Ūiyq
(poema)
Ūiyqqa tüsseŋ, tüsıŋde tüs. Tūnşyqqanda, şoşyp oianarsyŋ.
Tämsıl
Jaŋaratyn jūrtşylyǧy haqynda,
On oilanyp, öleŋ jazdy ol jaqynda.
Jatyr edı jany jai bop, marqaiyp,
Jas suretşı jetıp keldı, aqynǧa.
Auyldasy. Qoltyǧynda suretı.
Külımsırep, küreŋ tartyp tūr betı.
Kele salyp kartinasyn syilady,
Būl, ärine, aǧasyna qūrmetı.
«Bızdıŋ auyl» degen suret eken ol.
Boiaulary bır qiialǧa jeteler.
Kartinany alyp tūryp, qart aqyn:
– O, raqmet! – dedı – Ylaiym, öse ber!
Anda-sanda kezdeskende ekeuı,
Qauqyldasyp, köŋıldenıp ketedı.
– Aǧa, – dedı jas suretşı tūra qap,
– Tuǧan jerge ömırde ne jetedı?
Qos qabaǧy bır-bırıne qosylyp,
Janarynan jasyndy oilar josylyp,
Baisaldanyp, qoiulatyp dauysyn,
Jıgıtke aqyn söilep kettı kösılıp:
– Er ataǧyn elı ǧana şyǧarsa,
El ataǧyn erı ǧana şyǧarsa,
Ekeuınıŋ bırlıgı sol emes pe,
Basqa baqyt tılei qoiar kım onşa?!
Elın süimes jerın qaidan süiedı!
Jerın süimes elın qaidan süiedı!
«Men» dep ölgen merez jandar – meşkeiler,
«El» dep ötken er ruhy – kielı.
Tamyryŋda qanyŋ «el» dep aqpasa,
Tuǧan jerdıŋ topyraǧy tartpasa,
Sen eşqaşan «myqtymyn» dep oilama,
Böten eldıŋ bıreulerı maqtasa.
Sen bılıp jür, tym keŋ ūǧym «el» degen.
Ol ölşenbes tuǧan, ösken jermenen.
Bükıl eldı qorǧau üşın babalar
Qalyŋ jauǧa qylyştaryn sermegen.
Otan degen jannan artyq qymbatyŋ.
Synyŋ, syryŋ, oi-qiialyŋ, symbatyŋ.
Otan degen şaŋyraǧyŋ, oşaǧyŋ,
Sony süiseŋ, sen de kerek tūlǧasyŋ!
Auylyŋdy jaqsy körıp eresen,
«Tuǧan jerge ne jetedı?!» deme sen.
Jerşıl bolyp jūrtty būzǧan jandar köp,
Ondailarmen opyraiǧan töbe teŋ!
Asqaqaqyn aǧyp kelıp toqtady,
Jüzı bolat siiaqtanyp şoqtaǧy.
Suretşı otyr abdyrap ta albyrap,
Lap-lap etıp jüregınıŋ ottary.
– Aǧa, – dedı ol – ǧajap oilar ne degen!
Aqyn jany aŋǧarympaz, köregen.
Ötınemın, rahattanyp tyŋdaiyn,
Otan jaily oqyŋyzşy bır öleŋ!
– Aman bol! – dep erkeletıp örenın,
Öleŋ örtı şarpyp ötıp özegın,
Arǧymaqtai atqyp şyqqan aldyǧa –
Aqyn şūǧyl bastap kettı öleŋın:
– Otan, maǧan otyŋdy ber, otyŋdy, Sol otpenen jylytaiyn qosymdy. Sol otpen men som temırdı ileiın, Sol otqa men şaqyraiyn dosymdy, Otan maǧan otyŋdy ber, otyŋdy!
Jyr oqysam ottar ūşyp közımnen, Säule şaşyp men tūraiyn özımnen. Ūran otyn jaǧar künder kelse eger, Tūŋǧyş otyŋ men bolaiyn körıngen– Habar berıp men tūraiyn ömırden.
Otan, maǧan tūzyndy ber, tūzyŋdy, Tūzyŋmen tart, jyryŋmen tart ūlyŋdy. Tüiır tūzyŋ tügel menıŋ ömırım– Körgım kelmes basqa jerde künımdı. Otan, maǧan tūzyŋdy ber, tūzyŋdy!
Senıŋ tūzyŋ – batyr ūldyŋ soŋǧy änı, Saǧan degen saǧynyşy sondaǧy. Sol bır ūldai süiem senı, süiem men, Ot pen tūzdan aiyrmasaŋ bolǧany!
Ot pen tūzdan aiyrmasaŋ bolǧany!
