AKADEMIK AHMET JUBANOV ORYNDAǴAN KÚILER nemese fonograf ańyzy

2650
Adyrna.kz Telegram

Jarty aıdan asa ýaqyt buryn ómirden ozǵan jaryqtyq Jarqyn Shəkərim búgin 72 jasqa tolýshy edi...

Sýyq habardy estigenimizde kimnen, qandaı adamnan aıyrylǵanymyzdy sezindik pe eken? Ahmet Jubanov, Bolat Sarybaev syndy qazaq mýzyka óneriniń órleýine ólsheýsiz úles qosqan adamdardyń qolynan estafetany qabyldaǵandaı, Jarqyn aǵa dúnıeden ozǵansha ulttyq ónerge adal bolyp ketti.
Qaraǵandy mýzykalyq ýchılıesinde oqyǵan kúnderinen zertteýshilikke den qoıyp, jarty ǵasyrdyń ishinde halqymyzdy qanshama ultymyzdyń uly muralarymen qaýyshtyryp, qanshama tulǵalardy tiriltkendeı boldy.
Mədı Bəpıulynyń sýreti, Əmire Qashaýbaıulynyń daýysy, úsh ishekti dombyra, osy sııaqty biz biletin de, bilmeıtin de qanshama eńbek atqaryp ketti. Jarqyntanýdy qolǵa alsaq, telegeıdeı teńiz sol eńbegine kóz jetkizýshi edik.
Qudaıdyń qudyreti-aı, 1878 jyldyń 4 mamyrynda Tomas Edısson ózi oılap tapqan fonograf quralyn resmı túrde jurshylyqqa tanystyrdy. Al sodan 69 jyl ótkende qazaq dalasynda Jarqyn Shəkərim týyp, 1974 jyly Əmireniń sol quralǵa jazylǵan daýysyn tapty. Əý bastan bul mıssııany atqarý Jarqyn aǵanyń mańdaıyna jazylǵandaı.
Aty da, zaty da Jarqyn azamattyń jany jənnatta, təni rahatta bolǵaı! Rýhy peıishte shalqysyn!
Tómende Jarqyn aǵanyń paraqshasynan alynǵan óziniń maqalasyn jarııalaǵandy jón kórdik. Bul jerde Ahmet Jubanovtyń eńbegi, sol eńbekpen maqala avtorynyń halqyn qaýyshtyrýy, fonograf ańyzy baıandalǵan.

Amanǵalı Qaljanov

AKADEMIK AHMET JUBANOV
ORYNDAǴAN KÚILER
nemese fonograf ańyzy.

Álqıssa, Ahmet Jubanov budan eki ǵasyr buryn Tomas Edısson oılap tapqan dybys jazý apparatynyń eń kóne túri fonografqa jazylypty. Áńgimeni áriden bastaıyn.
Ótken HH ǵasyrdyń bastaýynda turǵan halqymyzdyń kásibı mýzykasynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan birden-bir kórnekti tulǵa, zertteýshi, kompozıtor, dırıjer, akademık Ahmet Jubanov ekeni belgili. Mýzykalyq ónerimizdiń qaı salasy bolmasyn Ahmet Jubanovtyń tyndyrǵan eńbekteri ushan teńiz. Búgingi áńgime arqaýy ol zerttegen eńbekterdiń búgingi urpaqqa jetýi jaıly jáne fonograf taspasyna jazylǵan ol oryndaǵan kúılerdiń 1974 jyly Sankt-Peterbýrg arhıvinen tabylýy jaıly qysqasha da bolsa toqtalyp ótý bolmaq.
Basynda atap ótkenimdeı Ahmet Jubanov ǵasyrlardan jalǵasqan mýzykalyq muramyzdy búgingi urpaqqa jetkizgen birden-bir biregeı adam. Máselen HH ǵasyr basynda qazaq ádebıetinde alǵashqy roman jazǵan, alǵashqy poezııalyq shyǵarmalar jazǵan nemese alǵash ret pesa jazyp sahnaǵa shyǵarǵan óz tulǵalary, óz jazýshylary boldy. Osy turǵydan alǵanda sol kezde halqymyzdyń mýzykalq óneri qalaısha damı bastap edi degen zańdy suraq týyndalady.
