ADASQAN QARA TEŊIZ
Qyz-Jıbek jyryn köpşılık qauym kinofilm arqyly bıletını belgılı. Alaida, osy dastandaǧy negızgı keiıpkerdıŋ bırı Tölegennıŋ Jaǧalbaily ruynan bolǧanymen, ol rudyŋ Qara Teŋızdıŋ jaǧasynda tūrǧany düiım jūrtqa beimälım. Sebebı, keŋestık zamanda Qazaqstan tarihy men mädenietı tereŋ zerttelmeitın ärı ony sol kezdegı Qazaq QazKSRı şeŋberınde ǧana qarastyrylatyn. Sonymen qatar zertteuler Kommunistık partiianyŋ jıtı baqylauy men süzgısınen ötıp, saiasi-ideialogiialyq dogmalardyŋ negızıne säikes özgertuler men tüzetulerge äkelıp soǧatyn. Qataŋ senzura Qyz-Jıbek jyryna da özınıŋ sanany taspadai tıletın tyrnaqtaryn batyrǧan edı. Sonyŋ nätijesınde Mūhtar Äuezov Qyz Jıbek jyryndaǧy Qara Teŋızdı Kaspii Teŋızı degen pıkır aitady. Al, jyrdyŋ Qazan qalasynda basylyp şyqan Jüsıpbekqoja Şaihislamov jinaqtaǧan nūsqasynda Tölegennıŋ «Mekke jolyndaǧy jetı tylsym dariialardyŋ hämmasy Qara Teŋızge qūiatynyn» jäne sol teŋız jaǧasynda «Jüz Jaǧalbaily elınıŋ Bazarbai degen bır baidyŋ ūly» bolyp tabylatyny qadap jazylǧan.
Qazırgı kezde Qara Teŋızge qūiatyn özenderdıŋ ışınde Qazaq (Türkı) tılındegı ataulary Ukraina jerınde älı kezge deiın saqtalǧandary da bar. Olar: Qyzyliırımek, Jasyliırmek jäne Qamyşūia. Sonymen qatar, Qazırgı Ukrainanyŋ Nikolaev öŋırınde būryn Sarqamys degen auyl bolǧan jäne ol 1846 jyly Dnepropetrovsk dep özgertıledı. Bır qaraǧanda Ukrainanyŋ Qazaqstanǧa qatysy joq deitınder bolady. Desek te, Sarqamys atauynyŋ Qyz Jıbek tuyndysynda būlaq atauynda kezdesuı şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn pendenıŋ oiyn alys saparǧa jeteleidı.
Al endı baz bıreuler Qara Teŋız ben Aq Jaiyqtyŋ arasy kök pen jerdıŋ aralyǧyndai degen teŋeu aituy mümkın. Solai bolǧan künnıŋ özınde, Ukrainanyŋ Qara Teŋızge jaqyn ornalasqan eŋ şetkı qalalarynyŋ bırı Ilejanqa qalasynan Aq Jaiyq özenıne deiın 2200 şaqyrymdy qūraidy. Būl aralyqty salt atty Qyz Jıbek tuyndysynda körsetılgen jüz künde eş qinalmai öte alady. Öitkenı, jylqy january bır künde orta eseppen 40 şaqyrymdy eŋseredı. Būndai qorytyndyǧa jai ǧana 2200 şaqyrymdy 100-ge bölıp jetuge bolady. Sonda, künıge 22 şaqyrymnan şyǧady. Eger Ilejanqa men Sarqamystyŋ arasy 535 şaqyrymdy qūraitynyn eskersek, būl şyndyqqa saiady. Sebebı, dastan boiynşa Tölegennıŋ tūrǧan jerınen Sarqamysqa deiın bırtalai jer. Ekı ortada şöldala bary jaily habarlanady. Tıptı jaqynda jaiau adamnyŋ özı Qytaidan Astanaǧa deiıngı 3000 şaqyrymdy 60 künde eŋsergenın eskersek, jylqy üşın 2000 şaqyrym tük emes.
Qazırgı Ukrainada da bır şöldala bar jäne ol «Aleşkovskie peski» dep atalyp, erterektegı «Alaşki» degen auyldyŋ atauymen bailanystyrylady. Aleşki / Oleşki eldı-mekenı Genuialyq Qazariia kezınde «İlesı» degen atauǧa da ie bolǧan. Būl jerde nazar audaratyn jait – Genuialyq Qazariiany keide Qyrym Handyǧy nemese Kışı Tatariia, Kışı Orda, iaǧni Kışı Jüz dep te ataǧan. Būl jönınde Reseidıŋ ülken ensiklopediiasynda da jazylǧan. Al, Ukraina aumaǧy orta ǧasyrda Kışı Rossiia («Malorossiia») dep atalǧanyn eskersek, onda ol Kışı Ordanyŋ balamasy ekenın tüsınuge bolady. Resmi derekter boiynşa Kışı Orda XV ǧasyrda Ūly Ordanyŋ («Ūly Ūlys», «Altyn Orda», «Moŋǧol – Qypşaq Handyǧy», «Joşy Ordasy») mūragerıne ainalady.
1771 jyly Qyrym Ordasynyŋ hanynyŋ rūqsatyn ala otyryp, örıstık (zaporjdyq) qazaqtar Aleşki aumaǧynda köş atamanynyŋ bastauymen äskeri aimaq (sech) qūrady.
Qara Teŋızge qūiatyn eŋ ırı özen Qypşaq – Türık tılınde Özen dep atalǧan qazırgı kezdegı Dnepr bolyp tabylady. Erterekte būl özendı ǧūndar Bar - «keŋ, bai», skifsaktar Baru / Aparu, al grekter Oarus dep atasa, keltter Döŋızpır degen. Sol Dneprdıŋ jaǧasynda Oily degen Skif jerınde gottar mekendegen. Osy özennıŋ Qara Teŋızge qūiar arnasynyŋ alqabynda X – XIX ǧasyrlar aralyǧynda toqsan joldyŋ toraby ornalasqan. Ol joldardyŋ bır bölıgı teŋız joldary bolyp, Qyrymdy ainala Asau teŋızı, Don jäne Edıl arqyly Kaspii teŋızı men Mekkege alyp barǧan.
GARDARİKE ATAUYNYŊ SYRY
Tarihi Ukraina – skif-saq, got, ugr taipalary men qazaqtar mekendegen aumaq. Būl jer Skifsaq, Ǧūn, Kök Türık, Sarmatai, Pecheneg, Hazarlardyŋ, Kun men Tatar imperiiasynyŋ qūramynda bolǧan, ony Qifsaq Ordasy dep te ataǧan. Skandinavtar būl eldı Gardara dep ataǧan, ol söz – «el», «qorǧan», «qamal», «orda» degendı bıldıredı. Osynau skandinavtyq Gardardyŋ qazaqtyŋ kışı jüzındegı Kerderı ruynyŋ atauyna ūqsaityndyǧyn eskertıp, men mūndalap tūr. Al toponimdık tübırı ündı-europalyq Ghorda sözınen şyqqany resmi qabyldanǧan. 14 ǧasyrda Gardar kniazdıkterınıŋ bırı jäne Kiev qalasy Künugardr (Kœnugarðr) degen ataumen tanylsa, dattar Hunigurad atauymen bükıl Rustı ataǧan. Qalanyŋ Hunigard dep atalu sebebın dattar Rus jerın ǧūndarmen bailanystylyǧyn aitqan. Olar Kiev atauynyŋ bastapqyda Quelı nemese Kieui bolǧanyn da alǧa tartqan. Qarap otyrsaq, Ukraina atauynyŋ qazaqtyŋ Qoŋyrat ruynyŋ atyna negızdeluı mümkın degen pıkır ūialatady jäne būl oidyŋ negızsız emestıgın Ukrainamen körşıles Vengriia atauynyŋ Hungriia ataluy da däl sol Ǧūn elıne qatysy boluynda jatyr ärı ol elde tūratyn halyq özderın madiiar jäne qypşaqpyz dep tanyp, genetikalyq jaǧynan qazırgı Qazaqstannyŋ Aral öŋırı tūrǧyndarymen 80% ainalasyndaǧy jaqyndyǧy aiǧaqtai tüsedı. Tarihi Qungar qypşaqtary özderın Kunzaq nemese Iаzyq dep ataǧan jäne Ukrainany mekendegen sarmatai taipasynyŋ bır atauy – Iаzyq. Demek, kunzaktar men sarmatailar tuysqan el bolyp tūr. Al, Iаzyk sözı qazaqtar ejelden pır tūtatyn Qadar, Yzyq, Qyzyr nemese Qadırmen sai bolyp tūr. Älbette, Qazaqtyŋ pırımen sai bolsa, Iаzyq sözı de Qazaq bolǧany. Al Qu men Qaz - bır tūqymdas qūs. Osyny eskere otyryp, Kievtıŋ Gardar atauy da Qaz sözımen bailanysty boluy zaŋdylyq degen oi keledı. Sebebı ǧündar tarihi türkı halqynyŋ babasy bolyp tabylady. Al, Gardar atauynyŋ bırışı buyn prototürkılık gar – «qaz» sözımen säikes keledı. Sonymen qatar, Qazaq tılındegı qaz sözı men orta aǧylşyn tılındegı gos, protoindoevropalyq ghans,prototürkılık gar, altai, protoaltai tılderındegı kanguli, hongu jäne slaviandyq ogar sözderı maǧynalary bırdei. Al, ekınşı buyny tūraq, orta jäne orda bolady jäne ol Gardardyŋ protorindoevropalyq ghorda nūsqasyna şaq bolyp tūr. Demek, keltırılgen däiekter oŋ degen söz.Būǧan qosa, Dan memleketı Gardardy – Östergaard dep ataǧan jäne ol ataudy būl eldıŋ qazynaǧa mol, asta-tök bailyǧymen közdıŋ jauyn alatyn şyǧystyŋ elı retınde habarlaǧan. Özınıŋ aty aityp tūrǧandai Östergaard maǧynasy men dauystaluyna qarai Astarhan nemese Qazdarhan degen ataularǧa sai bolyp tūr. Öitkenı, qazırge kezde Resei Federasiiasyndaǧy Şyǧys Europayŋ oŋtüstık-şyǧys jazyǧynyŋ Kaspii maŋyndaǧy aumaqta ornalasyp, resmi tarihyn Altyn Orda kezeŋınen alatyn Astrahan degen qala bar. Qalanyŋ atauy Qazy Darhan hannyŋ esımımen bailanysty. Altyn Orda küiregennen keiın Qazdarhan qalasy Qazaq Handyǧynyŋ qūramynda bolǧan. Ejelgı orys jylnamalarynda Astrahan atauy Azstorokan, Aztarakan, Aztarokan, Aztorakan, Aztorokan, Aztorohan, Astorokan, Astorohan, Astrohan, Haztorokan retınde körsetılgen.
Jalpy, Astrahannyŋ atauyna bailanysty resmi tūjyrymnan bölek pıkırler de bar. Sol pıkırler boiynşa bırqatar ǧalymdar qalanyŋ atauyn skifsaqtyŋ as – «jasaq basy» jäne tarhan sözderınıŋ qosyndysynan boldy dese, endı bıreulerı ony slaviannyŋ strogat – «oiyq», «sydyryq», «kertık» sözınen, türıktıŋ as – «asty», asry – «astyŋǧy», «tömengı» jäne tarhan sözderınıŋ bırıguınen deidı. Taǧy bır joramaldar boiynşa Astrahandy Ajdahar batyr esımımen jäne Tmutarakan / Tamatarhan handyǧy atauymen üilestıredı.
