tiliniń ústem bolyp kelýi, áli de orys tiliniń bodandyǵynda bolý bizdiń oı-sanamyzǵa áserin tıgizip keledi. Bul qazaq tiliniń aıasynyń tarylýyna, salt-dástúr men ulttyq tárbıeniń ózgerýine ákelip otyr. Qazirgi tárbıe bolashaq urpaqty salt-sanaǵa, dástúrge biregeı baǵyttamaýynan, alshaqtyqtyń bar ekeni sezilip, ult janashyrlaryn eleńdetedi.
Qazaq halqy salt-dástúrge baı el. Óz urpaǵyn kóneden kele jatqan asyl qundylyqtardyń murageri retinde ózge eshbir jurtqa uqsamaıtyn bólek bitim-bolmysyn qalyptastyrýǵa negiz bolǵan salt-dástúrimizdi damytýmen qatar, jańa muralarymyzdy qazirgi zaman talabyna saı beıimdep jańǵyrtý bizdiń basty maqsatymyz bolýy shart. Bir Qazaqstanda tursaq ta, bizdiń tilimizden govor bar, salt-dástúr, ádet-ǵurpymyzdan da azdaǵan aıyrmashylyqtardy baıqaımyz. Adamnyń jaryq dúnıege kelýi, ósýi, eseıýi, tirshilik etýi, qartaıýy, týys, qoǵam, qorshaǵan ortamen qarym-qatynas, úlkendik pen kishilik, syılastyq, ádeptilik, arlylyq, ınabattylyq taǵy basqa mańyzdy nárselerdiń barlyǵy salt-dástúr, ulttyq qundylyqtarymyzdyń ón boıynan tabylady.
Tarıhtyń san túrli taraýlarynan aman ótip, «myń ólip, myń tirilgen» qasıetti qazaq jeri, búginde álem tanyǵan táýelsiz Qazaqstannyń halyqaralyq arenaǵa shyǵyp, óz táýelsizdigin álemge moıyndatýy – tarıhı oqıǵa ekeni ras. Erkindikke qol jetkizip, jetistikter men tabysty isterimen tiliniń, dininiń erekshelikterin, rýhanı dúnıesiniń qundylyqtaryn qaıta jańǵyrtyp, halyq jaýy atalǵan zııalylarymyz aqtalyp, tarıh betterin qaıta qarap, aq pen qarany aıyrǵan ýaqytta ulttyq qundylyqtardyń tómendeýi baıqalýda.
Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan búgingi kúnde óziniń áleýmettik, ekonomıkalyq reformalaryn júrgizip kele jatqan damýshy el. Endigi jerde bizdi alańdatar másele de osynda, ol osy jetken jetistikterimizdi urpaǵymyzǵa amanat etip, óziniń jarasymdy jalǵasyn tabýy úshin ne isteý kerek? Ol úshin, aldymen táýelsizdigimizdi saqtap, óskeleń urpaq boıyna otansúıgish sezimdi uıalatyp, sińirýimiz, olarǵa ulttyq tálim-tárbıeni berýge barynsha kóńil bólýimiz qajet. Sońǵy jyldary qalyptasqan tárbıe júıesi kópshilik jaǵdaıda uran, sóz, málimettik sıpatta boldy da, ol osy joǵarǵy oqý oryndaryndaǵy stýdentter bolsyn, mekteptegi oqýshylar bolsyn, olardyń mindetti túrde qoǵamdyq iske aralasýyn belgili dárejede qarastyrmaı kelip, patrıottyq tárbıeleý baǵytyn qıyndatty desek te bolady. Qazirgi kezde osy olqylyqtardyń ornyn tolyqtyrýda eldiń ótkendegi erlik isterin tereń sezimmen uǵynýǵa baýlıtyndaı tárbıeniń erekshe tıimdi ádisteri men formalaryn qarastyrýdy talap etip otyr. Ásirese, qazirgi tańda qaısarlyq, tabandylyq, batyldyq, bilimnen basqa, ónegeli tálim-tárbıe kerek.
