Osydan attaı otyz jyl buryn «Kemel elge kemel álipbı kerek» degen atpen, ustazym, Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, akademık Ábdýáli Qaıdar Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentine ashyq hat joldady. Tolyq mátinin 1993 j., № 52 sanynda, «Ana tili» gazeti jarııalady...
Jıyrma jyl ótken soń, 2013 jyldyń 14 aqpanynda «Egemen Qazaqstan» gazeti betinde akademık osy hatyn eske alyp: «Ashyq hattyń sońyna túrki jurtyna ortaq álipbıdiń 34 tańbadan turatyn jobasy qosa berilgen. Budan shyǵatyny túrki jurtyna ortaq álipbıdiń úlgisi budan 20 jyl buryn ákelinip, qalyń jurtshylyqqa belgili bolǵan. Ol qazir aıaq astynan belgili bolyp otyrǵan jaıt emes... Qazaq álipbıine baılanysty biz ázirlegen úlgi sol 34 tańbanyń negizinde jasalǵan 28 áripten turady».
2006 jyldan bastap 2015 jylǵa deıin Til bilimi ınstıtýty birneshe memlekettik tapsyrystar aıasynda osy baǵytta birneshe monografııa, maqala jınaqtaryn jaryqqa shyǵardy. 2016 jyly «Jańa ulttyq álipbı negizinde qazaq jazýyn reformalaý: teorııasy men praktıkasy» degen atpen shyqqan qorytyndy monografııasynda bylaısha: «Latyn álipbıindegi i qazaqtyń tól sózderinde [i] dybysyn beredi: ini (ini), bir (bir), al kirme sózderde [ı]-di beredi: kino «kıno», import «ımport»; latyn álipbıindegi u qazaq tól sózderinde [u] dybysyn beredi: ul [ul], urpaq [urpaq], al kirme sózderde [ý]-dy beredi: universitet (ýnıversıtet), Peru(Perý); daýyssyzdan keıin turǵan qazirgi [ı, ý] áripteriniń quramy [yı, iı, uý, úý] túrinde ajyratylyp jazylady» – dep túıdi.
Qazaq orfografııasynyń negizin qalaýshyakademık Rábıǵa Syzdyq 2018 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 14 qyrkúıek sanynda: «Burynǵy emlemizde jańsaq tanylǵan tustar bar... I, ý dybystaryn birde daýysty, birde daýyssyz dep tanyp keldik. Orys tiliniń úlgisimen ı dybysyn árdaıym jińishke, ýárdaıym jýan aıtylady dep keldik... Alaıda ıúnemi jińishke aıtyla bermeıdi: myı, syı, qyı, jyı t.s.s. ...I, ý dybystaryn birde daýysty, birde daýyssyz dep tanyp, iı, yı dybystaryn jalań ı-men, úý, uý dybystaryn jalań ýtańbasymen berý oqytý isinde, morfemalardyń jigin ajyratýda, sózderdi býynǵa bólýde, tasymaldaýda eleýli qıyndyq keltirip keldi... Endeshe, táýelsiz elimizdiń memlekettik tiliniń emlesin jasaýda qazaq tiliniń tabıǵatyn, shynaıy bolmysyn tanytýymyz kerek. Sondyqtan jýan bolyp kelgen jerde yı (myı, myıyq, oqyıdy, tasyıdy, syı, syılaý, syıady, tyı, tyıady, tyıyldy), jińishke bolyp kelgen jerde iı (jibiıdi, eriıdi, kemiıdi, tiıedi, biıleıdi) jazýymyz kerek» – dep, durys joldy siltedi.
Qazaq tili ǵalymdarynyń pikiri 1991 jyldanbastap otyz jyl boıy ózgermedi. Sońǵy birer jyldyń ishinde, ǵulama ǵalym Álimhan Júnisbek sózimen aıtsaq, «álipbıimizdi qudaı urǵany» –tilshi fılologtarǵa emes, bılik basyndaǵylarǵatikeleı tıesili ekenin BAQ betinen de, telearnalardan da talaı aıttyq. Baǵymyzǵa qaraı, El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemelulyustanymy men aıqyn talaby ǵalymdar pikirimen saryndas boldy: «Buǵan deıin biz 2 ret latyn grafıkasyna kóshýge tyrystyq. Alaıda, sońy sátti bolǵan joq. Sondyqtan, bul máselege jan-jaqty, tereń taldaý jasap baryp, túbegeıli sheshim qabyldaǵan abzal. Kırıllıadan latyn álipbıine jasandy túrde, tek sáıkes áripterdi ózgertý arqyly kóshýge bolmaıdy. Áıtpese, bul úlken qatelikke aparyp soǵady. Eń bastysy, azamattar, ásirese, jastarymyz qazaq tilindegi barlyq sózderdiń latyn grafıkasyndaǵy jazylý tártibin anyq bilýi kerek». Ádil, anyq jáne dóp sóz. Memleket basshysynyń «jazylý tártibi» dep atap kórsetkeni, qazaq tiliniń emlesin, orfografııasyn, tól ereje-zańdaryn saqtaý mańyzyna nazar aýdaryp, aýrýdyń dıagnozyn aıqyndaǵany – emdelýge múmkinshilik týdyrý dep esepteımiz.