Körıp otyrǧanymyzdai, Östergaard atauy Qazdarhan tūjyrymyna säikes keledı. Sebebı, Qazdarhan esımınde aldyŋǧy ataulardyŋ qaz maǧynasy bar, tıptı skifsaqtyq as – «jasaq basy» sözınıŋ özı Qazaq atauynyŋ maǧynasynyŋ bırı bolyp tabylatyn «jasaq» ūǧymymen sai keledı ärı Östergaard atauynyŋ bırınşı buynyndaǧy os sözı erte latyn tılındegı sign’os jäne ejelgı grek tılındegı kukn’os, iaǧni «qu (aqqu)» sözıne balama bolady. Al, skandinavtyq öster – «şyǧys» sözı qazaq tılındegı ösu, üstı sözderımen nemese ösu-tūru qossözımen däl tüsıp tūr. Osy jaǧynan ol kün jäne jaryq ūǧymdaryna ie bolyp, Kungirad atauymen sai bolady. Maǧynasyna qarai, Öz Türık Orda, iaǧni Erkın deuge de keledı. Östürık sözı ösıp şyǧudyŋ, ömırdıŋ, jer qazyǧynyŋ, iaǧni jerasty, jerüstı jäne kök aspannyŋ belgısı Qara Terektıŋ, iaǧni Baiterektıŋ balamasy ıspettes. Osylaişa, Östergaard atauy bır jaǧynan Gardar atauynyŋ ūǧymyna da balama bolady. Sebebı, Gardar sözındegı gar buyny erte türkı tılındegı gar – «jer» sözıne jaqyn, sebebı jer sözı protoindo – evropalyq her jäne qazaq tılındegı qyr sözderımen tuys bolyp tūr. Sondyqtan, Gardar sözınıŋ protoindoevropalyq Ghorda tübırı qazaq tılınde Kök Orda (Kök Täŋırınıŋ Ordasy), Qu Er Ordasy, Qu Jūrty maǧynalarǧa ie bola alady. Onyŋ üstıne, Türkı aŋyzy boiynşa Aq Qaz nemese AqQu – Kök Täŋırınıŋ, iaǧni Aspan Qudaiynyŋ esımı. Sondyqtan Qazaq atauy Qaz jäne Aqqu degen bırıkken sözden tūrady. Olai bolsa, Rus atauynyŋ bır maǧynasy Gus, iaǧni «qaz» bolǧany, sebebı Lybid «aqqu» Kievtıŋ bır atauy. Demek, Ukraina atauy Ogur – «ot üirek» sözıne negızdelıp tūr. Ol jaǧynan Rus atauy Östergaardpen üilesıp tūr. Sebebı, slavian tılderı qataryndaǧy albannyŋ rous – «qaz» sözıne keledı. Alaida, Gardar atauymen ne rus, ne gus sözderı üilespeidı. Tıptı resmi qabyldanǧan Gardardyŋ «gorod» maǧynasyna üş qainasa sorpasy qosylmaidy. Sondyqtan, jalǧyz qalyp otyrǧan joly, ol – rus sözın ghorda ūǧymymen bailanystyryp köru. Ol jaǧynan kelgende rus sözı tek orda sözıne jaqyn bolady. Sebebı, orda degen bır jaǧynan äskeri bekınıs. Demek soǧysqa, ūrysqa bailanysty. Osylaişa, Rus dep otyrǧanymyz Ordus / Urus, iaǧni Ordalyq bolyp tūr. Osy tūrǧydan alǧanda, Gardar atauynyŋ maǧynasy Qaz Tūraǧy, Erkınder Ordasy, iaǧni QAZAQ jäne QAZAR sözderınıŋ mänderımen sabaqtasyp, dybystaluy jaǧynan da sai keledı. Öitkenı skandinavtardyŋ GARðAR atauy latynnyŋ ð ärpınde ‘z’ bolyp dybystalady. Al, aǧylşyn tılınde a men r ärıpterı qosylyp, ‘a’ dybysyn beredı. Demek, GARDAR nemese GARDARİK ataulary HAZAR (QYZYR) jäne QAZAQ (QADAR ÄKE) bolyp tūrǧanyn däleldei dı. Būl däleldı Rus jylnamalarynda Deştı Qypşaqty XIII ǧasyrǧa deiın Orda dep ataǧany jäne onyŋ maǧynasy «jasaq» degendı bıldırgenı naqtylaidy. Al, jasaq degenımız Qazaq atauynyŋ bır maǧynasy. Sondyqtan QAZAQ atauy GARDAR terminınıŋ ūǧymyn jan-jaqty qamtyp tūr. Endı tarihi jäne saiasi-äleumettık negızdemelerge iek artaiyq.
Şamamen 948 j Vizantiia imperatory Konstantin Porfirogenit «İmperiiany basqaru turaly» traktatynda Rustıŋ (qazırgı Ukraina) astanasy Kievtı hazarlar salǧanyn jazyp, onyŋ atauyn Sambatas esımımen ataumen bailanystyrsa, ukraindyq tarihşy Omelian Prisak Kiev atauyn Hazar qolbasşysy Ahmad ibn Kuianyŋ esımıne balaidy.
Poliak tarihşysy Iаn Gerburttyŋ 1608 jyly şyqqan «Viktoriia Kozakorum» (tolyq atauy - «Victoriae Kozakorum Nisoviorum de Tartaris Tauricanis in anno 1608 narratio Herburthi») basylymynda slaviandar men qazaqtardyŋ hazar tektılıgı aitylady.
839 jylǧy rostar turaly Vizantiia şejıresınde özderın ruqaz (Rhos) dep ataityn adamdardan şyqqan Suenos ruy jäne olardyŋ patşasy hakan dep atalatyn halyq jönınde aitylady. Arab jäne parsy derekterınde Qaǧan Rusı degen ataumen de belgılı boldy. Arabtarǧa Kiev qalasy Kuiiab atauymen tanylǧan.
Al, endı «Ötken jyldar jylnamasynda» Kievtıŋ tarihy aǧaiyndy Kii, Şek jäne Horivterdıŋ esımımen bailanystyrylady. Būl jylnama boiynşa aǧaiyndylardyŋ Lybed («Aqqu») esımdı qaryndastary bar edı. Olar «Poliandar» degen halyqtan bolyp, jazyqtyq jerde tūrady. Bır künı üş aǧaiyndy qyrdyŋ üstıne qala salyp, ony Kiidıŋ esımıne arnap, Kiev dep ataudy ūiǧarady. Keiın Vizantiianyŋ arqasynda Kii bilıkke ie bolady. Būl aitylǧan aŋyz armian ertegısı ūqsas. Tek ondaǧy Paluni jerınde tūratyn keiıpkerlerdıŋ esımderı Quar, Maltei jäne Horean edı. Bırqatar ǧalymdar būl esımderdıŋ būrynnan kele jatqan jergılıktı ataulardyŋ negızınde paida bolǧanyn, iaǧni Kii, Şek jäne Qorean esımderı jer ataularyna bailanysty emestıgıne dälelder keltıredı. Al, taǧy bır ǧalymdar, onyŋ ışınde ataqty M.İ.Artamonov, ataulardyŋ eşqaisysy da slavian sözderınen şyqpaǧanyn däleldeidı. Onyŋ üstıne, arheologiialyq qazbalar Kiev qalasynyŋ salynǧan uaqytyn IX – X ǧasyrlar aralyǧyna (Deştı Qypşaq kezeŋı) jatqyzady. Al, aŋyz boiynşa Kiev 431 jyly (Skifsak kezeŋı) qalanǧan. Demek, Kiev atauy ejelden Kievşek Qorǧany dep atalǧan.
QAǦAN RUSI JÄNE JAǦALBAILYNYŊ ŪRANY
882 jyldan bastap Kiev Rusın qūruşy ärı onyŋ resmi tanylǧan bileuşısı Oleg edı. Onyŋ «kniaz» degen ataǧy bolǧan ärı aŋyz boiynşa onyŋ «veşii» («körıpkel» «boljauşy») degen laqap esımın ielengen. Resei ǧalymdary Oleg esımınıŋ orysşa aityluy skandinaviialyq Helge nemese Hailaǧa, iaǧni «äulie», «emşı», «kielı» atauynan şyqqan deidı. Būl ataumen bırge Olegtıŋ Ode Kiardr («oq ata», «köşpelı», «qyşoq»), Töretaiǧa syiynatyn («täŋırşıl»), Kununing («kündei», «qūnan») jäne «Iаzychnik», iaǧni Yzyqqa / Qyzyrǧa / Qyzaǧanǧa – Horusqa («quyruşy», «qūrǧatuşy», «qorǧauşy»), joǧarǧy qūdai Dajdybogqa («jaz begı», «tartu taratuşy») tabynuşy atty qosymşa esımdermen tanylǧan. Olegtıŋ ata-babasy Guzi bolǧan. «Novogorod jylnamasynda» Olegtı İgordıŋ qolbasşysy bolyp keledı jäne 922 jyly jylan şaqqannan qaitys bolady.
Kiev Rusı men Kiev qalasynyŋ qalyptasuy jönındegı derekterdı taldap, zerttei otyryp, men Kiev Rusı degenımız Qypşaq Örısı / Qypşaq Ruy jäne Qypşaq Urusy degen qorytyndyǧa kelgen bolatynmyn. Būndai nätijege eŋ aldymen Kiev Rusınıŋ tarihi SkifSak – Qypşaq Dalasynda ornalasuy, «Kievskaia Rus» terminı osy atauǧa negızdelgen. Al, «Kievskaia Rus» atauyn Ukrainanyŋ Şerkeş öŋırınde düniege kelgen ukraindyq ärı orys filologı M.A. Maksimovich XIX ǧasyrdyŋ aiaǧyna qarai engızgen. Onyŋ üstıne, Qypşaq Dalasy nemese Daşty Qypşaq atauy Qypşaq Örısı maǧynasymen sinonimdes, sebebı Rustıŋ Qypşaq jerınde ornalasqany tarihi ärı ǧylymi däleldengen. Oǧan Kiev Rusı halqynyŋ özderın «poliandar», iaǧni «jazyq adamdary» dep atauy da qosymşa negız bola alady ärı keŋestık-reseilık V. Iа. Petruhin «rusichi iz gordyni vstupili na nehristianskuiu zemliu polovsev, «detei besovyh», i poetomu okazalis k nim priravneny kak vnuki iazycheskogo boga («Dajboji vnuki»)» deidı. Būǧan qosa, Polian atauy Qypşaqtarǧa qoiylǧan Polovsy atauynyŋ tübır sözı ‘pole’ – ‘alaŋ’, ‘jazyq’. Kerek deseŋız, Dajbog pen Daşty sözderı ūǧymdas ärı ūqsas keledı. Öz kezegınde būl tūjyrymdamanyŋ dūrystyǧyn vizantiialyq derekte keltırılgen rustarǧa arnalǧan RQos, Suenos ataulary men olardyŋ bileuşısınıŋ «qaǧan» bolyp ataluy. Ärine, reseilık ǧalymdar Suenosty – Şved atauymen bailanystyrad. Solai bolǧan künnıŋ özınde Skandinaviia halyqtarynyŋ qanynda 50%-dan astam Qazaq halqynyŋ qūramy baryn Norvegiia ǧalymy Sturla Ellingvog däleldegen. Al, men variagtar men vikingterdıŋ qazaqqa qatysy jönınde zertteu jasap, beineşyǧarylymdar jasadym. Sondyqtan, Suenostyŋ RQos halqynan ekendıkterın aituy olardyŋ Qazaq Ordasynan boluy jäne qytailyq derekterde qypşaqtardy Suento (Sir-Qypşaq) bolyp kezdesetın Qypşaqtar boluy mümkın degen pıkırge keldım. Tarihi Sirchakty Uiǧyr dep te tanyǧan. Zertteuşı Giiula Nemeth / Gyula Németh ǧalym Zoltan Gobokztyŋ / Zoltán Gombocz Qazar atauyn qaz / qaz- «kezu», «seruen» dep audarylatyn ony jalpy türkılık kez / kez bolyp tabylatyn quys taŋdailyq türı degen. 744–840 jyldarda ömır sürgen Ūiǧyr patşalyǧynyŋ Tes jäne Terkın jazularynyŋ üzındılerınde Qasar / Qasar degen söz kezdesedı, bıraq ol sözdıŋ adam esımıne ne taipa atauyna qatysy bary anyqtalmai otyr. Zertteuşı Luis Bazin / Louis Bazin ol ataudy türıktıŋ qas / qas – «ezıp-janşu», «qysu», «sodyrlyq jasau» sözıne negızdegen jäne ol sözdıŋ fonetikalyq ūqsastyǧyna bailanysty ūiǧyrdyŋ Qasar / Qasar taipasymen bailanystyrǧan. Demek, RQos degen Qosar sözınıŋ negızı deuge bolady. Qypşaq atauy tıptı Chernaia gora, iaǧni «Qara Tauda» ornalasqan Kiev qalasynyŋ atauynda da otyr. Ol pıkırdı negızdeitın derek būǧan deiın aitylǧan «Ötken jyldar jylnamasyndaǧy» Kievtıŋ tarihy aǧaiyndy Kii, Şek jäne Horivterdıŋ (Horean) esımımen ärı tauda ornalasuyna bailanysty boluy jäne ǧalymdardyŋ Kii, Şek jäne Horivterdıŋ slavian sözderıne jatpauy, kerısınşe Kiidıŋ türkı esımımen bailanystyryluy Kiev qalasynyŋ atauy Jazyq Qyvşaq, iaǧni Qazaq Qorǧany / Qazaq Ordasy bolyp tūrǧanyn körsetedı. Al, Kii, Şek, Horivtıŋ Lebed degen qaryndastaryn eskersek, Qivşaq Korolevstvo şyǧady, iaǧni Qyvşaq Qanlyǧy degen söz. Olai bolsa, armiandyq nūsqada kezdesetın Maltei esımı Jaǧalbailynyŋ «Malatau» ūranyna qatysy boluy yqtimal.