Ózderińiz oılap qarańyzdarshy. Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda alǵashqy «Mýzykalyq álippe» kitabyn kim jazdy? Osy kúnderdegi Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorııanyń negizin qalasýǵa atsalysqan kim, alǵashqy dırektory kim boldy?, Qurmanǵazy atyndaǵy akademııalyq halyq aspaptary orkestriniń negizin kim qalady? Qazaqtyń Ulttyq Ǵylym akademııasynyń mýzyka taný, zertteý bólimin kim uıymdastyrdy. Jambyl atyndaǵy Qazaqtyń Memlekettik fılarmonııansyn uıymdastyryp alǵashqy dırektory bolǵan kim? Buǵan bir ǵana jaýap – Ahmet Jubanov deımiz. Árıne muny bárimiz bilemiz. Aıtýǵa ońaı. Áıtkenmen de búgingi jas urpaq, etek jeńin túre qoımaǵan balǵyn shákirtter kókeıine qondyrý úshin Ahmet Jubanovtyń qazaq mýzyka mádenıetin damytýdaǵy keremet qaıratkerligin úzbeı nasıhattap otyrýymyz qajet. Tipti mýzykalyq oqý oryndaryna arnaı sabaq retinde oqytylýy qajet.
Al zertteý máselesine kelsek HIH ǵasyrda ómir súrgen Táttimbet, Qurmaǵazy, Birjan, Muhıt, Aqanseri tárizdi jáne taǵy basqadaı da halyq kompozıtorlary jaıly HH ǵasyrda mýzykalyq kórkemdikpen qalam tartyp, kitap etip shyǵarǵan, shyndyǵyn aıtý kerek jalǵyz Ahmet Jubanov. Árıne kompozıtorlar men áıgili oryndaýshylar jaıly jazǵan jazýshylar, tarıhshylar boldy. Olardy joqqa shyǵarmaımyz. Biz tek qana Ahmet Jubanovtyń jazý sheberligindegi mýzykalyq baǵytty ǵana aıtqymyz keledi. Ahmet Jubanov olardyń mýzykalyq muralaryndaǵy mýzykalyq erekshelikterin aıshyqtaǵan. Mine sol zertteýleri búgingi mýzykalyq oqý oryndary shákirtteri úshin taptyrmaıtyn, óte qajetti oqýlyq quraldary bolyp otyr. Onyń qalamynan «Qurmanǵazy», «Qazaq halyq kompozıtorlarynyń ómiri men tvorchestvosy», «Ǵasyrlar pernesi», «Zamana bulbuldary» dep atalatyn ǵylymı eńbekteri, basqadaı da kitaptary dúnıege keldi. Júzden astam zertteý maqalalary taǵy bar.
Ahmet Jubanovtyń kompozıtor retindegi shyǵarmalaryn da qysqasha tizbelep ótýge bolady. Olar: «Tájik bıi», «Qazaq bıleri», «Arııa», «Vokaldyq sıýıtasy», «Abaı sıýıtasy» tárizdi mýzykalyq shyǵarmalary, sondaı aq kórnekti kompozıtor Latıf Hamıdımen birlesip jazǵan «Abaı» jáne «Tólegen Toqtarov» operalary, «Otan», «Aq Sholpan», «Bizdiń qala», «Lırıkalyq án», «Qarlyǵash», «Maıdannan hat», «Ant» ánderi men horlardyń, «Tájik bıi», «Qazaq bıi», «Arııa» tárizdi aspaptyq shyǵarmalardyń jáne «Qurmanǵazy» radıooperasynyń avtory. Ǵ.Músirepovtyń «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» pesasyna jáne «Amangeldi» fılmine mýzyka jazdy.
Endi, Ahmet Jubanovtyń Fonograf apparatymen oryndaýshylardan ánder men kúılerdi jazǵany jaıly aıtylmaı kelgen dáıiktemeni ortaǵa salaıyn.
Negizi fonograf apparaty 1877 jyldyń 21 qarashasy kúni Amerıka ǵalymy Tomas Edıson oılap tapqan dybys jazýdyń eń alǵashqy quraly, eń alǵashqy atasy sanalady. Ahmat Jubanov bul ónermen Sankt-Peterbýrgta júrgende aınalysty.