Aqyn toqtap, keŋ tynysyn alǧandai,
Jıbıgendei, jıpsıgendei keŋ maŋdai.
Bır mūzbalaq samǧap-samǧap aspanda,
Şyŋ basyna jaŋa ǧana qonǧandai.
Endı jıgıt söilep ala jöneldı:
– Rahattanyp qaldym ras men endı.
Ätteŋ, bıraq tüsınbeidı-au köp jastar –
«Otan» jäne «Täuelsızdık» degendı.
Qiystyryp, jiystyryp är nesın,
Pendeler bar bylǧap jürgen Jer betın.
Salǧym keler opasyzdyŋ suretın,
Salǧym keler otansyzdyŋ suretın.
Al, salaiyn, jetkenınşe qūlaşym,
Olar sony tüsınbeidı-au, rasym!
Şūqyp tūryp körsetseŋ de, bärıbır,
Şyn arsyzdar moiyndamas künäsın.
– İä, solai, moiyndamas! – dedı de,
Tık qarady aqyn jıgıt közıne.
– Bızdıŋ qoǧam tazarady, kör de tūr,
Sony jürmın jüregımmen sezıne.
Biylǧy jyl – ekı myŋ da jiyrma ekı.
Jaŋa ǧana körıngendei Kün betı.
Syilaǧan şaq Jaratuşy jarly eldı,
Qiraǧan şaq qiianattyŋ türmesı.
Bızdıŋ halyq tuyn kökke köterıp,
Aldauǧa da, arbauǧa da etı ölıp,
Ömır sürdı ört keşkendei alqynyp,
Zamananyŋ zar men zärın qosa emıp.
Sol zamana aiaz edı arqamda,
Ümıt keştım, ürei keştım är taŋda.
«Myŋ asqanǧa – bır tosqan» dep, sol zaman
Aqyrǧy ret tūiaq serptı qaŋtarda!
Özım üşın quanyştyŋ bastysy –
Jaŋa kelgen memleket basşysy.
Sol adamnyŋ taŋdaiynda tūrǧandai,
El-jūrtynyŋ tättısı men aştysy.
Qazır keudem tūnyp tūrǧan än-jyrdai,
Jüregımnen jauyp jatyr jaŋbyr jai.
Küdıkterım, kümändarym azaidy –
Toqtau suda tobarsyǧan baldyrdai.
Ümıtterım ülpıldeidı tebındep,
Tanabyma taza dänder egılmek.
Jer-jahanǧa jar salmaqşy jüregım:
«Jaŋarady, jaŋǧyrady elım!» dep.
Basymda joq bualdyr oi budaǧy,
Qasymda joq daŋǧazanyŋ dumany.
Tüitkül oilar tūtasymen bar edı –
Jyrlarymda täuelsız el turaly.
Tüitkıl tūrmaq, bar edı ǧoi yzam da.
Qaŋǧyrdym-au qarmalanyp tūmanda!
Otyz jylda otym söne jazdapty-au,
Malym ūzap ketıptı ǧoi şyǧanǧa!
Ras, ras küietın-dı keide ışım,
Tūşyna almai, ūşyra almai oi qūsyn.
Jylap qalǧan, qūlap qalǧan qazaqty,
Körıp tūryp, körmedı ǧoi deimısıŋ.
Auyldarym qalǧan kezde qaŋyrap,
Kürsınumen köz ılmedım taŋ ūzaq.
Qimastarmen, zirattarmen qoştasyp,
Talai ana jylap edı-au aŋyrap!
Aiyrylyp mänınen de sänınen,
Tügesıldı tatyp jürgen dämınen.
Auyl jaily öleŋ jazdym sol şaqta,
Sol äserden arylǧam joq älı men.
Aqyn tūrdy janar oty jarqyldap,
Tık qarady, degendei bır «al tyŋdap».
Ekı qolyn ekı jaqqa jaidy da,
Oqyp kettı älgı öleŋın saŋqyldap:
– Alys auyl, sen maǧan tym jaqynsyŋ, Qūlazysam – quatym, mūŋdasymsyŋ. Būrynǧyŋdy oilasam – myŋ ǧasyrsyŋ, Bügıngıŋdı oilasam – qūrdasymsyŋ.
Ant ışkendei özıŋde batyrym bar, Han tıkkendei özıŋde şatyrym bar. Alys auyl, sen menıŋ qasymdasyŋ, Bızdı bölıp jatqan tek şaqyrymdar.
Ne keremet keudemdı kernegen ün? Ol – Aŋsarym, özıŋe şöldegenım. Serı künım qaldy ǧoi sende menıŋ, Perı bolyp tairaŋdap körmep edım.
Köz aldymda kölbeisıŋ alys auyl, Saǧymdanyp qyrlaryŋ sary sauyr. Aşuy – qys, ary – qar, jany – säuır Aǧalardyŋ sendegı bary täuır.