Taǧy bır maŋyzdy aiǧaq, ol – Kievtıŋ eŋ alǧaşqy kniazı Olegtıŋ esımınıŋ özı Qypşaq / Qazaq sözderı men maǧynalarynan boluy. Aldymen būl Oleg sözıne qatysty. Joǧaryda keltırılgen ǧylymi derekter Oleg esımınıŋ törkını slaviandyqqa jatpaitynyn däiekteidı. Ǧalymdardyŋ bırqatary Oleg esımın türkılık tübırden boluyna sıltegen. Al, Täŋırge syiynyp, Yzyqty pır tūtuy, Kielılık qasietı, Kündei ärı Qūnan (Kuning) boluy, Kiardyr (iaǧni, Qydyr) ataluy jäne Guzidıŋ (demek, Qazy) tūqymynan örbuı – Olegtıŋ Qazaq topyraǧynan jaralǧanynyŋ belgısı. Ol nyşandy Oleg turaly aŋyzdardaǧy bır qaraǧannan baiqalmaityn, bıraq zer salǧan adamǧa Kiev Rusınıŋ alǧaşqy kniazınıŋ sipattamasynan Qorqyt Atanyŋ keibır qadır-qasitterınıŋ parqy kezdeskenınde jatyr. Anyǧyn aitqanda, Oleg te Qorqyt Ata siiaqty baqsylyq, iaǧni kielılık ärı körıpkeldık qasietı bar, danyşpan hannyŋ keŋesşısı, iaki kömekşısı. Eŋ aiaǧynda, Olegtıŋ de qazasy Qorqyt Atanıkı ıspettı jylannyŋ şaǧuynan bolady. Onyŋ üstıne, Oleg te ölımnen, özınıŋ taǧdyrynyŋ jazymyşynan qaşady. Alaida, Qorqyt Atada Olegtegıdei oqşylyq qasietı bary eş jerde kezdestırmendım. Degenmen, Kniaz Olegtıŋ «Oq Ata» laqap aty Syr boiy halqynyŋ arasynda äulie tanylǧan Oqşy Ata jaily aŋyzyna da elıkteuı yqtimal. Säl oi sala qaraǧanǧa, Ode Kiardyr «oq ata» degenı Qadaq nemese Ata Qadar bolyp tūr. Atalǧan aŋyzdardyŋ uaqiǧalary da şamamen bır kezeŋdı qamtidy. Erekşelıgı, Qorqyt Atanyŋ ömır sürgen uaqyty erterek. Osy oraida kniaz Oleg degen qazaqtyŋ Ūlyq / Bılık begı (Olug Orda hanynyŋ uäzırı) degen oi tüiuge bolady. Ekınşı jaǧynan, Oleg esımı Oleşki / Aleşki şölınıŋ atauymen säikes keluı, onyŋ Kışı Jüzdıŋ, iaǧni Alaşanyŋ hany boluy äbden mümkın deuge bolady. Al onyŋ «bolaşaqty qazır aldyndaǧy mülıktı körgendei elestete aluy, iaǧni körıpkeldıgı («veşii)», Olegtıŋ mamliukter qatarynan boluyna megzeidı dep esepteimın. Sebebı, tarihi derekterde «mämlük» atauy «mülık» sözıne negızdelgen jaldamaly äsker nemese qūldarmen bailanystyrǧanymen arab tılınde mämlük - «qūl» degen söz joq. Būl sözdıŋ maǧynasy «mülık bolu». Tarihi, arabtar qūl dep slaviandardy ataǧan jäne ol söz slavian atauymen sai keletın saqlabi, zaqalibah sözı. Būǧan latyn tılındegı sklavi - «qūl» sözı däl keledı.
SKİFSAKTAN QAZAQQA DEIIN
Mamliuk dep IX ǧasyrda arab derekterınde kivsaqtardy ataǧan jäne olardyŋ qūramyna türık (Euraziianyŋ tükpır-tükpırınen), alban, orys, gruzin, armian, şerkeş, abhaz, madiiar, mysyr, grek, oŋtüstık slavian jäne balqan halyqtary kırdı. 1250 jyly mamliukter qazırgı Siriiany, Levandy, İzraildı, Palestinany, Türkiianyŋ jartysynan köbın, Grekiiany, Haiazdy (Saud Arabiiasy) jäne Egipettı qamtityn imperiia qūrady. Mamliukter ekı bileuşı äuletten tūrdy: Bahridter (kuman-kivsaqtar) jäne Sirkastar / Şerkeş nemese Börūly.
Resei resmi tarihnamasy sılteme jasaityn Gelmgoldtyŋ «Slavian şejıresı» eŋ maŋyzdy qūjat bolyp tabylady. Gelmold Baltyq teŋızınıŋ «skifterdıŋ jerı arqyly Gresiianyŋ özıne deiın sozylyp jatqanyn», «osy teŋızdı varvar nemese skif dep» ataitynyn jazǧan. Sol derekterde dattardyŋ Reseidı «Asterogard» ataǧanyn jäne Kievtı taǧy bır atauy – Hunigardtyŋ ekenın ärı ol atau ǧūndardyŋ elı bolǧanyn megzeitının jetkızgen. Gelmoldtyŋ jazbasyna säikes Rustıŋ negızgı qalasy Kie ekenın ärı ugorlardyŋ slaviandardan «syrtqy jaǧynan da, tılı jaǧynan da aiyrmaşylyǧy joq» dep körsetedı.
Grek jäne vizantiialyq jazbalarda (Diakon, Fotii) rostardy «varvar» nemese «skif» dep ataulary jiı kezdesedı. Skif atauy köbıne Qara Teŋızdıŋ soltüstık aimaqtarynan bastap qamtidy. Būl mälımdemenı XII ǧasyrdyŋ basyndaǧy ejelgı rustık «Ötken jyldar jylnamasynda» Vizantiia jäne ejelgı dästür boiynşa bibliialyq Iаfettıŋ ūrpaqtary slaviandar qonystanǧan Soltüstık Qara teŋız aimaǧy Ūly Skuf / Skifiia degen joldar aiǧaqtaidy. Osy aŋyz XVII ǧasyrdaǧy «Sloven men Rus hikaiasy» men Novgorod tarihi şyǧarmasynda Şyǧys Europanyŋ ortaǧasyrlyq halyqtarynyŋ – aǧaiyndy Sloven, Rus, Bolgar ( Edıl bolgarlarynyŋ arǧy tegı), Koman (kundar-polovsylardyŋ arǧy tegı), İstera jäne Hozar - Skif tūqymy, İafettıŋ şöberesı retınde jalǧasyn tabady.
Slaviandardyŋ skif-sarmattardan tarauy jaily jazbalar XIII – XVIII ǧasyr –
lardaǧy europalyq tarihi basylymdarda da kezdesedı. Olardyŋ qatarynda poliak, bavar jäne britandyq ǧylymi ädebietter de bar.
Sonymen qatar, köptegen reseilık ǧalymdar skifter men sarmatailardyŋ slaviandardyŋ arǧy tegı bolyp tabylatynyn aitady. Arheologtar Samokvasov, Zabelin, M.V Lomonosov jäne tarihşy akademik Danilevskii skifter men sarmatailardyŋ slaviandardyŋ arǧy tegı ekenıne dälelder keltırdı. Būl rette Ekaterina II «soltüstık skifterdıŋ tılı slaviandarmen bırdei» dep atap körsettı. Al Mihovskii soltüstık skifterdıŋ kazaktardyŋ ordasy ekenın rastady. Osy tūjyrymdy qoldaǧan keŋestık ǧalymdardyŋ qatarynda O.N. Trubachev pen B.A. Rybakovtardy atap ötuge bolady.
Rus halqy bızdıŋ däuırımızdıŋ VIII-X ǧasyrlarynda Baltyq pen Qara teŋızderı arasyndaǧy özenderdıŋ jolynda saudamen ainalysqan adamdar retınde de tanylǧan. Aǧylşyn tıldı zertteuşıler būl halyqty Vaikiŋ Rus / Viking Rus dep atai bastaǧan. Baizantain / Byzantine (Vizantiia) tarihşysy Leo dze Deakon Rus halqyn Skif dep ataidy jäne olardyŋ grek dästürın qabyldaǧandar degen.
Köptegen ǧalymdar, olardyŋ qatarynda O. Prisak qypşaqty «poloves» degen atauyna qarap, «sary, aq» tüstı bolǧan dese, qytaidyŋ «Iýan Şi» jylanamasynda qypşaqtar «şaştary qyzǧyş-sary tüstı, kök közdı» dep surettelgen.
Muimal äl-Tauarlyq qazarlar men rustardy «bauyrlar» dep atasa, Muhammad äl-İdrisi, Äl-Qazuini jäne İbn Qaldün olardy türkılerdıŋ bır bölıgı retınde megzegen.
Arabtyŋ tarihşysy İbn Haldun XII ǧasyrda Ǧūz, Rus, Alan, Qypşaq / Qyvjaq, Kun-Qypşaq, Qaita, Tatar, Haiatala (Eutalit), Arqas jäne Türkeş «Toǧyzoǧyz – Unkar» dep tanylyp, türkı taipalary men tarmaqtaryna jatatynyn habarlaǧan.
Onogurlar ışkı Aziiaǧa qonys audaru nätijesınde Ponto-Kaspii dalasyna engen alǧaşqy aguriialyq türık taipalarynyŋ bırı bolǧan.10-şy ǧasyrdyŋ zertteuşısı Movses Qaǧanqatvati Honktan şyqqan Hundardyŋ, iaǧni «Onogurlardyŋ tuysqandary honagurlardyŋ Parsyǧa şabuyl jasaǧanyn» jazyp qaldyrǧan. Honagurlar ol zamanda Kavkaz bökterı men Sasan imperiiasynyŋ janynda ornalasqan. Ǧalymdar būl halyqtarǧa Hiondy (Hyōn) nemese Xwn - dy da bailanystyrǧan. S.P. Tolstov olardy IV – VI ǧasyrdaǧy Aral öŋırınıŋ halqymen salystyrǧan.
Al, Omelian Prisak boiynşa Pechenegterdıŋ otany Aral teŋızı men Syrdariianyŋ orta aǧysy arasynda, Ortalyq Aziiany Şyǧys Europamen bailanystyratyn maŋyzdy sauda joldarynyŋ boiynda bolǧan. Orhon jazbalarynda qaŋlylardy Şyǧys Türık qaǧanatyna baǧynyşty halyqtar tızımıne engızgen.