Ahmet Jubanov 1929-1932 jyldary Sankt-Peterbýrgtyń Glınka atyndaǵy mýzyka tehnıkýmynda jáne Rımskıı-Korsakov atyndaǵy konservatorııada oqyǵany belgili. Odan soń 1932-1933 jyldary ónertaný akademııasynyń aspırantýrasynda oqıdy.
Mine, dál sol tusta ol ánshiler men kúıshilerdi fonograf apparatyna jazyp alý tásilin úırenedi. Bul týraly ol A.V. Zataevıch jaıly jazǵanynda anyq ańǵartady.
Ahmet Jubanov: «Aleksandr Vıktorovıch aldyn ala tanystyrýsyz aq qushaǵyna alyp, meniń Jubanov ekenimdi bilip qoıdy. Ákelik bir nur tókken qamqorlyq kóńilmen oqýmen qol jetken tabystardy surap, meniń 1930 – 1931 jyldary qosa qabat alyp júrgen LILI – diń tarıhı soıologııalyq fakýltetin tastaǵanymdy estip, balasha qýandy. Ásirese men Qazan vokzalynda SSSR Ǵylym akademııasynyń jańadan jazý arhıviniń fonografy otyzshaqty valıgimen (taspasymen) jatqandyǵyn, oǵan arhıvtyń osy jónindegi is júrgizetin ǵylymı qyzmetkeri Evgenıı Vladımırovıch Gıppýstyń tapsyrmasymen Aqtóbe gýbernııasynyń ánderin jazatyndyǵymdy aıtqanda ol erekshe qyzyǵa tyńdady. Al Aleksandr Vıktorovıch Respýblıkalyq Halyq aǵartý komıssarıaty arqyly bastyramyn dep úmittenip júrgen qazaq tilindegi «Mýzykalyq saýaty» álippesiniń qoljazbasyn kórsetkenimde ol baladaı qýanyp, betimnen qaıta-qaıta súıdi.
Sonymen birge ol kisige keıin 1933 jyly Almatyda jaryq kórgen bul kitapqa sol kezderi E.V.Gıppýstyń, Zınaıda Vıktorovna Evaldiń jáne Ázirbaıjannyń talantty kompozıtory Zeınala Asaftarttyń kórsetken jetistikteri men kemshilikteri týraly pikirlerin baıandadym», deıdi de odan ári «Aleksandr Vıetorovıch meniń oqýdaǵy tabystarym jaıly, sondaı-aq túrli pánderden beretin professorlar týraly uzaq ýaqyt suraýmen boldy. Bularmen birge, jaqsy oqýyma keńes berdi. Ol taǵy da tvorchestvolyq mýzykasyn Fonografqa túsirýdiń mańyzy týraly aıtty. Ásirese oryndaýshylarǵa óz daýysyn qaıta estirtkende, olar qyzyǵyp óz repertýarlaryndaǵy bardy túbine deıin sarqyp beredi dep túsindirdi. Mundaı pikirler maǵan halyq ánderin jazý kezderinde kómegin tıgizgeni sózsiz»1, deıdi.
A.V.Zataevıchtiń osy aqyl keńesinen soń Ahmet Jubanov el ishindegi ánshiler men kúıshilerdi fonograf apparatyna jazyp alýdy bastaıdy. Ol jazbalary Sankt-Peterbýrgtaǵy arhıvte saqtalǵan. 1931 jyly Aqtóbe oblysy, Temir aýdanyna baryp, 20–21-shi aýyldyń ánshi-kúıshilerin fonografqa jazǵan eken. Oryndaǵan adamdardyń qatarynda: Qajyǵara Baıtileýov, Nurılá Támbetova, Tóraly Beısenov, Myrzaǵalı Ádilov, Yrys Nurmaǵambetovtar bar. Osylarmen qosa 1927 jyldyń naýryz aıynda jazylǵan Ámirbek Janǵalıev, Jaqypbek Rústembekovtardyń da esimderi keziti. Olardy fonografqa kim túsirgeni belgisiz. Áıgili ánshi Manarbek Erjanovtyń 1927 jyly oryndaǵan bir áni de sol arhıvte saqtalǵan. Aldaǵy ýaqytta osy fonograf taspalaryn magnıttik lentaǵa aýdaryp, halqymyzdyń ótkendegi dybysqa jazý dástúrin, oryndaýshylyq erekshelikterin egjeı-tegjeıli bile otyryp, ónerimiz týraly derekterdi odan da ary barlaý jasap, Omby, Tashkent, Orynbor, Qazan, Parıj, Berlın qalalaryndaǵy arhıfterden izdestirip keńinen zertteý qajet dep bilemiz. Qazaqtyń án-kúıleri tarıhyn, olardyń ulttyq ereksheliginiń janrlyq syr-sıpatyn tanyp, baǵalaýymyz qajet. Arhıvte shań basyp jatqan altyn qazyna tabandylyqpen ǵana halyq baılyǵyna, jurt ıgiligine aspaq.
