Mamyrdyń 10 kúni jergilikti ýaqyt 01.01-de AQSh, QHR-nan ımporttalatyn quny 200 mlrd taýardyń kedendik salyǵyn 10%-ten 25%-ke birden kóterdi. Kelesi 325 mlrd taýarǵa da osyndaı salyq engizetin qujattyń daıyndalyp jatqanyn da umyt qaldyrǵan joq. Qytaı saýda mınsıtrligi de, naqtylanbaǵan túrde bolsa da, qarsy sharalar qabyldanatynyn málimdep úlgerdi.
Sol kúni saǵat 10-da, eki saǵatqa sozylǵan kelissózden keıin AQSh-nyń qarjy mınstri Steven Mnuchin kelissózdiń aqyrlasqandyǵyn ám “syndarly” bolǵandyǵyn málimdedi. AQSh prezıdenti Tramp ta taraptardyń jalǵasty kelise beretindigin jetkizdi. QHR-nyń bas kelissózshisi vıe-premer Liu he “taraptar adal nıetti jáne syndarly pikir almasty. Ázirshe ishinara kedergiler men tosqaýyldarǵa dóp kelgenimizben, qos tarap ta jalǵasty aqyldasýdyń qazirgideı jaǵymdy úderisin saqtaýymyz kerek-ti” dep málimdedi. Demek, taraptardyń qaı-qaısysynyń da kelissózdi jalǵastyrýǵa múddeli, soǵysa júre kelisýge peıildi ekendikteri aıqyndalyp qaldy.
10 márte kelissózden keıin áne-mine eki el basshylarynyń qol qoıýyna jiberiledi dep turǵan “tarıhı epos” deıtindeı (Tramptyń baǵasy) qujattyń túsik tastaýy Qytaı taraptyń aınyp qalǵanymen baılanysty syńaıly. 6 mamyrda Mnuchin-niń ańdatýynsha, “90% kelisilgen qujat osy retki kelissózde tolyqtaı qol qoıylýǵa daıar-dy. Alaıda, 3 mamyrda AQSh tarapy Qytaıdyń jańarǵan kelissóz nusqasyn tapsyryp aldyq. Onda murnaǵy kelisilgen keıbir paıymdar syzylyp ketken, burynǵy mazmunǵa kórnekti ózgertýler engizilgen”. AQSh-nyń máseleden habarly tulǵalarynyń jetkizýinshe de, Qytaı tarapy aldynda shetel fırmalarynyń tehnıkalyq patentteri jáne zııatkerlik quqyqtaryn qysymmen alý sııaqty áreketterin boldyrmaýdy zańǵa engizip bekitýge kelisken bolsa, endi ony zańmen emes, ákimshilik qaýly-erejelermen aýystyrýdy usynǵan kórinedi. Tramtyń qyıtyǵyna tıgen de osy mazmun sııaqty. Al Qytaı tarapy da moıynsal syńaıda. 7 mamyrda jýrnalıstiń AQSh-nyń Qytaıdyń ýádeden aınýy týraly jazǵyrýyna qatysty suraǵyna, QHR SIM ókiliniń jaýaby biraz nárseni ańǵartqandaı: “kelissóz degenniń ózi talqylaý barysy sanalady, taraptardyń arasynda kelispeýshiliktiń bolýy úırenshikti jaǵdaı”.
Meıli sebep ne bolsyn, saýda soǵysynyń saldary bárine belgili. Ol eregesken ekeýdiń ekonomıkalyq múddelerine ǵana emes, dúnıe júzi ekonomıkasyna aýyr soqqy bolǵaly tur. Óıtkeni búginderi tutas álem shym-shytyryq baılanystarmen ózara matalyp qalǵan. Álemdik saýda júıesiniń bir múshesi esebinde, Qazaqstannyń da bunyń yqtımal kesirinen shet qala almaıtyndyǵy basy ashyq áńgime. Saýda soǵysy qyza kele, qazirgi saýda erejeleriniń búlinýine, júıesiniń tutastaı ydyraýyna ákelýi de múmkin. Tramptyń Qytaıdyń erejelerdi buza berse, DSU-yn taratyp jiberý kerektigi jaıyndaǵy eskertpesiniń ózi jaqsy yrym bolmasa kerek. Al saýda oıyndaryndaǵy kez kelgen aýytqýlardyń shıkizat shyǵarýshy álsiz oıynshy bolǵan bizge jeńil soqpasy anyq. Eger ereges osy betimen shıratyla berse, álem ekonomıkasynyń 40%-in qurap otyrǵan alyptardyń aıqasy jershary ekonomıkasy men halyqaralyq saýdanyń jappaı quldyraýyna uryndyratyn belgileri ázirdiń ózin de tóbe kórsetip jatyr. Ashyq ekonomıkaly el bolǵan soń, biz de onyń zardabyn shegetin bolamyz. Al osynyń ózi-aq qurylymdyq ózgeristerge jyldam bet burý, el ekonomıkasyn neǵurlym erte shıkizattyq yńǵaıdan óńdeýshilik baǵytqa alyp shyǵý talabyn qoıady. Óndiristi el ǵana ómirsheń el ekendigi ustanymy bizdiń ekonomıkalyq qubylanamamyzdyń myzǵymas qaǵıdaty bolyp bekýi shart.