Priskus / Priscus mälımetterı boiynşa 463 jyly Ernaktyŋ qol astyndaǧy Saragur (Ogur. Sara, «Aq Ogurlar»), Ogur men Onogurlardyŋ Ting-ling jäne Tiele / Tele adamdarymen bailanysyn körsetken. Būl halyqtardyŋ qūramyna ūiǧyrlar-tokuz oǧyzdary men oǧyz türıkterı de engen jäne olardyŋ ertedegı qonysy Batys Sıbır men Qazaqstan bolǧan.
Arabtyŋ ǧalymy Äl Masudi X ǧasyrlarda Kuzak-na degen halyqtyŋ Urumnyŋ Mäsna qalasyna kememen baratynyn jäne olardy Rusiia dep te ataitynyn mälım etedı (K.Iý. Rahno. «Arabo-persidskie izvestiia o slavianah i rusah i problema vozniknoveniia kazachestva»).
Rustardy aǧaşqy ret skifterge jatqyzyp, jazba türde mälımet qaldyrǧan Aristotel bolyp tabylady. Ol ertedegı jazbaşa estelıgı «Aspan turaly» jyrynda skifsak-rostardy (Σκύθας τοὺς Ῥῶς) atap ötedı.
Rustıŋ Skifsakqa jatatynyn Kievtıŋ alǧaşqy begı Olegtıŋ Grek elıne joryǧyn baiandaityn Rustıŋ «Ötken jyldar jylnamasy» şejıresınen de tabuǧa bolady. Onda bylai delıngen: «İde Oleg na greky, İgoria ostaviv Kieve; poia je mnojestvo variag, i sloven, i chiud, i krivichi, i meriu, i derevliany, i radimichi, i poliany, i severo, i viatichi, i horvaty i duleby, i tiversy, iaje sut tolkoviny: si vsi zvahutsia ot grek Velikaia Skuf.»
«Caq» nemese «skif» parsynyŋ Sakâ (saqa) jäne grektıŋ Σκύθης (skitsisz) sözderıne negızdeidı, iaǧni būlar keŋırek taralǧan ärı köbırek mälım terminder. Qytaişa saqtardy 塞 Sāi (sai) dep jäne keibır derekterde Saq dep te ataǧany jaily tarihta bar. Al qypşaqtardy qytailar 欽察 «szintiia» Qīn chá «qynşa» dep ataǧany da belgılı. Qytaidaǧy qazaqtar tūratyn jer Şyŋjaŋ Xinjiang dep atalady. Osy Xinjiang sözı aǧylşynnyŋ Scythian sözıne de ūqsas, öitkenı bırınşısı «sinsiiaŋ» bolyp oqylsa, ekınşısı «ssissiian» dep oqylady. Sebebı, aǧylşynyŋ Scythian sözı grektıŋ Σκύθης sözıne negızdelgen.
Saqtar - İskuzai / Iskuzai nemese Askuzai /Askuzai, grekşe: Sakai / Σάκαι, latynşa: Sakae / Sacae jäne eskı qytaişa: säk / sˤək dep te atalady jäne olar euraziialyq köşpendıler bolǧan. Resmi tarih boiynşa olar şamamen - b.d.d. IX ǧasyrdan bızdıŋ däuırımızdıŋ IV ǧasyryna deiın batys jäne ortalyq Euraziia dalasynyŋ ülken audandaryn mekendegen halyqtyŋ atauy.
Saqtar kölık üstındegı soǧys qimyldaryn igergen alǧaşqy halyqtardyŋ bırı boldy. Olar jylqynyŋ, ırı qara maldyŋ jäne qoidyŋ otaryn ūstady, terımen qaptalǧan arbalarda tūryp, at üstınde sadaqtan jebelerdı ata bıldı. Saqtar däulettı qorym mädenietı men tamaşa metaldarmen jäne keremet öner stilımen sipattalatyn bai örkeniet ielerı boldy. VI ǧasyrda saqtar Altai men Qytaidaǧy Djou aumaǧynan batysqa qarai keŋeiıp, Pont dalasynda üstemdık ettı. Saqtardyŋ bilıgı batysta Karpat taularynan ortalyq Qytaiǧa jäne şyǧysta Oŋtüstık Sıbırge deiın ornyqty. Olardyŋ ordasy Ortalyq Aziianyŋ alǧaşqy köşpelı imperiiasy degen atauǧa ie boldy.
Qazırgı Ukraina, Reseidıŋ oŋtüstık europalyq bölıgı jäne Qyrym aumaǧynda qūrylǧan batys saqtaryn aqsüiek saqtar basqardy. Saqtar «Jıbek jolyn» - Gresiia, Parsy, Ündıstan men Qytaidy bailanystyratyn keŋ sauda jelısın qūryp, baqylap otyrdy. Olardyŋ qalalarynda zergerlık äşekei būiymdary jasaldy. B. d.d. VII ǧasyrda saqtar Kavkazdy kesıp ötıp, kimmerlermen bırge Taiau Şyǧysty baǧyndyryp, aimaqtyŋ saiasi damuynda maŋyzdy röl atqarǧan.
Demek, Gerodot zamanyndaǧy grek derekközderındegı Sakâ jäne Σκύθης Skythikē sözderıŋ «Qychike» nemese «Qaizaiq», «Qizai», «Qitai», «Qatai» dep dybystaluy Qazaq, Qypşaq / Qytai Qypşaq, Qiiat, Gete jäne Qazaq ataularynyŋ nūsqalary bolyp tūrǧanyn körsetedı. Būl pıkırımdı tömendegı Skif jäne Qazaq rulary men basqa balama sözderdı salystyrular tūjyrymdaidy.
| SkifSaq taipalary | Qazaq tekterınıŋ ataulary men basqa balama sözder |
| Arian “Qasiettı» | Arǧyn «Aruaq» «Arqa» |
| Arimaspi | Airylmas, Arǧymaq |
| Askus / İskuzai / Aşkuz | Qazaq (Oǧyz, Esqoja, Közei, Oşaqty) |
| Budini | Bödene |
| Haumavarga “Qaoma ışetınder” | Qūman-Arǧyn, Kökmūryn «Qambar aǧy» (Saumal, Qymyran, Qymyz) «Qūman araǧy», «Kömbe araq» |
| Paradaraia “Teŋızdıŋ ar jaǧyndaǧylar” | Qas (qarsy) Dariia - Farab |
| Saka / Sakai / Sak | Qypşaq, Qazaq, JaQūt / Saqa |
| Sai | Qosai, Közei, Qaraşai - Qaraqypşaq |
| Scolotoi nemese Scoloti «aqsüiek», «hanzada», «şah» | Saq-Altai nemese Qanzaq, Qypşaq Altai, Qūlan Qypşaq (Klobuk), Köldeneŋ, Jaǧalbaily «YSKöl(Al)tai», «Sakaly Aqtar», «Süiegı Aqtar», «Säukele Täiırı» |
| Skitziian /Skutezak / Skitsaik /Skitis | Şektı, Kete, Gete, Qytai Saq nemese Qypşaq, Qytai Qypşaq, Qiiat |
| Tigrahauda “Şoşaq qalpaqtar” | Türık Qypşaq, Taraqty, Toraiǧyr (Tık qyr qūtyly Qypşaq), Taiqara (Qūlan Qypşaq) «Tık qyr qūtyly», «Tık qyr sauytty», «Tyǧyryq börıktı», «Tık qyr qauaqty», «Tyǧyryq qalpaqty», «Tyǧyryq Säukelelı» «Dulyǧaly» |
İssidon Yssy Tana
Dai Adai
Massagete Matai Gete / Masaq Ata
| Saq Täŋırlerı jäne olarmen bailanysty Grek pen Ariilerdıŋ Qūdailary | Qazaqşa balama ūsynystar |
| Api “Jer qūdaiy” | Apa, Apai, Äpşe, Äpke, Jer Apa nemese Jer Ana (Proto-tūrkı. apačɨ, apakɨ - quyrşaq pūt Apa Üi / Apa Ai |
| Ares, Aris “ Soǧys (Ūrys) qūdaiy” «qarǧys», «taqyrǧy otyrǧyzu», «qūrtu», «tartys» | Arys, Arystan, Arqa («kie, jelep-jebeuşı»), Er, Kök Börı – Aşina - Qasqyr - Ai Er «Ūrys», «Saiys», «Tartys», «Teketıres» |
| Argimpasa “Kielı”, “Qasiettı” | Arǧym(aq) Basşy, Aruǧy Em Basşy Erkünbasşy, Aryqiembasşy |
| Atar “Qasiettı ot” Boristeniz «Dnepr-Qūdai» | Atar (ot atar, oq atar), Adyrna, Taŋ atar, Ot Er (Ot Aǧasy) Börı / Bura / Barys Teŋız «Örıs / Özen Täŋırı – Dıŋgek / Aidyn Pırı» |
| Oitosiros “Sadaqşylar, äuez jäne bi, şyŋdyq jäne körıpkeldık, emdeu jäne aurular, Kün jäne jaryq, aqyndyq jäne basqalardyŋ Qūdaiy” | Oi Takhsyr - Oibas (Qypşaqtar ūrany) Er (Ör) Töstık «Aŋşy, sadaqşy, şyndyq ızdeuşı jäne basqa qasietterı bar» Joi Taqsyr Astarhan / Qazdarhan «Oiyp tüser», «Oiyp tüsüruşı», «Oi tüsüruşı», «Ot tüsüruşı», «Üiıtuşı», «Toitaruşy» (balama maǧynalar) Qoi Taqsyr (türkı aŋyzynda Kün Qūdaiy) |
| Papais (Zevs) “Bärınıŋ äkesı” “Kök Täŋırı” “Qūdailardyŋ patşasy” Zeus «Kürkıreu qūdaiy» «jebe atqyş» | Baba «Bärınıŋ äkesı» Baba Ai / Atai Pai-Pai (Proto-Altai: p῾ăp῾a şaman, siqyrşy: evk. Haptaj) Jaiyq / Daiyq / Jaiyn / Jüz «Jauyz Kerei» (Jer asty hany), Jai, Jeuış, Jebe, Üş Jüzdı Jauynşy |
| Tabiti “Oşaq qūdaiy” | Taban Etı (Ot Ana Umai Ananyŋ taban etınen jaralǧan) Tabaldyryq «OT Apşe» «Tam Biı» (OTau Bıtıgı) «Täŋırı Bikeşı» «Tabaqşy» «Tabuşy» «Töbe İesı» / Töbet - «üidı qoruşy» |
| Tagrimasadas “Teŋız qūdaiy” | Täŋırım Su Atasy, Täŋır Masaǧy / Tört Masaqty Tarqamas, Tarhan – DariiaHan, Teŋızhan Tangrım Asau Teŋız / Kaspii - Qazybi |
| Zaratuştra SKifsaq / Sary Matai sözderı As «jasaq basşy Şalvar «şalbar» Közög «közı oq» Qyzyq «jaqsylap tyŋdau» Badaq «otyru» Kinşe «äiel» Danu «su, özen» Aspa «at» Oier «adam, er adam» Pata «öltıru» | Jasaq /Qazaq /Qadır /Qazar «Jaratuşy» «Jairatuşy» Qazaqşa balamalar Arys Bas / Basşy «qolbasşy» Batyr «jasaq basşysy» «qolbasşy» Asyq - Saqa Asaba Qas Batyr Kösem – Üstem Jasauşy Jasaqşy Şalbar Közı oq / Qyzyǧı Qyzyǧu «taŋ qalu» Badalu «bata otyru» Kelınşek, Jeŋşe «kimeşek kietın» Teŋız, Toǧan «Dalai – su täŋırı» Jaiyq / Daiyq – «su täŋırı» At Qasabaly (7 jasar bie) Er, Äiel Atu, Bıtıru, Batyru, Baltalau «Bata beru» |
Saqa sözınıŋ negızgı maǧynalary qataryna «sadaqşy», «köşpendı» sözderı ūsynylǧan. Endı bır pıkırlerde Saq atauy «elık», «börı» degendı bıldıredı deidı. Būlai bolǧan jaǧdaida Qazaq Elı (Ä.İ. – QasqyrElık) jäne Elık Börılı Qypşaq ataularymen sai keletıp tūr deuge bolady.