Ulttyq qundylyqtar kóbine aýyldy jerde jaqsy saqtalǵan. Qalada qundylyqty oılap bas aýyrtyp jatqan eshkimdi kórmeısiń de jáne oǵan ýaqyt ta joq. Biz osy jolda ulttyq bitim-bolmysymyz úshin, bar ar-namysymyzdy jıyp kúresýimiz kerek. Ol úshin ulttyq qundylyqtardy quraıtyn negizgi naqty baǵyttardy aıqyndap, sol jolda jumystaný qajet. Máselen, ulttyq qundylyqtardy dáripteýde, ony ultymyzdyń aınasyna aınaldyrýda birinshiden, týǵan ana tili – qazaq tilin urpaq boıyna darytý; ekinshiden, tálim-tárbıeden qazaqı ıis ańqıtyndaı bolý; úshinshiden, sapaly bilim nárimen sýsyndatý; tórtinshiden, jat aǵymdardan saqtaý, din máselesin birjaqty etý; besinshiden, salt-dástúr, ádet-ǵurpymyzdy atadan balaǵa mıras bolyp qalatyndaı ustanyp jetkizý, «qoldy bolyp, patenttep alǵan» ulttyq qundylyqtarymyzdy qaıtarý jáne t.b.
Halyqtyń rýhanı qundylyǵy urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, máńgi ómir súrýi tıis. Ulttyq sana-sezimdi qalyptastyrý qajet. Ol týa bitken bıologııalyq qasıet emes, ol áleýmettik, ıaǵnı tarıhı qalyptasa otyratyn qasıet. Eń aldymen biz ana tili – qazaq tilin ózimizdiń qazaqtar úırenip, basqalarǵa úıretkenimiz jón. Sońǵy jyldary biraz jetistikterge de jetip jatyrmyz. Desek te til bilmeıtinderdiń qatary azaıar emes. Ózge tildi bilgeniń óte jaqsy. Bul – til biler azamattyń artyqshylyǵy. Ony eshkim senen tartyp ala almaıdy. Biraq óziń sýyn iship, topyraǵyn basyp júrgen jerinniń, elinniń tilin bilmeýge bolmaıdy, ári ol – Qazaqstan azamatynyń mindeti. Búginde dúnıejúzinde júz alpysqa jýyq memleket, eki myńnan astam ulttar men ulystar, etnıkalyq toptar bar. Keıbir lıngvıst ǵalymdardyń aıtýynsha, álemdegi halyqtar bir-birimen 7000-nan astam tilde sóılesip, túsinisedi eken. Osy jerdegi bizdi alańdatyp otyrǵan másele – ult tiliniń taǵdyry bolmaq. Ulttyq qundylyqtardy, salt-dástúr, ádet-ǵurypty balaǵa óz tilinde uǵyndyrǵanda ǵana uǵynyqty bolary anyq.
Mine, sondyqtan, oqýshylarǵa tárbıe bere otyryp, bizdiń kózdegenimiz jastarǵa ana tili qurysa – ulttyń qurıtynyn túsindirý. Al, eger ult qurysa onda ulttyq mádenıet te, ulttyq dástúr de, ulttyq sana-sezim de túgeldeı quryp, dúnıege tegi, dástúri belgisiz bir qasıetsiz dúbara halyq keletinin jetkizý. Sol arqyly qazaq ultynyń dástúrin, maqsat-múddesin, bútkil bolmysyn qalyptastyryp, nár berip, qorektendiretin, kemeline keltiretin ulttyq til ǵana ekenin urpaqqa jetkizý! Memlekettik til arqyly qazaqstandyq patrıotızmdi júregimizge uıalata alamyz. Sondyqtan ulttyń sana-sezimimen ana tilin bilý de, tarıhqa zer salýdan tól mádenıetti ıgerý týyndaıdy. Tilin bilmeıtin adam óziniń de, el-jurt, halqynyń da qadir-qasıetin baǵalaı, baıyptaı almaıdy. Ulttyq tárbıe bere otyryp, biz osy sııaqty otansúıgishtik qasıetterdi