Şyn asyldar, ärine, tym az, dara, Tym azdarǧa qūdaidyŋ künı az ǧana. Aqsaqalyŋ bar edı bır az ǧana, Sözın ūstap qaldy ma mūŋy az bala?
Alys auyl... Söz emes alystyǧyŋ. Myŋ şaqyrym degenıŋ – qarys bügın! Qasietı sende bar nan üstınıŋ.
Qasıretı sende bar namystynyŋ.
Sol qasıret janyma tym batady, Keide, keide qabaqqa mūŋ qatady. Bişıkeştıŋ opa emes bır matary, Baişykeştıŋ därı eken kımge ataǧy!?
Keide menı keremet arbaidy mūŋ, Arbalǧan soŋ qūlaqqa sarnaidy jyn. Senıŋ maǧan mūŋ ba eken şalǧailyǧyŋ, Qaida ketken, qūdai–au, bar bailygyŋ!?
Toi qyzyǧyn ūmytpas toiǧan ǧana, Qoi terısın ıreidı soiǧan ǧana. «Tairaŋdama! – deseŋşı, – tairaŋdama!” “Oilan, bala! – deseŋşı, – Oilan bala!”.
Alys auyl! Men – tüiır topyraǧyŋ. Torqa bolyp torqaŋa kosylamyn. Kerek bolsam – menmın ǧoi şakyraryŋ, Terek bolsaŋ – menmın ǧoi japyraǧyŋ... Alys auyl... men – tüiır topyraǧyŋ...
Öleŋ tyndy. Jailap aldy ünsızdık.
Suretşıge eles berdı bır sūmdyq.
Jas bolsa da auyl dertın köp tartty,
Aǧasynyŋ aitqandary – kıl şyndyq.
Ekı qolyn üstelıne tıregen,
Aqyn tūrdy baz keşkendei dünieden.
«Jūt!» dedı ol sūq sausaǧyn şoşaityp,
Sodan keiın oqyp kettı bır öleŋ:
– Eldıŋ, jerdıŋ eŋsesın tūman basty. Aq dalanyŋ üstımen jylan qaşty. Aq köbıgın auzynan būrqyratyp Aq kebegın elep tūr bır albasty.
Būl albasty, bılmeimın, qai albasty, Taiatyp tūr alqymǧa taianbasty. Qystyŋ qyzyl jalmauyz öŋeşınen Büktetılıp bır jetım qoian qaşty.
Qoian qaşty. Jür eken ne kün körıp? Jatyr aq qar jabysyp, jelımdelıp. Üsık mūryn malşy tūr ürlep qolyn, Äldeqandai bır mūŋdy sezımge erıp.
Sezımge erıp tūr eken ol da qandai? Bolmaǧandai eşteŋe, toŋbaǧandai. Jaqsylyqtan ümıtsız janarymen Jyly jaqqa bır sälem joldaǧandai.
Şyndyǧynda, bar ma eken jyly meken? Künı böten şyǧar-au, tünı böten. Jyly üidegı jyltyr bet, jylan közder Būl qūdaidyŋ şyn süigen qūly ma eken?
Qūdai qaida, zaŋ qaida, patşa qaida? Qoidan juas qazaqty jat sanai ma? El bütınde estı alǧan myna jūtta Jany dertıp, süiegı qaqsamai ma?
Aiǧyz-aiǧyz saual tūr aq samaida – Kölık qaida, şöp qaida, aqşa qaida? Bılgenı de, bılmegı tym az malşy, Bır kürsınıp qarady batqan aiǧa.
Aqyrdy aiaz, qar būrqap, jel jelıgıp, Jalmauyz jūt tūr älı jer kemırıp. «Men büitemın halqyma, men söitem» dep, Dürıldedı mınbeler keudenı ūryp...
Auyrdy aqyn auyldyŋ küiısınen, Mezı boldy mınbenıŋ “syi” ısınen... Tūrmasa eken tūnşyǧyp biylǧy jaz Öleksenıŋ borsyǧan iısınen.
Jas suretşı qart aqynǧa qarady.
– Jastar – dedı – pana tūtty qalany.
Dosym öldı... arba süirep... osynda...
Dedı sonsoŋ: – Zoryqqanan – ajaly!
– İä, bılem, – dedı aqyn, – tanimyn.
Mūŋy boldy-au auyldaǧy bar üidıŋ!
Talai jastar älı de jür bazarda,
Künın keşıp tūldyr jetım säbidıŋ.
Sol balany ūmytpaimyn älı men,
Qatty batty jüregıme bärınen.
Ölgen kezde, öksıp jylap otyryp,
«Qai zamannyŋ qūrbany?» dep jazyp em.