Qypşaqtar turaly nemıstıŋ ǧalymy Karl Fridrih Neiman bylai deidı: «Ejelden qypşaqtar jerınde ömır sürgen qūmandar bızge türıkter retınde belgılı. Däl osy türıkter, Jaiyq jerınen kelgen jaŋa qonystanuşylar emes, ejelgı skifterdıŋ şynaiy ūrpaqtary, olar qazır düniejüzılık tarihta polovsy degen atpen qaitadan kezdesedı.».
Qypşaqtar Orhon jazbalarynda “sır” nemese “sary” degen ataumen kezdesıp, 9 ǧ-da qimaqtar yǧystyrǧan kezde şary (sary) dep ataǧan.
Keŋestık jäne reseilık tarih ǧylymdarynyŋ doktory Svetlana Aleksandrovna Pletniova Qytai derekterınde Qypşaq atauy alǧaş ret b.d.d. III – II ǧasyrlarda kezdeskenın aitqan. Ol jazu ekı ieroglifpen «chin-cha» degen ataudy bıldırgen. Dälırek aitqanda Pletniova bylai deidı: «Polovsy — tak nazyvali ih russkie sovremenniki v XI—XIII vv. Vizantiisy, a za nimi i vsia Zapadnaia Evropa imenovali etot narod komanami. Ob etom horoşo znali russkie letopissy, kotorye inogda schitali nujnym raziasnit v svoih zapiskah: «...polovsy, rekşe komany», t. e. polovsy, imenuemye eşe i komanami. Vostochnye ordy etogo etnosa, kochevavşie v zavoljskih i priuralskih stepiah, vplot do İrtyşa, nazyvalis kipchakami. Pod etim imenem oni voşli na stranisy arabskih i persidskih rukopisei. Kitaisy je transkribirovali slovo «kipchak» dvumia ieroglifami: «sin-cha». Sleduet pomnit, chto kitaiskie letopissy znali sin-cha v III—II vv. do n. e., a vizantiisy i Rus stolknulis s nimi spustia 1300 let — v XI—XII vv.» - degen.
Bastapqyda «polovsy» etnonimı «pole» - dala sözımen bailanystyryldy. Iаǧni dala tūrǧyndary degen maǧynada aitylǧan. Al, qytailyq Iýanşi şejıresınde XIII ǧasyrdyŋ orta şenınde qypşaqtar kincha degen ataumen de kezdesedı. Osylaişa, bızdıŋ däuırımızge deiıngı III – II ǧasyrlarda chincha atalǧan qypşaqtardyŋ ızı jalǧasady.
Qypşaqtardyŋ ata-babalary – Si, Sary, Sirchak jäne qytai derekterındegı Siueianto IV-VII ǧasyrlarda Moŋǧol Altaiy men Tian-Şan arasyndaǧy dalada köşıp jürgen. Tıptı, ǧalymdar Uşniskii, Bartold jäne İbn Haldunnyŋ derekterıne süienıp, qypşaq pen moŋǧoldyŋ bır halyq bolǧanyna köz jetkızuge bolady. 630 jyly olar «Qypşaq» dep atalatyn memleket qūrǧan. Qypşaq atauynyŋ tasqa qaşalǧan jazba türın Ramstet 1909 jyly Ortalyq Monǧoliiadaǧy tas eskertkışterden tapqan. Būǧan qosa, 2006 jyly osydan 2500 būryn ömır sürgen Skifsaktyŋ mäiıtınıŋ tabyluy, moŋǧoldar men qazaqtardyŋ ata-babasynyŋ bır bolǧanyn körsetedı.
Ertedegı orys jylnamalarynda, dälırek aitqanda 1055 jyldary kuman -qypşatqar - poloves nemese «polovchane»; keiınırek tatarlar (grek. τάταροι), sarochinder, europalyq jäne vizantiialyq derekterde - qūmandar (lat. cumani, grek. comani, grek. kο[υ]μάνοι) vengr derekközderınde – künder bolyp tanyldy jäne olardyŋ öz memleketı bolǧan. Qypşaqtardyŋ memleketın parsy derekterınde Deştı Qypşaq dep körsetken. Osyǧan bailanysty, Rus atauy RuSe (būndaǧy Se joǧaryda atalǧan ejelgı Qypşaq atauynyŋ bırı) söz tırkesımen de keledı deuge bolady. Deştı Qypşaq ejelgı kartalarda (tömende) Chap Chac nemese Qypşaq İmeriiasy (Empire of Kipchak) jäne Altyn Orda (Golden Horde) dep körsetken.
17 ǧasyr. Avtor: Jan Baptist Nolin.
Deştı Qypşaqtyŋ Europalyq Golden Horde (Altyn Orda) atauy skandinavtyq Gardar / Gardardyŋ maǧynasyn aşa tüsedı. Būǧan sebep – aǧylşyn tılındegı gold – «altyn» sözı latynnyŋ aurum – «altyn», protoindoevropalyq ghelm – «sary», «jarqyrau», «jainau» söderınen bolyp, fransuz tılındegı or – altyn sözımen tuys bolady. Osylaişa, aǧylşyn nemese latyn tılındegı horde – «orda» sözımen qazaq tılındegı orda sai bolady. Ol sözder maǧynasy jaǧynan da säikes keledı. Demek, Gardardyŋ Ghorda / Ghorda ūǧymy Golden Horde – «Altyn Orda» tırkesımen balama bolyp tūr. Eger Golden Hord tırkesın bır sözge bırıktırse, onda Ghorda bolyp şyǧady. Al, protoindoevropalyq ghelm – «sary», «jarqyrau», «jainau» sözı atalǧan söz tırkesterı men maǧynalary Sarai (Sary Üi), Syr Daria, Qoŋyrat (Künqyrat, Kün Orda), Qonys Orda ataularmen balama jasaidy. Demek, Gardarik atauynyŋ qazaqşa balamasy Garik Orda, Garik Turak jäne Garik Tairi tırkesterı de bola alady.
XIX ǧ. basynda aǧylşyn tarihşysy Şeron Törnerdıŋ «Anglo-saksondardyŋ şyǧu tarihy» eŋbegınde skifsaktar – german taipalarynyŋ ata-babasy bolyp tabylatynyna däiekter keltırıledı. Atalǧan kıtapta Şeron Törner antikalyq zamannyŋ tarihşy, zertteuşı ärı ǧūlama ǧalymdary Ptolomei, Strabon, Gomer, Gerodot, Diodor jäne t.b. sılteme jasai otyryp, anglo-saksondardyŋ Kembriia tübegı men onyŋ ainalasyndaǧy aumaqtardan kelgenın jäne olardyŋ Elba men Reinnıŋ aralyǧynda ornalasqan saksondardyŋ ūly bırlestıgınıŋ bır bölıgı dep atap ötedı ärı olar bızdıŋ däuırımızdıŋ 141 jylyna deiın ömır sürgenı turaly derek baryn aitady. Ol kezdegı anglo-saksondardyŋ qazırgı aǧylşyndardyŋ arǧy tegı ekenın aita otyryp, bylai deidı:
“The early occupation of Europe by the Kimmerian and Keltic races, has been already displayed. The next stream of the barbaric tribes, whose progress formed the second great influx of population into Europe, where the Scythian, German, and Gothic tribes. They also entered it out of Asia. It is of importance to recollect the fact of their primeval locality, because it corresponds with the circumstance, that Herodotus, besides the Scythia, which he places in Europe, mentions also an Eastern or Asiatic Scythia, beyond the Caspian and Iaxartes.” Iаǧni: «Evropaǧa kimmerlık jäne kelt halyqtarynyŋ köşuıne būrynyraq toqtalǧan bolatynbyz. Barbarlyqtardyŋ Evropaǧa kelesı legı skifsaqtar, germandyq jäne got taipalarynan tūrdy. Olardyŋ alǧaşqy meken etken jerlerın ūmytpaǧan abzal, sebebı solai bolǧanda ǧana, bız Gerodottyŋ Evropada ornalasqan Saqiiamen bırge Kaspii teŋızı men Syrdariia özenınıŋ ar jaǧynda Şyǧys nemese Aziialyq Saqiianyŋ bar bolǧanyna meŋzegenın tüsınemız».
Menıŋ zertteuımşe, Gerodottyŋ jazbasynda körsetılgen Skolotiǧa «aqsuiek», iaǧni «kösem» skiftaryna - barlyq qazaqtardy jatqyzuǧa bolady. Sebebı, Qazaq jene Qypşaq ataularynyŋ özı han, şah – padişah, kösemdık jäne aq süiektık maǧynany beretın sözderı otyr. Ol sözder Qanzah (Ä.İ.), Qypşah (Ä.İ. - «Köpşah nemese Kökşah»), Kös(em)şah (Ä.İ), AqSüiek – Qazy(sy)Aq (Ä.İ. iaǧni «saǧy, qabyrǧasy aq». Salystyr: Qazyqūrt – Qazy Jūrty, QazyAqŪrt). Onyŋ üstıne, ellinder Skifsaqtyŋ Alypqosai (Ä.İ.), Aryqbeksai (Ä.İ.) jäne Qūlaqosai (Ä.İ. - «Jyly, Jaryq, Sary nemese Jolaqsai») degen üş aǧaiyndydan taraityn taipalarynyŋ barlyǧyn da aqsüiek retınde tanyǧan. Aqsüiek ūǧymyn qazaq tılındegı «säukele», iaǧni «şūǧyla» sözderı de berer edı. Demek, Qazaq atauy «säukelelı» nemese «şūǧylaly» degen maǧynany da beredı. Sonymen qatar, ejelgı grektıŋ Skoloti sözıne aityluy jaǧynan jaqyn keletın Jaǧalbaily atauyna män bergım keledı. Būǧan, eŋ aldymen, Jaǧalbailynyŋ taŋbasynyŋ balta nemese şekkış boluy özek bolyp otyr. Baltanyŋ maŋyzdylyǧy Gerodot aitqan aŋyz boiynşa üş aǧaiyndyǧa Skypsaq jerınde patşalyq qūrulary üşın altynnan jasalǧan būiymdardyŋ bırı jäne ol kezdegı Skifsak baltasynyŋ pışını Jaǧalbailynyŋ taŋbasy siiaqty «T» ärıpıne ūqsas bolǧan. Grekterdıŋ aituynşa skifsaktar baltany sagaris (salystyr: şapqyş, şekkış) dep ataǧan. Baltamen bırge soqa, qamyt (salystyr: bosaǧa belgısı) jäne qazandy (qazyna) aǧaiyndylardyŋ eŋ kışısı ǧana qolyn küidırmei ūstai alady. Osydan soŋ qalǧan ekeuı kışı ınılerın bi (bai) etıp taǧaiyndaidy. Gerodottyŋ jazbasyna säikes Alypqosai («tau täŋırı» - Albasty), Aryqbeksai («su täŋırı» - Aryqbaqsy) jäne Qaulauqsai («kün täŋırı» - (Kül(n)şetai) – Skyfsaqtyŋ eŋ alǧaşqy hany Tarǧynnyŋ / Törehannyŋ / Darhannyŋ balalary bolyp tabylady. Demek, Tarǧyn aqsaldyŋ esımınıŋ maǧynasyna da sai keletının eskersek, menıŋ paiymdauymnyŋ dūrystyǧyna şübä keltırmeu kerek. Qolaqsaidyŋ Kün-Bi boluy, Jaǧalbaily atauynyŋ tübırı «jaǧu», «jaǧylu» sözıne sai keledı. Būǧan qosa Jaǧalbaily tegınıŋ atauynyŋ maǧynasy «jaǧaltai (bektergı, qarşyǧa, qyran)» sözınde bolyp tūr. Jaǧaltai proto-türkı tılınde jakɨl, orta türkışe jaɣlabaj bolady. Han äuletterınıŋ qyran qūstarmen aŋǧa şyǧuy jäne jalpy bürkıt, sūŋqar qūstarynyŋ bileuşılerdıŋ belgısı retınde tanyluy beseneden belgılı. Osyǧan bailanysty, ol zamandarda qazaqtardyŋ arasynda kielı qūstardyŋ ataularyn beru keŋ taraǧan. Ol dästürdı Qyz Jıbektıŋ aǧasyndai bolǧan şektınıŋ kösemı Syrlybaidyŋ uäzırı Qarşyǧanyŋ esımınen da baiqauǧa bolady. Jalpy, Türkı älemınde Bürkıt tektı qūstar qasiettı jäne kielı sanalǧan Kün men Qūdırettıŋ Täŋırı eseptelgen. Menıŋ tūjyrymymdy «Qazaq ensiklopediiasynda» berılgen Jaǧaltai turaly maǧlūmat naqtylaidy. Osy oraida, sūŋqar, bektergı nemese saqaltai qūstarynyŋ slavian tılderınde sokol, sokola, kobchik (salystyr: Kovui – qypşaq ruy) bolyp audaryluy Skolotai (YSKölAltai - Saǧaltai), Skifchak ataularyna sai ekendıgın körsetedı. Būǧan qarşyǧa tektı qūstardyŋ syrtqy kelbetın saǧal, jaǧal nemese tarǧyl degen sinonim sözdermen suretteuge bolady. Al, sokol sözınıŋ özı protoindoevropalyq chakuntis sözıne negızdeluı onyŋ türkı tılındegı qaǧan sözıne laiyqtandyrady.