qalyptastyrýǵa áser etetin faktorlardy – ulttyq maqtanyshty, ulttyq sezimdi, ulttyq dástúrlerdi, ádet-ǵuryptardy, dindi, dildi nasıhattap, úıretemiz. Osy isti sheshýde mynadaı máselelerdi qolǵa alý kerek. Qazaq tildi balabaqshalardyń sanyn kóbeıtip, tehnıka dáýiriniń dáýirlep turǵan kezinde teledıdar baǵdarlamalarynyń qazaq tilinde kóptep taralýyna yqpal etý. Qazaq mektepteriniń sanyn kóbeıtip, ǵylym, bilim tiliniń qazaqsha molaıýyna jaǵdaı jasaý kerek. Kóshelerdiń, eli mekenderdiń attaryn, habarlandyrý, jol belgilerin, jarnamalardy qazaqshalap ózgertýdemiz, ishinara qateler de azdap kezdesip jatady. Biraq kósh júre kele jóndeledi demekshi, ony túzeýdemiz. Is qaǵazdary qazaq tilinde júrgizilýde, nátıje berip jatqandary da bar. Kópshilik qyzmet oryndarynda qyzmet kórsetýde, oqý-tárbıe jumystaryn júrgizýde ana tiliniń qoldanylýyna yqpal ete otyryp, orys mektepterinde qazaq tili saǵattaryn kóbeıtý. Qazaqstan kóp ultty memleket, sondyqtan óz tilińniń múddesin qorǵaý – ózge tildiń múddesin umytý emes ekenin eskertip, olarǵa da túsindirip, qazaq tilin bilýdi olarǵa da mindetteý kerek. Til bilýdi qalyptastyra otyryp, ulttyq tárbıege jol ashamyz. Burnaǵy jyldary Abaı atyndaǵy QazUPÝ-diń burynǵy rektory S.J.Pralıev ulttyq tárbıege kóp kóńil bólip, oqý orny janynan «Ulttyq tárbıe» kafedrasy men «Ulttyq tárbıe jýrnalyn» ashyp, stýdentterge «Ulttyq tárbıe» pánin endirip, oqytýdy qolǵa alyp, jaqsy bastama ashqan bolatyn. Sol sııaqty mundaı bastama barlyq oqý oryndarynda bolsa jaqsy nátıje beretini anyq.
Biz halyq arasynda tildi shubarlap sóıleýge núkte qoıýymyz kerek. Qaı-qaısymyz bolsa da tildi shubarlap sóıleý arqyly qazaq tiliniń qutyn qashyryp, múshhil halge túsirýge óz úlesimizdi qosyp jatqanymyzdy baıqamaımyz. Arnaıy til mamandary ǵana bolmasa, bylaıǵy jurt bizdiń aýyz ádebıetimiz, jyraýlar poezııasy, ıaǵnı ádebı tilimizdi túsinbeıdi. «Qaıran til, qaıran sóz – nadanǵa qadirsiz» dep Abaı atamyzdyń danalyǵy osyndaıda eriksiz oıǵa oralady.
Til mádenıetiniń aqsap jatqan tustary osy mádenıetti saqtaıtyn quraldardyń, ǵylymı izdenisterdiń joqtyǵynan emes, búgingi úlken qasiretimiz tilge degen nemquraılylyq, salaqtyq, jaýapsyzdyq bel alyp alyp otyrǵandyǵynan dep aıta alamyz. Memlekettik tildiń mártebesi iri-iri halyqaralyq jıyndarda eskerile bermeıtini tańsyq emes. Eldiń tizgin ustar basshylary yrym úshin eki aýyz qazaqshasyn aıtyp, artynsha uzyn-sonar baıandamasyn resmı tilde jasap júrgeni qazaqtyń namysyn shımen uqyǵandaı-aq. Shyn máninde memleketti tizginin ustap otyrǵan basshylardyń sheteldik meıman bolsyn, ózimizdiń halyqtyń aldynda bolsyn ózge tilde emes, óz tilinde, qazaq tilinde erkin kósilse, elimizdiń abyroıyn asqaqtatyp, barsha qazaqstandyqtar bet burmas pa edi?!
