Toqań, Toqtar Áýbákirov! Onyń ardaqty esimin jalpaq jurtqa áıgileýge biri qolyna qalam, biri mıkrofon ustaǵan meniń áriptesterim az eńbek sińirgen joq. Synaqshy ushqysh bop júrgen qaısar qazaqty eń aldymen óz jurtyna Júsipbek Qorǵasbek tanystyrdy. Jigerli Júkeń tulǵaly Toqańdy Shymbulaq jaqta shańǵy teýip júrgen jerinen taýyp alyp, saǵattap áńgimelesip, eldi eleń etkizgen áıgili ocherkin jarııalady. Sol kúngi «Qazaq ádebıeti» qoldan-qolǵa tımeı oqyldy. Odan soń Ermurat Bapı ultymyzdyń tuńǵysh ǵaryshkeri shyrqaý bıikke jol tartqanda kórshi eldiń tórindegi Juldyzdy qalashyqqa arnaıy baryp, batyr aǵasynyń jeti qat kóktegi ár sátin qas-qaqpaı qadaǵalap otyryp, áserli reportaj jazdy. Al Talǵat Súıinbaı Er Toqań kóshin bastaǵan qazaq kosmosy máselelerin únemi zerdelep, áli kúnge deıin erinbeı-jalyqpaı qalam terbep keledi. Toqtardy tóbesine kótergen basqa da jýrnalıster jeterlik.
Osydan on eki jyl buryn, ıaǵnı, 2010 jylǵy 21-22 qazan kúnderi Stambýlda Dúnıejúzilik túrki forýmy ótti. Forýmǵa túrki tildes elderdiń eń tanymal tulǵalary keldi. «Biz olardy búkil túrki jurty bolyp maqtan tutýymyz kerek!». Dańqty azamattardy shaqyrǵandaǵy maqsat osy bolǵan sııaqty. Tipti túrikterge úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jat jurtta bılikke qol jetkizip, iri qyzmet istep júrgen týystarymyz da barshylyq eken. Sol kezdegi Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń ókili retinde basqosýǵa biz de qatystyq.
Tanymal túrki tildesterdiń ishindegi eń áıgilisi bizdiń Toqtar Áýbákirov boldy. Aldymen kúlli túrik onyń taýdaı tulǵasyna nazar aýdardy. Boıy eki metrge jýyq, salmaǵy júz jıyrma bes keli qaharman qazaq jıylǵandardyń ortasynan birden kózge tústi. Jaýyryny qaqpaqtaı, atpal azamattyń jasy alpystyń tórteýinde dep eshkim de oılamaıdy. Onyń qazaqtyń alǵashqy ǵaryshkeri ekenin estigende búkil túriktiń esi shyqty. Al kóshede ony birden tanyp, arnaıy kelip amandasqandar da az bolǵan joq.
Forýmǵa tóraǵalyq etýshiniń: «Bizdiń jıynymyzǵa túrki halyqtarynyń arasynan shyqqan tuńǵysh ǵaryshker Toqtar Áýbákirov qatysyp otyr. Kelesi sózdi soǵan beremiz», – dep habarlaǵany sol eken, keń zaldyń ishi gýildeı jóneldi. Ol sózin bastasymen-aq tynyshtyq ornady. Óte ádemi sóıledi. Túrik jurtynyń bir bólshegi bolyp sanalatyn qazaqtardyń ómirinen mysal keltirdi. Óz halqynyń eshkimge bas ımegen órligi týraly aıtty. Búkil túrkilerge tán qasıetterdi dáripteýge shaqyrdy. Sózi jigerli shyqty. Jıylǵan jurt oǵan shynaıy qoshamet kórsetti. Sodan bastap el Toqańa damyl taptyrmady. Bári de az-kem bolsa da áńgimelesip, pikir alysýǵa tyrysty.
Túrkııalyq qandasymyz, belgili kásipker, «Býrak» fırmasynyń basshysy Derbish Qylysh bergen qonaqasyda Toqań ǵarysh týraly qyzyq áńgime shertti.
