«Azat, küştı, alyp jūrt» kütken tūlǧa

Bügın – körnektı memleket qairatkerı Sūltanbek Qojanūlynyŋ tuǧan künı.           Sūltanbek Qojanūlynyŋ qyzy – Ziba apamyz aqtyq demı bıtkenşe äkesın joqtaumen öttı. Sonyŋ üzdıksız sūrau saluynyŋ arqasynda ūlt qairatkerınıŋ tuǧan künın aiqyndaityn jalǧyz qūjat qana qolymyzǧa tigen bolatyn. Ol – būrynǧy Özbek KSR-y Memlekettık qauıpsızdık komitetınıŋ bölımşe bastyǧy V.P.Melnichenkonyŋ 1989 jylǧy 1 qazanda bergen H№10/1-5313 nömırlı anyqtamasy. Būl derekközde: «Qylmystyq ıs materialdarynan körınıp tūrǧandai, sızdıŋ äkeŋız – Qojanov Sūltanbek Qojanūly 1894 jyly 10 qyrküiekte tuyp, 1938 jyly 10 aqpanda atylǧan», - delıngen.          Kezınde  äzerbaijan liderı Geidar Äliev şyǧys klassigı Nizami Gänjäuidıŋ qūrmetıne ülken şara ūiymdastyrady. Qazaqstannan şaqyrylǧan Oljas Süleimenov: «Keşırıŋız, Geidar Älirzaoǧly, mereitoi –  tuǧanyna 800 nemese 900 jyl degendei – «döŋgelek dataǧa» arnalatyn edı... Al mynau 840 jyldyq...», - deidı. Sonda Geidar Äliev: «Būl sekıldı ūly adamdardyŋ mereitoiyn jyl saiyn atap ötse de jarasady», - dep jauap qaitarǧan eken.  Sol aitqandai, bügın – Sūltanbek Qojanūlynyŋ dünie esıgın aşqan künı. Mereitoilyq emes tuǧan künı. Sonymen, bar bolǧany 44 jyl ǧūmyr keşıp, soŋynda öşpes ız qaldyrǧan Alaş aiaulysy Sūltanbek Qojanūly kım edı? Zamandastary ne aitqan? Mūstafa Şoqaiūly bır sözben baǧasyn bergendei, «qara basynyŋ qamyn oilamaityn, halqy üşın qam jep, el üşı eŋırep tuǧan azamattyŋ» jūrt jadynda qalarlyq eŋbegı qandai? Ömırbaiandyq mälımetterıne süiensek, qysqaşa baiany tömendegıdei. Saiasi-qoǧamdyq qyzmetı:

• Töŋkerıs kösemı, Sovet ükımetınıŋ negızın qalauşy V.İ.Lenin 1921 jyly jeltoqsanda ötken Keŋesterdıŋ Bükılodaqtyq IH siezınde mınbege şyqqan S.Qojanūlynyŋ söilegen sözın ūnatyp, «Sız asa bılımdı jäne öte qyzuqandy qazaq ekensız» dep qairan qalǧan. Näzır Töreqūlov ekeuın jeke qabyldap, äŋgıme-düken qūrǧan.
• Bıtıspes qarsylasy bolǧan İ.Stalin S.Qojanūlynyŋ ötkırlıgı men öjettıgın moiyndap, «Orta Aziianyŋ Şyŋǧyshany» dep at qoiyp, ūdaiy baqylauda ūstaǧan. Mysaly, 1925 jyldyŋ özınde 4 ret jeke qabyldauyna şaqyrǧan.
• S.Qojanūly – 1917 jyly Ä.Bökeihannyŋ basşylyǧymen Alaş avtonomiiasyn, M.Şoqaimen bırge Türkıstan mūhtariiatyn qūru ısıne belsene atsalysqan qairatker.
• S.Qojanūly Türkıstan Respublikasynda üş märte halyq komissary (bügıngı tılmen aitqanda, ministr), eŋ joǧary bilık – Ortalyq Atqaru Komitetı töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetterın atqardy. Ol - Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ jauapty hatşysy (Qazaqstannyŋ ekınşı basşysy) bolǧan tūŋǧyş qazaq.
• S.Qojanūly qazaqtyŋ täuelsız el boluyn köksedı. Osy üşın Mäskeudıŋ aldynda Qazaqstannyŋ KSRO qūramyna şarttyq negızde enuın talap ettı. Mūny qolymyzdaǧy arhiv qūjattary rastaidy. 1924 jyly «Qazaqstan ūlt memleketı jasasyn!» atty maqala jazdy.
• S.Qojanūly - türkı halyqtarynyŋ bırlıgın armandaǧan tūlǧa. Sol maqsatta Orta Aziia Federasiiasyn qūrudy ūsyndy. Bıraq sovettık bilık būl maqsatty jüzege asyrmady.
• S.Qojanūly – Jetısudy kelımsekterden tazartu nauqanyn jürgızıp,  jer reformasyn ıske asyrǧan qaitpas küresker.
• S.Qojanūly Astanany Orynbordan qalyŋ qazaqtyŋ ortasy – Aqmeşıtke köşırgen komissiiaǧa töraǧalyq ettı. Ölkelık Keŋesterdıŋ V siezınde prezidiumdy basqarǧan ol Aqmeşıttıŋ Qyzylorda atanyp, ūltymyzdyŋ «qazaq» atauyna resmi qol jetkızuıne mūryndyq boldy.