Ulttyq tárbıe halyqtyń ómirin, rýhyn jáne tilderinen turatyn ishki zańdaryn, onyń ulttyq minezin, bolmysyn kórsetpek. Ultty oıatýdyń negizgi tetikterin anyqtap, bilip alǵan durys. Ol tetikterge birinshiden – memleketshildik nyshandardy damytý, ony ulttyq tárbıemen ushtastyrý, sóıtip aldymen otanshyldyq rýhyn oıatý kerektigin usynamyz. Ulttyń máńgilik bolýy onyń ýaqytqa baǵynbaıtyndyǵynda jáne ulttyń máńgilik bolýy halqyn, jerin, elin súıetin azamattardy qalyptastyryp, tárbıeleýde bolmaq. Sondyqtan da jańa ǵasyrdy jaqsy qarqynmen bastap kele jatqan egemendi elimizdiń bolashaǵy úshin sanaly da, ultjandy urpaqty tárbıeleýdiń ulttyq sıpatyn jandyryp, damytýǵa bar kúsh-jigerimizdi salýdamyz. Órkenıetke qadam basqan tustaǵy onyń alǵysharttarynyń biri ulttyq tálim-tárbıe men sapaly bilim berý bolyp tabylady. Sebebi, jastarǵa ulttyq qundylyqtar negizinde jan-jaqty tárbıe berý – sol órkenıetke jetý jolyndaǵy muratymyzdyń kepili. Biz jańadan aıaǵyna turyp kele jatqan damýshy memleketpiz. Terezesi teńesken, tórt qubylasy teń memleket retinde qalyptasý úshin bilim-bilik pen rýhy bıik, jastardy otanshyl etip tárbıeler ónegeli tárbıe qajet. Bul jaıynda elimizdiń erteńi keler urpaq sanalatyn jastarymyzdyń ómirden óz ornyn taýyp, qarym-qabiletterin shyńdap, áleýetin anyqtap, tanytýyna barynsha jaǵdaı jasaý kerek ekenin Elbasy óziniń halyqqa joldaýynda da ashyq aıtqan bolatyn. Munyń ózi jastardy qoǵamda belsendiligin arttyrýǵa, olardyń boıynda ulttyq sana men otanshyldyq qasıetterdiń damýyna, jeke tulǵa bolyp qalyptasýy úshin ashylǵan aq jol tárizdi, rýhty demep otyratynyna septigin tıgizbek. Biz jastardy tárbıelegende shynaıy otanshyldardy tárbıeleýdi esten shyǵarmaýǵa tyrysýdamyz, sebebi, solar ǵana eline ıgilikti ister tyndyra alady. Jalpy, keleshek urpaqtyń qamyn búgin oılaý – aǵa urpaq boryshy.
Bizdiń tárbıe berýdegi maqsatymyz da osy jaǵdaılarǵa negizdelý qajet. Teginde jas óskinniń bolashaq azamattyq baǵdary, onyń patrıotızmi, týǵan jerge degen jaqyndyǵy otbasynan bastalyp, balabaqshada, mektepte, joǵary oqý ornynda jalǵasary bárine aıan. Olardyń ottan da ystyq Otanyna shyn berilgen patrıot bolyp qalyptasýyna, Baýyrjan Momyshuly aıtqandaı: «El degende emirenip qyzmet etetin» azamat bolyp, aldyńǵy tolqyn aǵalary men ápkeleriniń ónegeli ómirinen taǵylym alyp ósse deımiz.