Endi, osy oraıda akademık Ahmet Jubanovtyń shyǵarmashylyǵyna baılanysty ózime qatysty bir jaǵdaıdy baıandaı keteıin. 1974 jyly Máskeýdegi Búkilodaqtyq «Melodııa» fıramsy dep atalatyn mekemeniń Almaty bólimshesiniń dırektory Seıilhan Qusaıynovtyń tikeleı tapsyrmasymen Qyrǵyz halqynyń mýzykalyq antologııasyn shyǵarý maqsatynda, jumys saparymen meni Qyrǵyz eline jibergen bolatyn. Qyrǵyz eliniń ol kezdegi astanasy Frýnze qalasynda aılap jatyp, jumysymyzdy bitirgen soń qyrǵyz áriptesterimizben birge odan ári Máskeýge sapar shegip jalǵastyrdyq. Mýskeýdegi Reseı Federaııasynyń Memlekettik Ortalyq arhıviniń qyrǵyz bóliminen Ámire Qashaýbaevtyń fonografqa jazylǵan «Balqadısha», «Dýdaraı», «Besqarager», Jalǵyz arsha», «Úsh dos», «Aǵash aıaq», «Smet» ánderi tabylyp sol jyly ony halqymyzǵa jetkizgen bolatynbyz.
Sol saparymda Sankt-Peterbýrg qalasyna barýǵa týra kelgen. Ondaǵy SSSR Ǵylym akademııasynyń Sankt-Peterbýrgtaǵy orys ádebıeti ınstıtýtynyń (Pýshkın úıi) fonograf valıkteri saqtalǵan arhıvinen qazaq-qyrǵyz mýzyka tarıhyna baılanysty buryn zertteýshiler nazaryna túspegen, asa baǵaly oljalarǵa jolyqan bolatynmyn. Solardyń ishinde 1905 jyly qyrkúıek aıynda nemis ǵalymy doktor Karý Túrkistan ólkesi, Qazaly qalasyna kelip fonografqa jazyp alǵan «Mahabbat áýenderi» degen ataýmen jazylǵan ánder bar. Biz osyǵan deıin qazaq jerindegi dybysqa jazý tarıhyn 1910 -1915 jyldardan bastalady dep kelgen bolatynbyz. Myna jańalyq oǵan túzetý engizetin boldy. Sondaı aq osy arhıvte 1912 jyly qyrǵyz halqynyń áıgili manasshysy Kenjeqaranyń oryndaýynda fonografqa jazylyp alynǵan «Semeteı jyry» saqtaýly eken.