Bul endi AQSh-Qytaı saýda teketiresiniń elimizge jalpylama áseri turǵysyndaǵy paıym. Naqtyly jaǵdaı boıynsha, onyń AQSh-Qazaqstan ekonomıkalyq qatynasyna aıtaqalsyn áser eterlik reti joq. AQSh-nyń elimizdegi ınvestıııasy tý basta strategııalyq syıpatta jáne AQSh múddeli bolyp otyrǵan energetıka salasyna meńzelgen, bul baǵytta ózgeris bola qoımas. Eki el saýdasy da ózara tolyqtaýshylyq baǵytynda bolǵandyqtan, munda da bálendeı tıimsizdik bolýy ekitalaı, onyń elimizdiń saýda kólemindegi úlestik salmaǵy da júk aýdararlyqtaı emes. Qytaı jaıynda sóz basqa. Onyń AQSh-men soǵysynyń Qazaqstanǵa ońtaıly jaqtary kóbirek bolýy yqtımal. AQSh-nyń QHR-na saýda qysymy men basqalaı shekteýleri údegen saıyn, Qytaıdyń “bir beldeý, bir jol jobasyna”(BBBJ) yqylasy men pármeni arta bereri sózsiz. Al AQSh-nyń Qytaıǵa qaratqan teńizde tizgindeý sharalarynyń jitileýiniń nátıjesinde, Qytaıdyń BBBJ jobasynyń qurlyqtyq qanatyna júginýi kóbeıe túseri bek múmkin. Osy jobaǵa ıek artyp eýropa men beldeý boıy elderine qatynasýy jıileı túspek. Osy oraıda bir beldeýdiń alǵashqy qaqpasyndyq rólimizdiń mańyzyn áýeli ózimiz jete túsingenimiz jáne ony qalaı oınata alýǵa bas qatyrýymyz lázim. Qytaıdyń AQSh-na saýda turǵysyndaǵy eń utymdy kóziri, ol—AQSh aýylsharýashylyq taýarlaryna, óte-móte burshaq tukymdastarǵa ımportty azaıtý bolmaq. Kedendik salyq jyrynyń alǵashqy kezeńinde-aq, osy kózirdiń shyǵarylǵany bar. Demek, osy daqylǵa 85%-tik shetelge táýeldi Qytaıdyń, ony basqa naryqtan izdeıtini praktıkadan belgili. Osy tusta, burshaq tuqymdas ónimderdiń egilýi men óńdelýine qoldaý bildirý arqyly edáýir valıýta jınap alýǵa, onan da mańyzdysy, Qytaıdyń osy naryǵynan ózindik úlesimizdi (Qytaı úshin) dástúrli qaınarkóz retinde jasaqtap alýymyzdyń oraty kelip turǵan syńaıly. Saýda soǵysynyń nátıjesinde, Qytaıdyń áý basta syrtqy naryqqa baǵytty qurylǵan jáne AQSh-ny qamdap kelgen óndirisi janushyra naryq izdeýi talassyz. Osy oraıda onyń óńdeýshilik syıpatyndaǵy óndiristeri men tehnologııalaryn, bıznes ónerin yjdaǵattyqpen tarta bilýimiz kerek. Aıta bersek, onyń bizge jyl burynǵy salyqtyq jeńildikpen tartylǵan óndiristerin qaıta qaraýdy qolǵa alýymyz asa oraıly qadam bolǵaly tur.
Qurmet Qabylǵazy, ekonomıst