Jalpy, táýelsiz, tuǵyrly memleket óz ulttyq tárbıesin urpaǵyna erkin daryta otyryp, tanytar bolsa, ol eldiń bolashaǵy jarqyn degen sóz. Endeshe, búgingi egemendigimizdi alyp otyrǵan zamanda maqtan tutarlyq óz ulttyq tárbıemizdi nasıhattap, halyqqa tanytý jolynda ustanyp otyrǵan jolymyz durys dep oılaımyz. «Otan otbasynan bastalady» degen de ulttyq tárbıeniń túp tórkini. El keleshegi jas urpaq tárbıesine tikeleı baılanysty. Óıtkeni búgingi kúnniń jastary erteńgi halqyna qyzmet etetin azamattar bolady. Sondyqtan da namysy, qajyr-qaıraty bar urpaq tárbıeleýimiz qajet. Jańa urpaqtyń kókiregine bilim nárin ege otyryp, eldigimizdi qaıta jańǵyrtyp, adamgershiliktiń dánin eksek, ana tilin boıyna darytyp, ulttyq rýhta tárbıelesek, nur ústine nur jaýyp, elimiz kórkeıip damıtynyna senim molaıa túsedi. Sol sebepti, bilim alý qanshalyqty mańyzdy bolsa, jaqsy, ónegeli tálim-tárbıe alý da sonshalyqty mańyzdy. Qyran bolyp aspanǵa qalyqtap shyǵýymyz úshin bizge eki qanat qajet, ol qanattyń birinshisi – jaqsy bilim bolsa, ekinshisi – ulttyq tálim-tárbıe arqyly beriletin adamı qundy qasıetterimiz. Eger qanatymyzdyń bireýi maıyrylyp, synǵan bolsa, kókke samǵaı almaı, quldılap, basqalarǵa jem bolýymyz múmkin. Tek bilim alyp qana qoıyp, ulttyq qundylyqtarymyzdy boıymyzǵa taratpasaq atalarymyz arqyly ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp, mura bolyp kele jatqan ata-babalarymyzdan qalǵan tilimizdi, dinimizdi, dilimizdi, mádenıetimizdi, tarıhı shejirelerimizdi umytsaq osynaý jahandaný aýyzyn arandaı ashyp otyrǵan tusta jutylyp keterimiz anyq. Sondyqtan da aldyńǵy qatarly elderden bilim jaǵynan úlgi ala otyryp, ulttyq erekshelikterimizdi umytpaǵan jón. Qazaq halqynyń ǵasyrlar tuńǵıyǵynan kele jatqan urpaq tárbıeleýdegi tájirıbelerin,mańdaıyna bitken ulttyq qundylyqtarymyzdy, óshpes mura bolyp qalyptasyp kele jatqan darhan halqymyzdyń nasıhattaryn ózimizdiń talmaı, qajymaı etken eńbegimizdiń arqasynda daryndy da, tárbıeli oqýshylardyń boıyna sińirip, ulttyq mádenıetimizdi álemdik deńgeıdegi mádenıetke jetkizip, qalyptastyrýǵa qolymyzdan kelgenshe atsalysýymyz shart.
Qazaqstan zaıyrly memleket. Onysy memlekettiń birtutas qalyptasýyna, qazaq halqynyń rýhanı quldyraýyna da óz úlesin qosyp jatqandaı. Qazir qoǵamda ne kóp, dinı aǵymdar men sektalardan, jat pıǵyldy nasıhattaýshylardan shatasasyń. Qazaq musylmandyǵynyń ózi birneshe baǵytqa bólinip, salt-dástúrge shúıligip, el ishin búldirýde. Máselen, kisi jerleýde, týysqanmen aralasýda qatty baıqalady. Qazaq musyldaryna qandaı Islamnyń kerektigi memleket tarapynan naqty jolǵa qoıylyp, sheshimin tapsa, eldiń dinı búlinýshilikten aman qalary sózsiz.
Osy baǵyttardyń jemisti bolýyna barshamyz óz úlesimizdi qossaq, bizdiń rýhanı qamalymyz berik, ári nyq bolary anyq. Memleketimizdiń damyǵan, baıandy ómiri úshin ulttyq tárbıeniń qoǵamda alar orny zor. Sebebi, dáýir men qoǵamnyń qubylysyna saı kóptegen etnosqa qamqor el retinde damyp kele jatqan Qazaqstan halqy úshin óziniń rýhanı qadir-qasıetin turaqty ustap turýy shart. Bilim berý salasynda ulttyq baǵytta tárbıeleý arqyly mádenı proestiń bıik shyńyna shyǵamyz dep oılaımyz.
Qoryta kele, bir sátke bolsa da, «men qazaqpyn» degen ár azamat «Ulttyń tiregi – ulttyq qundylyqtardy qalaı saqtap júrmin, qandaı úles qosýdamyn?» dep oılansa, bir nátıje bolary anyq.
Seıtova Janat Muratqyzy
