Adam balasy qaidan keldı? Būl sūrauǧa är uaqytda är jerde türlı jauap bolǧan.
Qazaq-qyrǧyz adam balasy adam-atadan, adam-atany qūdai balşyqtan ilep jaratqan dep, nanyp aşyǧan süttei ūiyp, qoiǧan. Bū pıkır bızdıŋ jūrtqa eslam men ere kelıp jabysqan. Eslam mūny injel-den, injel däuıretten, däuıret vaviloniiadan alǧan.
Tūnǧan möldır suǧa, ainaǧa üŋıltse qyrmyzy qyzyl gül, jeksüryn baqa, pūşyq, jıbek qyz, aq-qara – bärı bırdei tüsedı, aina men su teksermeidı, bärın qabyl alady.
Bala tekseruge qaraŋǧy, däl osy aina men su: nenı körse, nenı estıse, jaqsy-jaman, ötırık-şyn demeidı, bärın alady, bärımen paidalanady.
Bılımı joq nadan, qaraŋǧy jūrt däl bala: ötırık ait, şyn ait nana qalady. Tergemei, teksermei jinap joqty maldanady. Ötırık atadan, ataǧa, baladan balaǧa miras bolyp, atamyz aitqan bolady. Ötırık bekıp, oryn teuıp: qūran sözı, qūdai sözı bolady.
Bızdıŋ qazaq-qyrǧyz jūrty maldanǧan bır: adam-ata kırpıştei balşyqtan jaratylǧan degen vaviloniia qaŋǧymasy.
Adam balasy qaidan, qalai özgerıp, qūbylyp, güldenıp, milanyp, aqyl iesı bolyp, dünie badşasy bolǧanyn baiandaitūn myna D.N.Anuchin kıtaby.
Bauyrym qazaq balasy,
Oqyp mūny qaraşy!
Bidai ösıp özgerıp şöp bolyp,
sabaq tartyp şi bolyp,
basyna dän salyp qaita bidai bolady.
Jūmyrtqa ösıp özgerıp balapan bolyp,
būl ösıp özgerıp qūs bolady. Zäredei jandy zaddan inşe 9 ai ösıp özgerıp bala tuady. Boz bala bolyp, er bala bolyp, şal bolady. Qoi, eşkı, jylqy, siyr, tüie, qasqyr, tülkı häm bızdıŋ qazaq jaqsy bıletūn özge januarlardyŋ bärınıŋ ösıp özgergen joly adam balasy ösıp özgergen joldai; ıştegı jajatūn uaqyttyŋ ūzyn qysqasy men ǧana aiyrylady: tüie 12, qoi 5 ai köteredı.
Osy ögızden şaban, ölımnen anyq, tartqan oqtai er, betınen qaitpaitūn özgerıs-qūbylys tamam zad sipaty, tamam zad qalpy, mūnan tysqary bır ömır, bır tūrmys kün astynda joq. Sekunt saiyn, minut saiyn, saǧat saiyn, kün saiyn, jyl saiyn, jüz myŋ million jyl, şeksız uaqyt, qanşa sozylsa, sonşa zad jyljyp bolyp, közge körınbei özgerıp, qūbylyp, otyrady, sudai jylmiyp aǧyp tūrady.
Osy zad ömır qalpyn özgerıs – qūbylys jolyn bılı evoliusiia deidı – bū qazaqşa şaban qūbylys bolady.
Osy künı bılım jolynyŋ aldynda alǧan şyraǧy, qaraǧan qarauyly, süiengen taiaǧy, tüzu myltyǧy, jüirık aty, qyran bürkıtı – osy şaban qūbylys – evoliusiia joly: zad qūbylyp otyrady.
Önetün, ösetün, öletün zadtyŋ-qysqaşa, tereŋge ketpeiık ösımdık, şöp, januar bärı atalas bolady. Şaban qūbylys köp uaqytqa aiyryp arasyn aşyp jıbergen.
Jandy januar ekı bastan atalas. Adam balasy januardyŋ bır otauy bolady.
Osy bızdıŋ qazaqqa jat pıkırdı sipap, sydyryp, tereŋge ketpei, bır-er mysal-men sipattaiyn.
Jylan, kesertke qūspen tuysqan. Mūhitta kit-balyq balasyn sütpen asyraitūn januar men tuysqan.
Mıne osy pıkır, at üstınen qaraǧanda, senımsız, tündei qaraŋǧy, teksere kele, būlyttan aiyqqan kündei, aşylady, soqyrǧa taiaq ūstatqandai anyq bolady.
Äuelı qūs pen jylandy alyp aqyl talqysyna salyp, tekserıp körelık: qūstyŋ jünı körınıs boiynda qysqartylsa, kesertkı-jylan qabyǧy körınıs boiynda ūzartsa, ekeuı qarsy qūda bolmai ma? Qūstyŋ jalaŋaş aiaq terısı däl kesertkı-jylan qabyǧy edım dep tūrǧan joq pa? Qūs pen kesertkı-jylan közınde aiyrma bar ma? Qūsta, kesertkı-jylanda jūmyrtqa tabady. Qūs, kesertkı-jylan süiek qūrylysy-bız qūs aspanǧa ūşady. Kesertkı-jylan meşel,şaban, süiretılıp jorǧalaidy. Bū qalai? Būǧan jauap mynau: būryn şaban qūbylys-evoliusiia jolynda kökke ūşyp, aǧaş qonyp, suda jüzetün kesertkı, jylan, qūstyŋ bır aiaǧy jylan-kesertkedei bır aiaǧy qūsta, atasy bolǧan. Osy atasynan kesertkı-jylan bır jaqta, qūs ekınşı jaqqa aiyra köşken.
Endı kitke keleiık. Mūhitta kit degen balyq bar. Osy küngı jandy zadtyŋ eŋ denelısı. Kittıŋ ūzyny on ekı qūlaş, juandyǧy kısı boiy. Qoisa, tılınıŋ ornyna temır tösek oryn tebedı. Auyrlyǧy 6 myŋ pūd, 3 jüz jylqydai. Būda kiıttıŋ eŋ ülkenı emes. Körınıs qalpy tap balyq: qoly tap balyqtyŋ jüzgış qūraly-taraq. Özge şyn balyq uldırıkten-jūmyrtqasy ösıp, özgerıp balyq bolady. Kit balany özge emşektı januarşa ışıne köteredı, balasyn sütpen asyraidy. Balyq demdı moinyndaǧy tıldıkten alady. Kit demın ökpemen alady. Osy men balyq kit bızdıŋ tüie, siyr, jylqy, qoi eşkı, arqar, qasqyr men atalas bolady.
Maimyl bır aiaǧy men adam jolynda ekınşı aiaǧymen emşektegı balasyn sütpen asyraitūn januar jolynda tūr. Osy maimyl adam men januardyŋ arasyndaǧy jalǧasy.
Mūny şaban özgerıs – qūbylys evoliusiia ızdenıp tekserıp aqyl talqysyna salyp qarasa, soqyrǧa taiaq ūstatqandai anyq körsetedı.
Adam tegın baiandaitūn şaban özgerıs – qūbylys joly osy D.N.Anuchin kıtabynda jazylǧan.
Qyr balasy.
29 II 24 Moskve
Derek pen suret: Myrza Abaidyŋ Facebook paraqşasynan alyndy
Ūqsas jaŋalyqtar