Resmi derekter boiynşa grekter qazırgı Ukrainanyŋ oŋtüstıgıne, iaǧni Qara Teŋızdıŋ soltüstıgı men Qyrymǧa b.d.d. VII ǧasyrda ornyǧa bastaǧan. Al, b.d.d. IV ǧasyr şamasynda jergılıktı skifsaqtardyŋ bır bölıgınıŋ grek mädenietın qabyldauy baiqalady. Gerodottyŋ aituy boiynşa skifsaktar men grekterdıŋ aralasuynan Gelon halqy paida bolǧan. Būǧan dälel Ukraina aumaǧynda tabylǧan köptegen Skifsaq qorǧandary bola alady. Sol qorǧandardyŋ bırınde, iaǧni Kül Oba (Qyrymda) ziratynda grek naqyşynda jasalǧan skiftık būiymdar saqtalǧan. Olardyŋ arasynda altynnan jasalǧan Afina Qūdai Ananyŋ müsını de bolǧan.
Skifsaqtarǧa soǧys önerınde eşkım teŋ kelmegen. Sondyqtan, ülken äskeri şyǧyndarǧa ūşyrai bastaǧannan keiın Vizantiia diplomatiiany özınıŋ qaruy etıp sailap, «Varvarlar biurosyn» aşady. Äskerınıŋ sany 150 myŋ ainalasynda bola tūra, būl imperiianyŋ şamasy özınıŋ körşılerıne jetpeidı. Osylaişa,VII ǧasyrda Vizantiia halyqtardy bır-bırıne aidap salyp, «bölıp al da, bilei ber» saiasatyn qoldanady. Vizantiia soǧysty diplomatiiamen jürgıze bastaidy.
Jyldar öte skifsaqtardyŋ Grek / Vizantiia mädenietı men tılıne ötuı bırtındep küşeiıp, qypşaqtardyŋ jappai hristiian dının qabyldauy jürıp jatady. Tıptı X – XIV ǧasyrlar aralyǧynda vizantiialyq ortalyq äskerınıŋ qatarynda qyzmet jasaǧan qypşaqtardy Skythikoi / Skythikon dep ataidy. Qazırgı zaman tılımen aitqanda «gibridtyq» täsılder men sanksiialar qoldanady. Būndai jaǧdaidy P.B. Golden «Qūman-Qypşaqtar jäne olardyŋ älemı» eŋbegınen de baiqauǧa bolady. Sonymen qatar, jylnamalardyŋ özderınde jergılıktı halyqty küştep hristiian dınıne ötkızıp, grektendırgendıredı, al kelıspegenderın quyp jergenı jaily derekter de bar. Nätijesınde, 988 jyly Kiev Öŋırı halqy resmi şoqyndyrylady. Şoqyndyrudy 978 – 1015 jyldary arab derekterınde «Ruz Qaǧanaty» atauymen belgılı bolǧan Kiev Ordasyn Vladimir Sviatoslavich qaǧan jasaidy. Bastapqyda, Vladimir Kün Qūdaiy Horus -Qorosqa (Salystyr: türkışe – Küiaş. Ä.İ. – Qorqytqa.), joǧary qūdai Dajdybogqa (Ä.İ. Jaiyqa – Daiyqqa) syiynatyn jäne mūsylman dınıne ötudı josparlap, Horezm şahyna elşısın attandyrady. Alaida, Vizantiianyŋ bileuşısı Vasilii II Vladimirdı Kiev Örısı halqyn hristian dınıne ötuge köndıredı. Onyŋ sebebı, Vizantiia patşasy özınıŋ qyzy Annany Vladimirge äieldıkke aluǧa qoiǧan şarty – Kiev jūrtyn şoqyndyru bolatyn. Osydan bastap, Qazaq / Qypşaqtardyŋ grektenuı, qan aralasuy ärı jıkke bölınuı, iaǧni qazırgı zaman tılımen aitqanda «separtizm» jedel qarqynmen jüre bastaidy. Al, Vizantiianyŋ müddesın qorǧap, soǧyssyz ūlan-ǧaiyr öŋırdı Vasilii II-nıŋ qol astyna ötkızgenı üşın Vladimir «kielı», «qasiettı», «ūly», «şoqyndyruşy» jäne «qyzyl kün» degen ataqtarǧa ie bolady. Şoqynu Kiev qalasynyŋ halqy ǧana salystyrmaly türde qarsylyqsyz qabyldaǧanymen, Kök Ordanyŋ, iaǧni Kiev Urusynyŋ basym köp aumaǧynda qantögıs bolyp, täŋırlık jäne mūsylman dınınde qalady. Keskılesken ūrystyŋ bırı Novgorod qalasynda boldy. Būl qala Rustyŋ eŋ alǧaşqy astanasy retınde qarastyrylady. Skandinav derekterınde Novgorod kalasyn Holmgardr dep ataǧan. Onyŋ maǧynasy reseilık maǧlūmattarda «araldyq qala» dep, būl qalany Ilemen kölımen orailastyrady. Būl derekterdıŋ negızınde Novgorod qalasynyŋ ejelgı atauy Köl Orda, iaǧni «köl ortasyndaǧy qorǧan» nemese Qalyŋ Orda bolyp tūr dep tūjyrymdauǧa bolady. Al, Novgorodtyŋ orysşa maǧynasy «novyi gorod» bolyp nūsqalanuy, Qalyŋ Ordanyŋ sinonimy bolatyn Nu Orda bolyp tūr. Qala atauynyŋ maǧynasy men aityluy Qaŋly / Qaŋǧar jäne Qalmaq sözderıne jaqyndyǧyn körsetıp tūr.
Jalpy, tarihi şoqyndandyru Orta Aziiada da jürıp jatady. Orta Aziianyŋ hristian dınıne ötuı b.d.d. 250 jyldary bastalady. Al, VII ǧasyrda Mahmūd Qaşǧari oŋtüstık-şyǧys Deştı-Qypşaqta Mäsıhtı uaǧyzdauşylar baryn aitady. Qaşqaridıŋ aituynşa, İsfidjab pen Tarazda, Qaşqar men Özgentten Kuvaǧa deiın İsa Qristanyŋ ılımın taratatyn soǧdylar bolǧan.
Qazaq halqyn tolyq hristiiandandyru maqsatynda 1303 jyly «Kodeks Kumanikus» sözdıgı jaryq köredı. Qypşaq / Qazaq – Tatar tılı sol zamanda memleketaralyq bailanys qūraly edı jäne ol qyzmetın XIX ǧasyrǧa deiın atqardy.
Şoqynǧan qazaqtar jaily 1489 poliak mälımetınde Poliak korolı Iаn-Albrehtıŋ äskerınıŋ tatarlarǧa qarsy joryǧynda «hristian kazaktarynyŋ» Podoliiaǧa jol körsetkenı habarlanady. «Sol jyly Vasilii Jyl, Bogdan jäne Golubester otriadtary Dneprdıŋ tömengı aǧysyndaǧy Taban ötkelıne şabuyl jasap, tatar gvardiiasyn tarqatyp, köpesterdı tonaidy».
Nemıs tarihşysy G.Ştekl tatarlardyŋ orystanuy turaly bylai deidı:
«Alǧaşqy orys qazaqtary, iaǧni tatarlar şomyldyru räsımınen ötıp, 15 ǧasyrdyŋ soŋyna deiın orystandyryldy».
Türkı halqyn bır-bırıne qarsy qoiu arqyly şoqyndyrudyŋ jäne grektendıru saiasatynyŋ keiıngı ǧasyrlarda jalǧasyn tapqanyn jäne ol XVII ǧasyrǧa da tän bolǧanyn Orys ǧalymy Karamzinnıŋ «Resei memleketı tarihy» eŋbegınen baiqauǧa bolady: «Kozaki obrazovali voinskuiu Hristianskuiu Respubliku v iujnyh stranah Dnepra, nachali stroit seleniia, kreposti v sih opustoşennyh Tatarami mestah; vzialis byt zaşitnikami Litovskih vladenii so storony Krymsev, Turkov i sniskali osobennoe pokrovitelstvo Sigizmunda I, davşego im mnogie grajdanskie volnosti vmeste s zemliami vyşe dneprovskih porogov, gde gorod Cherkasy nazvan ih imenem. Oni razdelilis na sotni i polki, koih Glava, ili Getman, v znak uvajeniia poluchil ot Gosudaria Polskogo, Stefana Batori, znamia Korolevskoe, bunchuk, bulavu i pechat. Sii-to prirodnye voiny, userdnye k svobode i k Vere Grecheskoi, doljenstvovali v polovine XVII veka izbavit Malorossiiu ot vlasti inoplemennikov i vozvratit naşemu otechestvu drevnee dostoianie onogo. — Sobstvenno, tak nazyvaemye Kozaki Zaporojskie byli chastiiu Malorossiiskih.».
QAZAQ TARİHY TEREŊDE
Osynau Resei tarihyn alǧaşqy ret jalpylap qūrastyrǧan ǧalymdardyŋ bırı N.M. Karamzinnıŋ özı Orynbor öŋırınde XIX ǧasyrda düniege kelgen ärı Qaramyrza degen tatar tegınen edı. Qaramyrza atalmyş «Resei memleketı tarihynyŋ» 5- tomynyŋ 4 – tarauynda S.M. Solovevtıŋ «Mustafa Sarevich turaly hikaiasynda» 1444 jyldyŋ aiaǧynda Rustegı Riazan qazaqtarynyŋ riazandyqtar men mäskeulıkterge kömekke baryp, Tatar kniazı Mūstafaǧa qarsy şyqqanyn tılge tiek ete otyryp, Özeudıŋ (Dneprdıŋ) Kievtıŋ jaǧasynda tūratyn Torki men Berendeilerdıŋ (Ä.İ. - Tory men Börendılerdıŋ) Cherkas (Ä.İ. – Şerkeş) dep atalǧanyn jäne Kozaktar da solai atalǧanyn mälımdeidı. Sonymen qatar, ol jylnamalarda jazylǧan Kaspii men Qara Teŋızderı aralygynda meken etken Kosog halqy men Vizantiia patşasy Konstantin Parfigorei (orysşa – Bagrianarodnyi) jazyp ketken QAZAQİIа memleketınıŋ däl sol aimaqta ornalasqanyn da aitady. Karamzin atalǧan jerdegı Şerkeştı osetinder sol zamanda Qasaq dep ataitynyn nūsqaǧan. Onyŋ orysşa jazylǧan nūsqasy kelesıdei:
«İtak, Kozaki byli ne v odnoi Ukraine, gde imia ih sdelalos izvestno po istorii okolo 1517 goda; no veroiatno, chto ono v Rossii drevnee Batyeva naşestviia i prinadlejalo Torkam i Berendeiam, kotorye obitali na beregah Dnepra, nije Kieva. Tam nahodim i pervoe jilişe Malorossiiskih Kozakov. Torki i Berendei nazyvalis Cherkasami: Kozaki — takje. Vspomnim Kasogov, obitavşih, po naşim letopisiam, mejdu Kaspiiskim i Chernym morem; vspomnim i stranu KAZAHİIý, polagaemuiu İmperatorom Konstantinom Bagrianorodnym v sih je mestah; pribavim, chto Ossetinsy i nyne imenuiut Cherkesov Kasahami: stolko obstoiatelstv vmeste zastavliaiut dumat, chto Torki i Berendei, nazyvalis Cherkasami, nazyvalis i Kozakami.».