Osy arhıvten tapqan basty jádigerimiz «Aqsaq qulan - Joshy han», «Aq jeleń», «Ótti dúnıe», «Tepeń kók», «Noǵaıly», «Qaratós», «Qarabas», «Keńes», «Shtat» tárizdi kúılerdiń fonografqa jazylǵan taspalary boldy. Kúılerdiń latyn árpimen qazaq tilinde jazylǵan anyqtamasynda: jazǵan adam Ahmet Jubanov, jasy 27-de dep kórsetilgen. 2 Iaǵnı, bul kúılerdi fonograf apparatyna Ahmet Jubanov 1933 jyly jazǵan bolýy múmkin. Osyny oqyǵanda áýelgi oıǵa kelgeni ǵulama ǵalymnyń radıodan nemese teledıdar efırinen kúı oryndaǵanyn estip kórmegendikten, shyndyǵynda da ǵajap eken desip bas shaıqaǵanbyz. Tipti, kúılerdi oryndaǵan Ahmet Jubanovtyń ózi me eken, degen oı da kelgen. Ýaqyt óte kele arhıv faktileri dáleldegendeı osy kúılerdi oryndap, fonograf taspasyna jazǵan adam esh kúmán keltirmeıtindeı, akademık Ahmet Jubanovtyń ózi bolyp shyqty. Nege deseńiz buǵan alǵa tartar birneshe dálelimiz bar. Birinshiden osy atalǵandar ishindegi «Shtat» degen kúıdi Ahmet Jubanovtyń ózi óner zertteýshi Jıenbek Rsaldınge – 5 jasymda úırendim, degen. Jıenbek Rsaldın: «Talapker bala Ahmet munymen ǵana tynbaıdy, sol mańdaǵy ataqty dombyrashy, óziniń aýyldasy Talym qarttan kúı úırenedi. Talymnan tuńǵysh ret «Shtat» atty kúıdi úırengende Ahmet 5 jasata bolatyn. Oıyn-toı jıyndarda, shildehanalarda qarshadaı qońyr balanyń dombyrada kúı tógiltip án salýy jurtshylyqty tań qaldyratyn. Jaıshylyqta kóp sóılemeıtin, tipti syrt kózge buıyǵy, uıalshaqtaý sııaqty kórinetin kishkene Ahmet kópshilik aldynda kúı tartqanda dúnıeni túgel umytyp, kóńil-kúıi, qııal-oıy sol mýzyka únimen ilese ketedi», 3 deıdi. Sol talpynyspen bolashaq akademık aǵamyz jaınaǵan jastyq jalynymen, jigittik shaqqa da jetken ǵoı. Bul kez Ahmet aǵamyzdyń ónerge degen naǵyz qulshynys kezeńi. Ahmet Jubanov osy kezde «Shtattan» da basqa da kóptegen kúılerdi oryndaǵany kúmán týǵyzbaıdy. Ol dombyrada da skrıpkada da shyǵarmalar oryndaǵan. Ózi kúıler oryndaǵandyqtan, kúı syryna qanyq bolǵandyqtan qarshadaıynan bastap kúıshi – dombyrashylardyń júregine úńilip jan-tánimen túsinýge tyrysqan. Osy súıispenshiliginiń arqasynda Qurmanǵazy atyndaǵy orkestrdiń negizin qalasqan Luqpan Muhıtov, Qalı Jantileýov, Qambar Medetov, Oqap Qabıǵojın tárizdi alǵashqy dombyrashylary jaıly jaqsy-jaqsy pikirler jazyp kitaptaryna engizdi. Dombyra aspaby jaıly zertteý jumystaryn júrgizdi.
Ekinshiden, Ahmet Jubanov 1964 jyly Máskeýdiń Lomonosov atyndaǵy Memlekettik ýnıverstıtetiniń Antropologııa jáne etnografııa ǵylymdarynyń halyqaralyq jetinshi kongresine qatysyp baıandama jasady jáne dombyramen kúı tartty.
Jınebek Rsaldın: «Baıandamashy (Ahmet Jubanov ) dombyrany teris buraýǵa túsirip alyp, suq qolynyń ushymen qos shekti bir-eki ret qaǵyp, qulaq kúıiniń durystyǵyna kózi jetken soń «Aqsaq qulandy» tarta jóneldi. «Aqsaq qulan» kúıin professıonaldyq sheberlikpen oryndaýy, kúıdegi neshe alýan mýzykalyq obrazdardyń kúres tartysy, damýy tilmen alyp jetkizbesteı áser qaldyrdy. Olar qoldaryndaǵy qoıyn dápterlerine álde neni asyǵa jazyp, ǵalym kúıshiniń ónerpazdyǵyna, bilimdarlyǵyna rızalyq bildirip bas ızesip jatty.» 4 dep jazdy. «Aqsaq qulan» kúıin Ahmet Jubanov Máskeý qalasynda 1964 jyly 58 jasynda oryndady. Basynda atalǵan «Shtat» tárizdi «Aqsaq qulan» kúıi de Ahmet Jubanovtyń tabylǵan Fonograf taspasynda bar kúı. Olaı bolsa Fonograftaǵy kúılerdi oryndaǵan Ahmet Jubanovtyń ózi, dep naqtyly aıtýymyzǵa bolady..