Azabymyz älı köp pe tartatyn?
Kımımız bar qolymyzdy artatyn?
Üide otyryp öleŋ jazam men baiqūs,
Tepkendei bop taudyŋ mylqau jartasyn.
Şaram qaisy? Men bilıkke ne deiın?
Kımdı dattap, kımnen bärın köreiın?
Elımızdı tonaǧandar kım eken,
Kım keŋıttı jemqorlardyŋ kömeiın?
Qandai jüktı artyp jürmız iyqqa?
Qaşan, qalai tırelıp ek tūiyqqa?
Eŋ azaby – ekı közdı tars jūmyp,
Tereŋ battyq tartpa batpaq – ūiyqqa!
Qyran köktı kezıp jür ǧoi şarq ūryp,
Jorǧalaidy jylan alǧa talpynyp.
«Qara ūiyqtan şyqtyq pa, älde, joq pa?!» dep,
Bız otyrmyz ekı iınnen alqynyp.
Aqyn sözın aityp bolyp, toqtaldy,
Äldenege tısın qairap, oqtaldy.
Sonsoŋ jyryn bastap kettı dauyldai,
Kösep-kösep jürektegı şoqtardy:
– Ei, ruhani qūldar!
Būl arnau
Senderge ǧana arnaldy.
Jüregım qazır tılep tūr –
Aiaqsyz aiqas janjaldy.
Kökıregım menıŋ Kök Aspan,
Köterıp ūstap şamdardy
Prometeiler onda qaptap jür
Senderdei ızdep jandardy,
Jaryq qyp küŋgırt aŋǧardy!
Barasyŋ qaida, qūldarym,
Tırlıgıŋ qaldy kün jarym?!
«Qūl» degen sözge qūlşynyp,
Kökırekterıŋ jyrtylyp,
Namystaryŋnyŋ naizasyn
Keudeme menıŋ tıreŋder.
Erte öluın künımnıŋ,
Örteluın jyrymnyŋ
Qūlşylyq sūrap qūdaidan
Kün saiyn jylap tıleŋder.
Qūl emei sender kımsıŋder,
Qūldan da beter künderıŋ.
Būl ataqtan aqtamas
Jihazǧa toly ınderıŋ.
Ömırlerıŋde bır tüstık,
Qylyşsyz, oqsyz qyrqys qyp,
Arly men jarly adamǧa
Jau körgendei aqiyp,
Kekırıgı azǧan nadanǧa
Qūldan jaman bas iıp
Jürgender, sender – qūldarsyŋ,
Qai betıŋdı būldarsyŋ!?
Kezınde bolǧan şyn qūldar,
Olardy şyrmap şynjyrlar,
Erıksız bailap, mataǧan.
(Mūny da qoldan jasaǧan
Jaqsylyqqa qas adam!).
Al sender, menıŋ qūldarym,
Işıne tyqqan tyrnaǧyn
Mysyqtai bop pyryldap,
Jyly oryndy mekendep,
«Būdan da jaily orynǧa
Qai künı qalai jetem?» dep,
Arlaryŋdy saudalap,
Jaqyn jerden jau qarap,
Qaryndaryŋ ırkıldep,
Jemsaularyŋ bülkıldep,
Azap penen mazaqqa,
Jūmaq penen tozaqqa
Qūl bolumen jürsıŋder!
Tırı degen at qana
Künde ölumen jürsıŋder!
Aldyma menıŋ tartpaŋdar –
Abyroi, ataq degendı.
Sottasaŋdar, atsaŋdar,
Kömedı halqym denemdı.
Adamdyqtyŋ Aq Tuyn
Ūstamaqpyn men endı.
Ol – Ūly Tu Ar atty!
Ol – Ūly Tu Ar atty!
Köterıp älı keledı
Auyrlyqty, azapty.
Künderdıŋ künı bolǧanda,
Qūlyndar külık bolǧanda,
Ädılet tūnyp, tolǧanda,
Dostastyq ǧūryp bolǧanda –
Senderdıŋ zūlymdyqtaryŋ,
Saiasat – jūlyn qūrttaryŋ
Qan sorǧalap ızınen
Ketedı jerdıŋ jüzınen!..
Jas suretşı üiıne keş oraldy.
Ūiyp qalǧan ūiyq batpaq – köz aldy.
Batyp ketken jylqylardy estıgen,
Şoşyp tūryp esıne aldy solardy.
Kökıregın bara jatyr küiık jep,
El men jūrtta älı künge küiıs joq...
Sodan berı sendelıp jür suretşı,
Qaita-qaita: «Ūiyq! Ūiyq! Ūiyq!» dep.
Äbubäkır QAIRAN