Nege qazaq tiliniń búgingi «jazý tártibi» sonshalyqty kúrdelendi degen suraqqa jaýap izdep kórelik. Naqtylap aıtsaq, «qazaq halqy qashannan bastap jáne qalaısha bir-aq ý tańbasymen jáne bir ı árpimen bir dybysty emes – qos dybysty belgileı bastady ?» degen suraqqa jaýap berýge tyrysaıyq.
Birer dybysty bir tańbamen belgileýmysaldardyń tarıhyna úńilsek, olar qazaq tiline tilshi ǵalymdardyń paıymy boıynsha enbegenin, dálirek aıtsaq, qatań totalıtarlyq, dıktatorlyq rejımynyń qylyshynan qan sorǵalap turǵan kezde, qazaq ultynyń qaımaǵy, betke ustar azamattarynyń barshasy derlik zulymdyqpen o dúnıege attandyrylǵan tusta, qaıǵyly 1937 jyldan keıingi kelesi 1938 jyldyń basynan bastap KSRO saıası basshylyǵynyń – K VKP(b)-nyń Polıtbıýrosy men Ortalyq komıtetiniń, atap aıtsaq, Iosıf Stalınnyń tikeleı óziniń bastamasymen qatań buıryq, resmı qaýly kúshimen tilimizge tapjylmas zań retinde zorlyqpen tanylǵanyn kóremiz.
Naqty aıtsaq, qazaqtar úshin arnaıy shyǵarylǵan qaýlyda bylaı delingen (túpnusqa orys tilin ózgertpeı bergendi jón kórdik) – muqııat nazar salyńyz:
«Zamenıt v sýestvýıýem kazahskom alfavıte kombınırovannye dvoınye znakı – uw, üw, iy ı ıy... býkvoı uvmesto prejnıh uw ı üw; ı býkvoı i vmesto prejnıh iy ı ıy, prıdav ım znachenıe polnoglasnyh. Etım je dvým znakam u, i posle glasnyh býkv dat znachenıe korotkıh polýglasnyh... Porýchıt Narkomprosý KazSSR na osnove etogo postanovlenııa vnestı sootvetstvýıýıe ızmenenııa v grammatıký kazahskogo ıazyka...».(Mátinde sol tustaǵy jazýǵa sáıkes uv, yv, ij, j túrinde berilgendi, túsinikti bolý úshin, dybystyq mazmunyn ózgertpeı, uw, üw, iy, ıy dep túzettik – E.Q.).Iaǵnı ejelden kiy, qıy, tuw, ilüw, awa dep jazyp tóselgen qazaqty basqasha, búgin bizgeúırenshikti bolyp kórinetin – ki, qi, tu, ilu, auatúrinde jazdyrǵan – birde-bir tilshi ǵalym emes! Ádilin, shyndyǵyn qalasaq, qazaq tiliniń emlesine qııanat jasaǵan – orystandyrýdy, ıaǵnı ashyǵyn aıtsaq, nátıjede ulttyq tilderiniń bárin joıý arqyly bir orys tiline kóshýin qamtamasyz etýdi kózdegen saıası bılik ekenin ashyq málimdeýge mindettimiz.
Tilimizge osylaısha saıası buıryqpen engizilgen jańa jat erejeler kire bastaıdy. Eshbir aýytqýshylyqty boldyrmaý maqsatynda, Máskeýde sol surapyl 1938 jyly osyndaı qaýly qabyldanady:
«Ýstanovıt takoı porıadok, chtoby vpred vse alfavıty, orfografıcheskıe spravochnıkı, termınologıcheskıe slovarı ı grammatıkı, a takje vsıakıe ızmenenııa v nıh prınımalıs ı vvodılıs v ýpotreblenıe ne ınache, kak tolko po osobym postanovlenııam Prezıdıýma Soveta naıonalnosteı IK Soıýza SSR».