Onyń ústine 1974 jyly Ahańnyń qyzy Ǵazıza Jubanova ákesi oryndaǵan kúılerdiń tabylǵany jaıly «Juldyz» jýrnalynda jaryqqa shyqqan maqalama saı rahmetin aıtyp, «meni kompozıtor bolýyma talpyndyrǵan ákemniń dombyrasynyń úni, ákem oryndaǵan kúılermen qanattandym» degeni bar.
Bir sózinde Nurǵısa Tilendıev: «Meniń qarshadaıymnan mýzyka jolyna túsip, áýes bolǵanym Ahmet Jubanovtyń arqasy. Ahań oryndaǵan kúılerdiń úni kókeıimde áli kúnge saırap tur, ol maǵan kúılerdi úıretip, túsindirip qana qoımaı óziniń tórde turǵan dombyrasyn syılady. Al men bolsam Ahańdy ákemdeı syılap óttim» degeni bar. Osy oıymyzdy tobyqtaı túıindeı kele Fonograf taspasyndaǵy 9 kúıdi oryndaǵan naqtyly Ahmet Jubanovtyń ózi ekeni shyǵar kúndeı shyndyq.
Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda, jastyq shaǵynda ol skrıpkada ǵana emes dombyrada da keremet kúıler oryndaǵan. Osy ónerimen ol stýdent kezinde Sankt-Peterbýrg qalasynyń jurtshylyǵyn tańdandyrǵan. Alaıda Ahmet Jubanovtyń shyǵarmashylyq joly qazaq mýzyka mádenıetin kóterýde, ǵylymyn damytýda telegeı-teńiz jumys atqarýyna baılanysty, onyń dombyrada jeke oryndaýshylyq óneri ekinshi qatarǵa aýysqan. Tipti birte-birte, jasy kemeldene kele, jas kezinde dombyrashy bolǵanyn, kúılerdi fonografqa jazdyrǵanyn aınalasyna aıtpaǵan. Al shyndyǵyna kelsek oryndaǵan kúılerin qolynda turǵan radıo men teledıdar taspalaryna jazdyrmaı, otyzynshy jyldarda, sonoý HIH ǵasyrdaǵy 1877 jyldyń 21 qarasha kúni Amerıka ǵalymy Tomas Edıson oılap tapqan Fonograf apparatyna jazǵany búgingi urpaq úshin syry tunǵan jumbaq ári baǵa jetkisiz tańdanarlyq jádiger bolyp otyr. Meniń osy jaıly jazýdaǵy basty sebebim Ahmet Jubanov oryndaǵan kúılerdiń fonograf taspasy tabylǵanyna 40 jyl ótse de, áli kúnge deıin birde-bir pikir jazylǵan maqalany oqymaǵandyǵym. 1974 jyly Jarqyn Shákárim taýypty, ar jaǵy ne boldy? Osyndaı oı mazalaıdy árqashan. Ahmet Jubanov oryndaǵan kúılerdi nege radıo efırlerinen jıi bermeske? Nege dástúrli kúı oryndaýshylar konkýrstarynda Ahań oryndaǵan kúılerdi shalqytyp, qoltańbalyq ereksheligin aspandatyp, aıshyqtamasqa, mereıin asyrmasqa? Sondyqtan ótkenime ózimniń qaıta úńilýime týra keldi jáne burynǵy jazǵanymdy bekite túsý maqsatynda oıdan oı týǵyzyp, osy jaılarǵa qaıta oralýyma sebepker boldy.
1974 jyly tabylǵan Ahmet Jubanovtyń oryndaýyndaǵy 9 kúıdiń fonograf taspasy, 2006 jyly Ahańnyń 100 jyl tolýyna arnalǵan mereıtoıy qarsańynda Sankt-Peterbýrgten Almatyǵa ákelindi. Bul kúnderde Qazaq radıosynda saqtaýly tur.

Jarqyn ShÁKÁRIM
Halyqaralyq Aqparattandyrý akademııasynyń Akademıgi,
kúıshi

Pikirler