Mädeni-aǧartuşylyq qyzmetı:

• S.Qojanūly – ūlt ziialylaryn bolşevikter bilıgınıŋ qudalauynan qorǧap, basyn bäigege tıkken batyl jan. Ol Taşkentte ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 50 jyldyq mereitoiyn ūiymdastyrdy. Osy şaharda Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ öleŋder jinaǧyn özınıŋ alǧysözımen bastyryp şyǧardy.
• Taşkent mūǧalımder seminariiasynda az ǧana qazaqtyŋ qatarynda bılım alǧan S.Qojanūly aǧartuşy-pedagog retınde de tanyldy. Qazaq oqu-aǧartu institutynyŋ (bügıngı Abai atyndaǧy QazŪPU) negızın qalasty. Oqu-aǧartu halyq komissary boldy. «Eseptanu» atty oqu qūralyn jazyp, jaryqqa şyǧardy.
• S.Qojanūly 1929 jyly Taşkentte aşylǧan Orta Aziia maqta-irrigasiia politehnikalyq institutynyŋ (SAHİPİ) tūŋǧyş rektory boldy. Būl oqu ornynan keiın Özbekstannyŋ 14 tehnikalyq joǧary oqu orny ırge qalap şyqty.
• S. Qojanūly ūlttyq baspasözdı damytuǧa ölşeusız üles qosyp, Türkıstan mūhtariiatynyŋ organy – «Bırlık tuy» (1917-1918), Alaş ziialylarynyŋ oşaǧy – «Aq jol» (1920-1925) gazetterın basqardy.
• S.Qojanūly – ädebietşı, audarmaşy, publisist. Ol özınıŋ körkem dünielerınde Abaidy, Mahambettı, A.Baitūrsynūlyn, M.Dulatūlyn ūstaz tūtqan jäne öleŋderınde el müddesın batyl jyrlaǧan.

Stalindık «Ülken terror» kezınde Sūltanbek Qojanūly «halyq jauy» degen naqaq jalamen oqqa bailandy. Onyŋ süiegı Mäskeudegı NKVD poligony – «Kommunarka» ziratynda. Ol «Janaza marşy» atty öleŋınde:  Zorlyq, zūlym jyǧylar jyldar keler, Azat, küştı, alyp jūrt, küter, bıler. Eske alyp, bosaǧan jūrt qabırıne kep, Senderdı aityp, adal köz jasyn töger, - degen eken. Özı säuegeilıkpen aitqandai, «zorlyq, zūlym jyǧyldy», «azat, küştı, alyp jūrt küttı, bıldı». Ūly ruhyna taǧzym etıp, «adal köz jasyn tögetın» künge jettı. Qazır elımızdıŋ ırı qalalary (Almaty, Şymkent, Atyrau, Oral, Qyzylorda, Türkıstan) men ülkendı-kışılı eldı mekenderınen Sūltanbek Qojanūly atyndaǧy 22 köşe kezdesedı. Ökınışke qarai, Astanada köşe jaiy mäz emes. Qala şetındegı ūzyndyǧy 200 metrge jeter-jetpes şolaq «jol». Būdan basqa, S.Qojanūlynyŋ atynda jetı mektep, bır mädeniet üiı, bır mūrajai bar. Üş ırı qalada (Almaty, Qyzylorda, Türkıstan) jäne basqa da bırqatar jerde eskertkış ornatylǧan. Taǧy da ökınışke qarai, Astana qalasy äkımdıgı eskertkış qoiu jönınde 2018 jyly şeşım qabyldaǧanymen, ıs jüzınde älı jüzege aspai tūr. Mektep turaly mäselenıŋ de basy aşyq. Alaş arysynyŋ tuǧan künı qūtty bolsyn! Täŋırı Sūltanbek körudı aŋsaǧan Qazaq elın jarylqasyn! Qazaq elınıŋ at üstındegı azamattary Sūltanbektıŋ ruhyn kökke köteredı dep ümıttenemız.

Amantai ŞÄRIP

  S.Qojanūlynyŋ özı oqyǧan Türkıstan qalasyndaǧy orys-tüzem mektebınıŋ qabyrǧasyna qaldyrǧan qoltaŋbasy   S.Qojanūlynyŋ «Qazaq astanasy – Aqmeşıt» atty maqalasy «Leninşıl jas» jurnaly. 1925 jyl, №1-2)   S.Qojanūlynyŋ «Eseptanu qūraly» oqulyǧy   S.Qojanūly jūbaiy Güländam, qyzy Zibamen (1920-jyldar)   S.Qojanūlynyŋ Almaty qalasyndaǧy eskertkışı S.Qojanūly şyǧarǧan «Aq jol» gazetı   S.Qojanūly redaktorlyq etken «Bırlık tuy» gazetı