Eń ǵajaby, sońǵy jyldarda ashyla bastaǵan qujattardyń ishinde tabylǵan bir qupııa hattamada sol tustaǵy qazaq tilshi jas ǵalymdarynyń osyndaı sheshimdermen kelispeı, qarsylyq bildirgeni anyqtaldy! Qujatqa zer salyńyz: «... Prı razrabotke ı odobrenıı alfavıta ı termınologıı opıat-takı nam ne prıshlos oboıtıs bez sereznoı ıdeologıcheskoı borby. Protıv prınıatııa rýsskogo alfavıta elıkom, sledovatelno, protıv pravılnogo napısanııa termınov, slov, voshedshıh v kazahskıı ıazyk, vystýpılı takıe geroı «tyla», kak Saýranbaev N. (nyne dırektor Instıtýta ıazyka, lıteratýry ı ıstorıı fılıala Akademıı naýk SSSR), ıazykovedy Kenesbaev S., Jıenbaev S., Balakaev M. ı Begalıev G. Onı strannym obrazom svoı predlojenııa motıvırovalı tak: a zachem nam prınımat rýsskıı ıazyk elıkom, ved rýsskıe ne vklıýchaıýt v svoı alfavıt takıe znakı, kotorye vyrajaıýt speıfıcheskıe zvýkı kazahskogo ıazyka! Prı etom onı ne prıznaıýt preımýestva rýsskogo ıazyka, ego oboronnoe znachenıe ı to, chto vse novye naýchno-tehnıcheskıe termıny v ıazyke nerýsskoı naıonalnostı ıdýt ı doljny ıdtı cherez rýsskıı ıazyk... Eslı by etım gore-ıazykovedam ýdalos provestı svoı predlojenııa, to rýsskıı alfavıt v kazahskom polzovanıı byl by hýje arabskogo, a malchıkı ılı devochkı nezaslýjenno stradalı by ot takogo ıskýsstvenno sozdannogo dvoınogo pravopısanııa. Konechno, predlojenııa perechıslennyh vyshe lı v 1940 godý ne polýchılı dostatochnýıý podderjký. I my reshılı vopros...» (tolyǵyraq qarańyz: «Rossııskıı gosýdarstvennyı arhıv soıalno-polıtıcheskoı ıstorıı»: Fond 17, opıs 114, delo 751, lısty 38-47).
Tarıhı qujattar sóılegende artyq sózdiń qajeti joq. Másele aıdan anyq. Jaǵdaı mańyzdylyǵy ǵalymdarǵa erekshe jaýapkershilik artady.
Halyqaralyq túrki akademııasy shyǵarǵan «Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sıeziniń» (faksımılesimen birge 270 bettik) tolyq stenogrammasyna zer salyp kórelik. 1924 jyldyń 12-18 maýsymy aralyǵynda Orynborda bir aptalyq quryltaı aıasynda Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhanuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Hálel Dosmuhametuly, Eldes Omaruly, Teljan Shonanuly, Názir Tórequluly, Sáken Seıfýllın (uzyn sany jıyrma-otyzdan astam adam) qatysqan úsh kún qatar úlken jınalys, jan-jaqty talqylaý ótkiziledi. Taqyryby qazaq tiliniń jazýy men emle erejelerine arnalady. Tóraǵalyqqa Ahańnyń ózi saılanady. Kún tártibindegi máseleler boıynsha arnaıy taǵaıyndalǵan baıandamashylar sóz sóıleıdi. Baıandamashyǵa bir saǵat reglament beriledi (qandaı keremet! – E.Q.). Qosymsha sóz sóılegenderge – jarty saǵattan ýaqyt beriledi (!– E.Q.). Pikir aıtýshylarǵa – 15 mınýttan. Jınalys jumysy – kúnde tańǵy saǵat onda bastalyp, keshki toǵyzǵa deıin úzdiksiz jalǵasady(! – E.Q.). Baıandamalardyń, sózderdiń bári – tolyq qaǵazǵa túsirilgen.
Ashyǵyn aıtaıyq, búgin aıtylyp júrgenýájderdiń bári derlik osy basqosýda egjeı-tegjeıli jáne áldeqaıda tolyq túrde tizilip berilgen. Sol tarıhı qazaq bilimpazdary quryltaıynda ǵalymdar bir pátýaǵa keledi. Jáne toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin jıyn tóraǵasy Ahmet Baıtursynuly ózi jarııa etedi.