Sonymen qatar, şerkester (keibır derekter boiynşa şerkeştıŋ dūrys atauy Kerket nemese Töretai) dep te atalǧan. XVIII ǧasyrdyŋ orta şenı men XX ǧasyrdyŋ basyna deiın Resei patşasynyŋ Kavkazdaǧy soǧysynyŋ nätijesınde negızınen İslam dınındegı kasahtar 700000 – 1500000 adamynan airylady, qalǧanyn orystandyrylady.
Derekter boiynşa kasogtar kas, kachak, keşek, kaşak, kasah ataularymen tanylǧan Şerkeş / Şaǧan nemese Adyǧ halqy. Şerkeş atauy orys derekterınde Cherkas nemese Cherkes dep körsetılse, latyn tıldı derekközderde Sirkas / Circassie degen ataumen belgılı. Osetindıkter Kabardy elın - Kæsæg, al kabardylyqtardy - kæsgon dep ataǧan.
Arab eltanuşysy ärı tarihşysy Äl Masudi kaşaktardyŋ altynmen aptalǧan matalardan kiım kietının jäne siqyrmen ainalysatynyn aitqan. Äl Masudi öz zertteuınde keşek sözı parsy tılınen audarǧanda «maŋǧaz (namysqoi, täkappar, menmen), kökırek (keudesıne nan pısu)» degen maǧyna beredı degen.
|
|
1714 jylǧy karta. Avtory: Chatelain Henri,
Guedeville Nicolas.
Konstantin VII Kasahiiany Zih elı men Alan memleketterınıŋ arasynda ornalasqanyn jetkızse, X ǧasyrdyŋ «Hudud-Äl-Äläm» şyǧarmasynda Käsäg (Keseg) qalasy Alan jerınde dep aitylady. Käsäg memleketımen Tamatarhan, Abhazq / Abaqzy, Papaǧy / Paǧaǧy / Kabardy jäne Zih/Zigeti/Djigeti / Leh / Şigeti handyqtary da körşı bolǧan. Keiın Tamatarhan qalasy Rustıŋ astanasy bolady. «Ötken jyldar jylnamasynda» Tamatarhan begı Mstislav pen Kasog hany Irıdäde (Rededia) jekpe-jegı Qazaq halqynyŋ atauyndaǧy būl memlekettıŋ taǧdyryn şeşedı. Al, resmi tarih boiynşa Kök Türıkterdıŋ V – VI ǧasyrlardan belgılı Tamatarhan / Tömentarhan qalasynyŋ qamalynyŋ atauy Osman / Türık qaǧanaty kezınde Künqamal bolǧan.
Baiqap otyrǧanymyzdai, Qasah atauymen tanylǧan elder Qazaq rulary men ūrandarynyŋ esımderımen saikes keledı. Sonymen qatar, parsy tıldes Adyǧ, Abhaz ben Qabardy halyqtary özderın Şerkeş ne Qasaq dep atamaidy. Būl atau olarǧa Qazaq halqynyŋ bır bölıgı bolǧan kezde berılgen. Adyqtardyŋ simvoly –12 eldık, 3 oqtylyq. Osy halyqtardyŋ jaqyn tuystary türkı tıldes Qaraşai – Balqar halyqtary bolyp tabylady. Qaraşai-Balqarlardyŋ Şegemlı, Baqsanly, Malaly, Taulyly jäne Holymlyly şatqaldarynyŋ ataularymen bırdei esımderı bar. Al Djigeti / Zigeti hanlyǧynyŋ atauy Qazaq Handyǧynyŋ Geta atauymen sai keletının Batys memleketterındegı Qazaq Handyǧynyŋ kartalarynyŋ bırınen baiqauǧa bolady. Ol kartany saiasattanu ǧylymynyŋ doktory Muhit-Ardager Sydyknazarovtyŋ alyp kelgen Qazaq Handyǧynyŋ kartalar jinaǧynan da köruge bolady.
Balkarlardy keide Quban men Terek özenderınıŋ sailaryn mekendeitın Bes Tau Elı dep tanidy. Al, Balkar atauy Būlǧar esımımen saikestendırıledı ärı Sarmataiǧa, iaǧni Ongurlar / Ugur men Iаzyktarǧa teleidı. Olardyŋ astanasynyŋ atauy Balyq qalasy bolǧan. Tatişev Būlǧardy Biliar / Puliar sözımen bailanystyrady. Demek, būl elderdı bırıktıretın Skifsak, Kök Türık jäne Qypşaq memleketterınıŋ qūramynda bolǧandary ärı mädeni jäne tıldık jaqyndyqtary bolyp tūr. Şerkeştıŋ 12 ruynyŋ ışındegı Şabsug, Temerǧoi jäne t.b. tekterınıŋ atauyna Qazaq tekterınıŋ ataulary säikes keledı. Şerkeş / Sirkas / Qazaqtar – Qypşaq-Mämlük qatarynda bolyp, ekı üstem äulettıŋ bırı – Börjii äuletın basqarǧan. Ekınşı äulettıŋ esımı Baqri bolǧan. Börjiidı arabtar «mūnara» maǧynasymen, al Baqridı Mysyr elındegı Baqri özenımen bailanystyrǧan. «Qazaqstan ensiklopediiasyndaǧy» derek boiynşa Jaǧalbailynyŋ ata-babasy Börjinnen bolǧan. Demek, būl tūjyrymym da dūrys bolyp tūr.
Mämlükterdıŋ taǧy bır atauy Gerodottyŋ aityp ketken Gilon atauyna säikes keletın Ghilmen / Guläm / Kölmen boldy. Al, Sirkastyŋ arabşasy al-Jarākisa dep ataldy ärı Mämliuk memleketınıŋ ekınşı atauy Sirkassiia boldy. Osy jerde protoevropalyq aǧylşyn tılındegı gould, iaǧni «altyn» sözınıŋ protoinoevropalyq ghil sözı eske oralady.
Mamliukterge «äl qazaq – «patşa» degen lauazym da berılgen. Ol turaly Aialon D. «Mamliuk sūltandyǧyndaǧy furusiia jattyǧulary men oiyndary turaly jazbalar» eŋbegınde sūltannyŋ taŋdauly oqqaǧarlaryna «äl-hassakiia» atauynyŋ berılgenı jaily aitylsa, 1308 jylǧy Qyrymdaǧy Sugdei qalasynda Qūdaidyŋ qūly Samaq ūly Almalchudy kazaktar öltırgenı jergılıktı «Sinkarada» habarlanady.
Endı Sirkaspen bailanysty berılgen ataulardy salystyraiyq:
| Sirkas / Adyǧ ru ataulary men maǧynalary | Qazaq ru ataulary men basqa balamalar |
| Adyǧ «Ata Ai» «on ekı ru» Adyqei Zig / Zageti / Djigeti /Şigeti «su adamy» «özen adamy» Abqaz «su adamy» «özen adamy» Aǧbyz Kabarda «tau halqy» «şyŋ halqy» Balkar (Bolgar) Bes Tau şatqalynan /Bes oqty / Bes Üŋgır Pagagy Biliar / Puliar / Padzinakoi Käsäg Kerket Qasoq Qas «qaz» Mala Tauly Särkäs / Şaǧan Sarmatai Qaraşai Janai Mamqyǧ Şypsyǧ / Qybje Papagi / Pogagi / Pajagi Üş oqty (taŋbasy) Ugor / Onogur / Ugirat / Utige Ubyq / Pehu Holymlyly Cherkes Taman Temırgöi Iаzyq Iаraqkesi «ai adamy» | Adai «Ada Ai» «on ekı ata» Adyqai Chig / Şaǧatai / Kete / Şektı Massagete / Geta / Qiiat «Jaiyq Atai» Abaq Jappas «özen jaǧasyndaǧy» «balyqşy» «appaq qaz» Müiızdı Sary Abyz Kök börı / Qarabalyq Börılı / Börı endı «köktegıler» «tördegı» «töre» «mūnaradaǧy» Balyqty / Balǧaly Bes ındı / Bes Endı - Bes Taŋbaly / Pecheneg Baqsy / Bozoǧy / Baǧanaly Baiūly / Polovsy / Bai on ekı üi Kesektı Köseg Kereit Kuzak-na / Kunzak / Qos oqty / Qazaq Qaz «qaz» Malatau Saryqasqa Sirchak Sarosin Şaqşaq Sary Matai Qaraqypşaq Qaratai Jaqaiym Jamanai Maŋǧyt Qypşaq Baibaqty / Bajanaq / BaiJaǧal Üş oqty / Üş jüzdı Qoŋyrat Uŋgıt Uaq Tobyqty Qaŋly Şerkeş Tama Esentemır Yzyq / Jazyq / Jaiyq / Esık (Bosaǧa)/ Qazaq Jaryq kısı |
İ.L. Qyzylasov, A.V. Gadlo, N.G. Volkova jäne taǧy basqa tarhşylardyŋ pıkırınşe, Qasaqtar Orta Aziianyŋ türkılerı men Edıl boiynyŋ ugrlarymen bailanysty. Olardyŋ oiynşa, būl halyqtardy I – VIII ǧasyrlarda Qazarlar Qauqaz jerlerıne qarauşy jäne şekarany baqylauşy retınde köşırgen.
Al, bırqatar ǧalymdar, olardyŋ qatarynda G.A. Melikişvili, E.P. Alekseeva syndy tarihşylardyŋ paiymdauynşa, Sirkas / Käsäk halqynyŋ tarihy Kışı Aziianyŋ iaǧni qazırgı Türkiianyŋ Anadoly aimaǧynda osydan 3500-5000 jyl būryn memlekettık qūrǧan KASKA / GASGA jūrtynan tamyryn alady.
Aggliutinativtı tılde söilegen ejelgı elderdıŋ bırı -Kaska / Kaska nemese Kaška / Qaşqa (Assiriia tılınde), Tabaldyq Kasku / Kasku jäne Gasga / Gaska degen ataumen belgılı bolǧan. Olar şyǧys Anatoly men Qara teŋızdegı Het aimaǧy arasyndaǧy tauly ölkede ömır sürdı. Būl halyq turaly alǧaşqy derek b.d.d. 1450 jyldarda Hantili II-nıŋ Hetit tılındegı dūǧa jazularynda kezdesedı. Ol derekte Hantilidıŋ ūly Tūdaliia II b.e.d. 1430 j. Nerık qalasy üşın Kaskaǧa joryǧy turaly, sondai-aq, kaskalyqtardyŋ būryn basyp alǧan qalalary Qamama jäne Zalpuvanyŋ Hetitterdıkı ekenı baiandalǧan.