– Kez-kelgen nárseniń basy men aıaǵy bolady. Bastalǵan nárse áıteýir bir jerden bitedi. Mynaý qalanyń da, anaý kósilip jatqan teńizdiń de tuıyqtalatyn jeri bar. Al myna ǵarysh degeniń ushy-qıyry joq sheksiz dúnıe. Osyǵan qaıran qalam, – deıdi.
Túrkııalyq qazaqtar bárin bilgisi keledi. Qolyna bir túsken ǵaryshkerden ońaılyqpen aıyrylǵysy joq. Kez-kelgen suraqty qoıyp kep qalady.
– Toqtar aǵa, ǵaryshqa ushatyn kúni qobaljydyńyz ba, dálirek aıtqanda, qoryqtyńyz ba? – dedi olardyń biri.
– Nege qorqam?!, – dedi Toqań julyp alǵandaı, – Qaýip-qatermen talaı ret betpe-bet kelgen synaqshy ushqysh emespin be? Men ǵaryshqa jumys isteý úshin, berilgen tapsyrmany oryndaý úshin ushtym. Sondyqtan meniń bul sapar barysynda qorqyp júrýge ýaqytym da bolǵan joq.
Jalpy, men Iýrıı Gagarınnen keıin ushqan jetpis ekinshi ǵaryshkermin. Dástúr boıynsha ǵaryshqa ushar aldynda uıyqtatady. Birqatar ǵaryshkerler alańdap, kópke deıin kóz ile qoımaıdy. Al men týra Gagarın sekildi salǵannan qor ete túsip, sespeı qatyp uıyqtappyn. Tipti bir dáriger «jorta uıyqtap jatqan joq pa eken» dep, bólmede tyǵylyp qalyp, meni jarty saǵattaı baqylapty. Ony keıin bildim...
Taǵy bir túrkııalyq qandasymyz tosyn saýal qoıdy.
– Toqtar aǵa, ǵarysh degen bir tylsym álem ǵoı. Ne kórdińiz ol jaqtan?
Ǵaryshker kúldi.
– Ne kórýim kerek edi?
– Qaıdan bileıin... Baryp kelgen ǵaryshkerler túsiniksiz qubylystarǵa tap kelipti, anany-mynany kóripti, biraq eshkimge aıtýǵa bolmaıdy eken dep jatady ǵoı. Jyn-shaıtan...
– Meniń ondaıǵa qaraıtyndaı ýaqytym da bolǵan joq. Siz aıtyp otyrǵan nárseler bolmaıdy ǵaryshta... Al jerde júrýi múmkin.
Ǵaryshker qaljyńǵa buryp, rahattanyp turyp kúldi.
* * *
Sol saparda Toqańmen birge Stambýldyń dúkenderin aralap, aǵamyzǵa kostıým izdegenbiz. Myna qyzyqty qarańyz, oǵan shaq keletin bireýi de tabylmady. Keıbiriniń jeńi qysqa, endigisiniń jaýyryn tusy tar... Sodan soń sol eldegi kásipker qandasymyz Derbish Qylysh Toqtar aǵany óz dúkenine ertip baryp, arnaıy kostıým tiktirip berdi. Derbishtiń altyn shashty qyzmetker qyzy Er Toqamnyń qoly men jaýyrynyn, ıyǵy men belin, keýdesi men jotasyn ólshep jatqanda ekeýine de bildirmeı, sonyń bárin mıǵa toqyp, qaǵazǵa túsirip aldym. Baıaǵyda Qajymuqan úıine bir kelip qonǵanda Áýkeń, Áýelbek Qońyratbaev basynan bashaıyna deıingi ólshemderin jazyp alyp, keıin «Kerýen» degen kitabynda jarııalady ǵoı. Sol esimizge tústi. Erekshe erlerge, alyp adamdarǵa qatysty árbir derekti qasterlep saqtaı bilýimiz kerek shyǵar dedik. Ol týraly keıin...
* * *
Búgin – Toqtar Áýbákirovtiń ǵaryshqa attanǵan kúni. Qazaq ǵaryshnamasynyń bastalǵan sáti. Myna bir sýretter de Shúkir Shahaıdyń túbi kórinbeıtin tuńǵıyq arhıvinen shyqty.
Siz ushqan kún! Merekemiz! Qutty bolsyn! Aman júrińiz, Alyp Er Toqa!