Ahań sózin tolyq bereıik: «Qazaq tilinde daýysty uzyn ý men ı joq ekenin moıyndaǵan soń yý / uý-lardyń ornyna jalǵyz ý jazamyz deýdiń túk te qısyny joq. Munan bylaı ý men ı-diń jazylýyn dybys júıesine keltirip, durysynsha jazýymyz kerek. Onan qashyp, tildiń zańyna kelmeıtin shataq ereje shyǵarýdyń jóni joq» (Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sıezi. Nur-Sultan, 2022, 53 b.).
Taǵy da Ahmet Baıtursynulynyń túptep aıtqan, qorytý tujyrymdaryn keltireıik: «Ý men ı daýysty dybystarynyń qataryna kire almaıdy. Daýyssyz r men l-ǵa qosylyp ketedi»(bul da sonda, 31 b.).
Ahań ı men ý-ǵa «daýystyǵa aıaqtalǵan sózdershe» jalǵalaný týraly da naqty jaýap beredi: ı men ý «daýyssyz r men l-ǵa qosylyp ketedi. Bala, kisi, ege, oqy degen sózderdiń aıaǵyndaǵy dybystary daýysty, qar, júr degen sózderdiń aıaǵyndaǵy dybystary daýyssyz r, suý, saı, juý, tiı degen sózderdiń aıaǵyndaǵy dybystary daýyssyz ý men ı... Dybys júıesinshe ý men ı-dyń daýyssyz r-dan esh basqalyǵy joq ekeni, ekeýi de daýysty dybystarǵa qosylmaıtyny sıpattalady» (bul da sonda, 31-32 b.).
Ahmet Baıtursynuly pikiri aıqyn, anyq jáne daý týdyrý múmkin emes. Osy sheshimdi májilis aıaǵynda daýysqa salyp kópshilik maquldap bekitedi. Eń ǵajaby qoldaýshylardyń ishinde talqylaý kezinde qarsy pikir bildirgen Mirjaqyp Dýlatuly da bolǵanyn erekshe atap ótý kerek. Iaǵnı ol da Ahańnyń pikirine qosylǵan, ǵulama ǵalym oıymen kelisken. Jınalys toqeterin, núktesin Hálel Dosmuhametuly qoıady: «Aqmettiń keltirgen dálelderinen asyp ketý múmkin emes» (bul da sonda, 35 b.).
Biz de ǵulama ustazymyz Ahań sózine toqtaǵan jón dep sanaımyz.
Aıtqanymyzdy túıindeı kele, El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tildik reformamyzǵa baılanysty bergen tapsyrmalaryn esterińizge taǵy da salýǵa ruqsat etińiz:
«Másele álipbıdi kırıl qarpinen latynǵa kóshirý emes, qazaq tiliniń emlesin qaıta qurýda bolyp otyr»;
«Tilimizge arnalǵan orfografııalyq qaǵıdalardy qaıta qaraǵan jón»;
«Tilimiz burmalanyp ketti. Ashyǵyn aıtý kerek, bul qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, tipti, tilimizdi mazaq qylý sııaqty kórinedi»;
«Qazaq tiline reforma, tipti qajet deseńiz tilimizdi jańǵyrtý qajet.
Ǵalymdarymyzdyń salmaqty pikirlerin kútemiz»;
«Taǵy da qaıtalap aıtamyn, biz naqty qazaq tilin reformalaımyz».
Jetesine jetkizip aıtylǵan shyndyq.
Burynǵy orfografııalyq erejelerdi kóz juma «kóshirý emes – qazaq tiliniń emlesin qaıta qurý» jáne «tilimizge arnalǵan orfografııalyq qaǵıdalardy qaıta qaraǵan jón».
Jáne, eń mańyzdysy, eń qıyny, eń bastysy «másele álipbıdi kırıl qarpinen latynǵa kóshirý emes», másele – qazaq tilin reformalaýda.
Baǵymyzǵa, búgingi eń joǵary deńgeıdegi bıligimiz keıbir resmılengen memlekettik uıymdardan góri kásibı tilshi ǵalymdardyń pikirine kóbirek qulaq asýda.
Olaı bolsa, aqıqattan aýytqymaı, tarıhymyzdaǵy ádiletsizdikterdiń tildik sardaryn eńsere otyryp, ana tilimizdi tereń jáne jan-jaqty reformalap, eskige jarmaspaı emle qaǵıdalaryn jańadan túzip, ulttyq jazýymyzdy memlekettik tildiń tól tabıǵatyna baǵyndyryp adal mindetimizdi abroımen atqarý bizge sert dep, maqalamyzdy osymen aıaqtaıyq.
Erden Qajybek,
Halyqaralyq «Qazaq tili» akademııasynyń prezıdenti, QR UǴA múshe-korrespondenti, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor
