Bügın saiasi-quǧyn sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiiasynyŋ qorytyndy otyrysy öttı. Memlekettık keŋesşı Erlan Qarinnıŋ töraǧalyǧymen ötken jiynǧa tarihşy ǧalymdar men zertteuşıler qatysty.
Erlan Tynymbaiūly arhiv materialdaryn kedergısız paidalanu üşın ondaǧy qūjattardyŋ qūpiialyǧyn joiumen ainalysatyn arnauly vedomstvoaralyq komissiia qūrylǧanyn aitty. Osynyŋ arqasynda ol 2,6 millionnan astam qūjat pen materialdan qūpiia degen belgı alynyp tastalǧanyn eskerttı. Mūny ǧylymi ortadaǧy bıregei täjıribe deuge bolady. «Memlekettık komissiia saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan 311 myŋnan astam (311 349) adamdy aqtau üşın qoldanystaǧy zaŋnama aiasynda naqty jūmys jürgızdı. Būl mehanizm özınıŋ tiımdılıgın körsettı, ony bolaşaqta da paidalanuǧa bolady. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn ıs jüzınde aqtau üşın osy tabylǧan qūjattardyŋ negızınde naqty şaralar qolǧa alynuǧa tiıs. Osylaişa, Memlekettık komissiia özınıŋ basty mındetın tabysty oryndady. Būl jūmysty ary qarai XX ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın materialdaryn zerdeleu ortalyǧy jalǧastyratyn bolady», – dedı ol. Alaştanuşy, ǧalym Dihan Qamzabekūly qūjattardy qūpiiasyzdandyru öte maŋyzdy bolǧanyn aitady. Sebebı ol atalǧan qadam arqyly Bas prokuratura men Işkı ıster ministrlıgındegı bıraz qūpiia qūjattar qoljetımdı bolǧanyn eskerttı. «Bügıngı jiynnyŋ mänı erekşe bolǧanyn atap ötken jön. Sebebı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jöındegı komissiianyŋ üş jylǧy jūmysy qorytyndylandy. Memlekettık keŋesşı Erlan Qarin myrza bärın jüielep aityp, tüsındırıp berdı. Būl bastamanyŋ erekşelıgı nede jäne osy uaqytqa deiın qandai jūmystar atqaryldy degen sūraqtarǧa jan-jaqty jauap berdı. Jalpy osy komissiianyŋ arqasynda 400-den astam ǧalym qatysqan auqymdy ıs atqaryldy. Sondai-aq el ışındegı jäne şet eldegı 60-qa juyq arhivterde jūmys jürgızıldı. Onyŋ ışınde ekı millionnan astam qūjat qaralyp, 700 myŋǧa taiau qūjat Prezident arhivıne tapsyryldy. Būl komissiia eldıktıŋ deŋgeiın arttyryp ädıldık pen zaŋdyq qaǧidattardyŋ ornaǧanyn körsetedı. Eldıŋ būǧan deiıngı sūranysy jüzege asty. Men osy komissiianyŋ ädısnama bölımınde jūmys atqardym. Osy uaqytqa deiın ortalyqtaǧy jäne jergılıktı jerdegı ǧalymdar men zertteuşılerdıŋ basyn qosqan 20-ǧa juyq jiyn öttı. Qūjatty paidalanu men jüieleudıŋ jai-japsary saralandy. Būl jerde ǧalymdardyŋ azamattyq jauapkerşılıgı men käsıbıi adaldyǧy körındı. Qazaqtyŋ «Joq tabylmaidy emes, qarauy jetıspeidı» degen ädemı sözı bar. Sol aitpaqşy,joqty ızdeuge mümkındık tudyrǧan komissiia boldy», – dedı ǧalym. Dihan Qamzabekūly komissiia jūmysy turaly aitqan kezde Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlyn eske aldy. Sebebı ol qazaqtyŋ arǧy-bergı tarihyn hatqa tüsırudı Alaş arystary qolǧa alǧanyna nazar audartty. «Qazaqtyŋ joǧyn ızdeu sonau 1920 jyly bastaldy. Bügıngı tılmen aitsaq ol kezde Ahmet Baitūrsynūly Oqu aǧartu ministrı mındetın atqaryp tūrǧan. Sol kezde akademiialyq ortalyq, türlı mädeni qauymdar qūrylyp, sonyŋ arqasynda eldıŋ ışındegı mūralar jinaqtalǧan bolatyn. Aqaŋnyŋ sonda aitqan «Mūra jinau aqşa jäne adam küşımen bolady. Bıraq tym aqşaǧa qyzyǧyp ketpeu kerek. Bärın bırdei ala bermei, parasatty adamnyŋ közqarasymen ırıktep alu kerek» degen tamaşa sözı bar. Negızı qazaqtyŋ mūralaryn jinau 1917-1918 jyldardan bastalǧan. Keiın Sovet ükımetı qūrylǧannan keiın qazaqtyŋ tarihi mūralaryn zertteu jaŋaşa sipat alǧan edı. Al Saiasi-quǧyn sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ janynan Jobalyq ofis qūryldy. Är öŋırde qūrylǧan bölımder tiianaqty jūmys ıstep, komissiianyŋ bedelın artyra tüstı. Osy uaqytqa deiın 70 tomǧa taiau kıtap äzırlendı. Halyq barlyq derek kıtapta tūr dep qabyldamai, ondaǧy aqparattardy boiyna sıŋıruı kerek», – dedı alaştanuşy.«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