Qazırgı kezdegı Türkiia memleketınde ornalasqan Maşat Höyük / Maşat Höiiuk qalasynda tabylǧan b.d.d. şamamen 1330 j. hattarda Kaskanyŋ şyǧys jaǧynda ornalasqan Hayasa-Azzi / Haiasa-Äzzı (keide Äzzı-Haiasa) men Isuwa / Ysyva elderımen, sondai-aq hettıkterdıŋ basqa jaularymen bırıgıp, hetterdıŋ astanasy Hattusa / Hattus qalasyn otqa bölegenı jazylǧan.
B.d.d. 1375-1350 jyldary Kazahiia Äzzı-Haiasanyŋ Piiapili esımdı begıne kömekke 9000 jauynger men 800 soǧys küimesın jıbergen. Sol qaqtyǧystarǧa qatysqan qasqalardyŋ 12 taipadan tūratyny aitylǧan.
Mysyr pırqauyny Amenhotep III «Amarna» hattarynda Arzavan hany Tarhunta-Raduǧa «Hattusta elı» joiylǧanyn jäne Arzavadan bırneşe kaskalyqtardy Mysyrǧa attandyruyn sūraǧan. Sebebı, hettıkterdıŋ äsker qatarynda bıraz kaskalar bolǧan.
Kaskalar qūdailaryn Dıŋgır dep ataǧan jäne negızgı qūdailarynyŋ bırı Kaşku /Kazak / Kadak boluy mümkın. Kaskanyŋ mädenietı Het nemese Hatanyŋ / Huranyŋ arǧy mädenietımen bailanystyrylady.
Huralyq ai qūdaiy - Küşıktı Ugarit / Ugarit tılınde kdş / kdş nemese kzǧ / kzġ dep jazady. Küşıktı Harannyŋ Kuzina qūdaiymen bır eseptegen. Küşık nemese Kuzina qūdai Kalutidıŋ tızımınde Kün qūdaiy Šimige /Şimige esımınen būryn berılgen. Küşük qūdai «Ai qūdaiy» dep te atalady jäne Hetterdıŋ Kaskuq qūdaiymen teŋestırılgen. Demek, Kaşku sözı, bır jaǧynan, türkı aŋyzyndaǧy Qaşqyry, iaǧni Ai Ata.
Jūmaqtyŋ Kün qūdaiy (hettıkter: nepišaš Ištanu) hettık Künei täŋırı edı. Hetter ony Arina / Arina «Kün qūdaişasynan» keiıngı ekınşı qūdai retınde tanyǧan. )Sonda, Arinanyŋ qazaq tılındegı Arai sözımen säikes bolyp tūr). «Jūmaqtyŋ Kün qūdaiy» Hurralyq «Künnıŋ qūdaiy» Şımıgemen bırdei dep tanyldy. «Jūmaq Künınıŋ» qūdaiy Mesopotamiialyq künnıŋ qūdaiy Şamaş sekıldı zaŋnyŋ, zaŋdylyqtyŋ jäne şyndyqtyŋ qūdaiy retınde tanyldy.
Osy jerde Şımıge degen ataudyŋ Qazaq tılındegı şımırıgu, iaǧni «qyzaru» jäne şymyr sözderıne jäne Kimek-Qypşaq atauymen, al kdş / kdş nemese kzǧ / kzġ jazularynyŋ Kaska, Kazka, Qazaq sözderıne säikes keletınıne jäne hungarlyq (vengrlık) Kacsa, ukraindyq Kachka, poliaktyŋ Kaszka, litvanyŋ Ẑąsis jäne armian tılındegı Sag /սագ «üirek» sözderıne jaqyn aitylatynyn aitqym keledı.
Tömende ejelgı Kaska men qazırgı Qazaqqa qatysty ūǧymdar men sözderdıŋ säikestıkterı men salystyruy berıledı:
| Kaska terminı jäne onyŋ maǧynasymen bailanysty sözder | Qazaq tılındegı balamalar |
| Arina «kün qūdai anasy» Küşük / Qaskuk «ai qūdaiy» Şımıge «şymyr» «qyzǧyş» «jūmaq qūdaiy» Dıŋgır «qūdai» Hete / Hatai / Haiasy Kichek Ugarit 12 taipa Qaska Qasqa Gazk | Arai «kün säulesı» Qaşqyry «ai ata» Şymyr Şımırıgu Şamdanu Jūmaq Täŋır «qūdai» Kete / Qytai / Geta / Qaiaz /Qiiat Qypşaq Qoŋyrat / Kangar Kereit 12 Ata Baiūly Qazaq Qasqa Qazaq |
Älem ǧalymdarynyŋ basym köpşılıgı, onyŋ ışınde Resei ǧalymdary (Averin, Bartold, Karamzin, Trubachev, Fasmer jäne t.b.) da orys tılındegı Kazak sözınıŋ tüp tamyry türkı tılınen bolyp tabylatynyn bırauyzdan qūptaidy. Resmi qabyldanǧan derekter boiynşa Kazak atauynyŋ jazba türındegı alǧaşqy nūsqasy qūman-qypşaq tılınıŋ «Codex Cumanicus» sözdıgınde QAZAQ / QAZAQ jäne Ghasal Kosak türınde kezdesıp, «erkın», «kezbe», «köşpendı» jäne «jasaq» maǧynalaryn beredı. Kozak, Kozar nemese Qazar sözı Qazaq sözınıŋ bır nūsqasy bolyp tabylady. Būl sözderdıŋ özegı Qaz tübırıne negızdelıp, Qadaq (g), Kadar, Qaraq bolyp türlenedı. Qazaq atauynyŋ ärtürlı nūsqalaryn joǧaryda sıltemesı berılgen Sydyknazarovtyŋ Qazaq Handyǧynyŋ kartalar jinaǧynan da köruge bolady.
Mūhamed Haidar özınıŋ «Tarihi Raşidi» eŋbegınde kez kelgen adam Qazaq bola alatynyn jäne ol üşın belgılı bır synaqtardan ötu kerektıgın habarlasa, Mahmut Qaşǧardyŋ sözdıgınde Qazitgan ar – «eşkımge baǧynbaityn er» maǧynasynda keledı.
Al, VII ǧasyr ainalasynda, negızınen, türkı men berber halyqtarynan tūratyn Ǧazi / Qazi, iaǧni «erkın ūrys adamy» jasaqtary paida boldy. Olar IX – XIV ǧasyrlarda Vizantiia – Seljük, Vizantiia – Osman ǧazavat soǧystarynda qatysty. Hristiian memleketterı arasyndaǧy, onyŋ ışınde, İberiiadaǧy Qazi – Raziia ataldy.
Joǧaryda baiqaǧanymyzdai, Qazaq degen slavian men kavkazdyq halyqtardyŋ atauy bolǧan. XIX – XX ǧasyrlardyŋ özınde bükıl Orta Aziiany, onyŋ ışınde, qazırgı Qazaqstannan bölek Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Moŋǧoliia, Auǧanstan, iaǧni bükıl Türkıstan halqy özderın Qazaqpyz dep ataǧan.
QOŊYRAT DEGEN ELINDE
Kazaktar Ukraina men Reseide üstem tap sanalyp, oǧan qazaq pen tatardan bölek türkınıŋ basqa ūlttary men slavian, grek, osetin jäne basqa halyqtardyŋ ökılderı kırgen.
Rustıŋ atauyn Gardarikpen bailanystyrǧanymen, tarihi Kiev Rusınde ornalasqan Ukrainanyŋ atauy odan bölek qarastyrylady. Qazırgı kezdegı derekter Ukraina atauy orystyŋ ertedegı sözı oukraina, okraina, okraina – «şekaralyq aimaq», «şekara», batys europalyq mark, marca, marche, latynnyŋ margo – «öŋır» jäne kraina –«kök orai», «şalǧyn» sözderınen örbıtedı. Osy terminderdıŋ jäne basqa ukraindyq sözderdıŋ qazaq tılındegı sözdermen tuysqandyǧyn tömendegı salystyrma kesteden de baiqauǧa bolady.
| Ukraina atauynyŋ maǧynalary | Qazaq tılındegı balamalar |
| oukraina «şekera aimaǧy», okraina, okraina «şekara» mark, marca, marche, margo «öŋır». kraina «şalǧyn» «kök orai» «şūraily» | oi-qyr aqyr aimaq jyraq qyr arqa marqa qyr Merke qaraǧaily qūraily kök orai Jer Ūiyq |
| Ukrain (slavian rulary) ata-babalary | Qazaq rularymen salystyru |
| SklaviSaqaliba Slavian Ugry Finy Poliane Poliab Drevliane Severiane Bujane Busane Dulaby Krivichi Ulichi Volyniane Chud Mery | SakAlban /Jaǧalbaily YsyAlban Ungirat Skifin Valan Polovsy 92 Bauly Tory / Durud Sıbır elı Boşai Dulat Kerei Alşyn Būltyŋ Qūtai Merkit |
| Kiev qalasy men Kiev Rusınıŋ ataulary jäne maǧynalary | Qazaqşa balamalar |
| Kii Şek Qorian «qorǧan» Horiv Libid «özen» «aqqu» Kuiova Kiian «taiaq», toqpaq, qyrat» Kuev «aqqu elı» Kieu Gordu «qasiettı qala» Königardr / Hunigard (Kiev qalasy) «Hun ordasy» «Kün orda» Aldeigebord (Ladoga qalasy) «alasa özen» Aldogu Aaltokas «tolqyndy» Aloejiogi Holmgardr (Novgorod) «köl ortasyndaǧy qorǧan» Suzdal «balşyqtan japsyru» Gardar Gardarik (Ghorda) «qora» «qorǧan», «qamal», «el», «orda» «qanlyq» «qaǧanat» Konugard Hunigard «Künqyrat» «Kün Orda» Rus «jer» «orda» «halyq» «taipa» «tömendegı adam» Ruz «kün» (parsy) Rusyi «qyzǧyş» Variag «jasaq» «qaraqşy» Kievskaia Rus Polovetskaia zemlia «porosiia / roşa» | Kyvşaq Qorǧan Qyşaq Qar Üi Ile betı Ülbıdei Kaiyŋ Qiia Qu elı Qu Üiı Kie Orda Kie Kie Üi Qoŋyrat / Kangarat «Hun ordasy» «Kün orda» Ile Orda Alaş Orda Ala doǧa / Ala daǧy Altyn Qos / Altyn Orda «alasūrǧan, Jaiqalǧan» Alasa Jaiyq (Ä.İ. – Ladoga kölı altyn qoryna bai) Köl Ordasy Nu Orda Qaŋly - Qangar Qalmaq Sazdaq Sazdala Sazdy El / Sozaq Qadar / Kerderı Qazar / Qazaq / Qadar Kök Orda Qar Orda Qorǧan Qara Terek Qyr Türık Qazaq Qanǧar Qan Orda Qoŋyrat Jaryq Orda Jer Orta Kün Jūrty Örıs Orda Urus Ru Rysty Or kısı / Orys Ru Yzyq Orys RuSi Urys Kievsak RuSi Qyvşaq jazyǧy Kivsak örısı |
| RESEI MEN UKRAİNADAǦY KELESI TARİHİ JER SU, ELDI-MEKEN EKENDERDIŊ QYPŞAQ –TÜRKIGE QATYSTYLYǦY RESMİ ANYQTALǦAN BIR BÖLIGI |
Qara Tau / Qaradaǧ, Qaraǧaş, Kunil, Kuldiurov, Tovarov, Baruch, Bohmach, Torchesk, Altinıvka, Babaikove, Babanka, Bakai, Bakali, Bakota, Barişıvka, Barmaki, Kobaki, Kobijcha, Kovchin, Kodaki, Kozarı, Migalıvsı, Murzinsı Ombiş, Ordachinov, Ordaşa, Pechenıjin, Torki, Torchin, Uzin jäne t.b.
Är türlı derekter boiynşa, orys jäne ukrain tılderınde 30% - 50% tıptı odan da köp türkı sözderı bar. Olardyŋ arasynda agalik, agel, araşi, arh, bag, baibarak, bailova, baitalo, bakai, bakan, bakir, bakrach, balasuri, bamiia, barmaki, batlama, bachit, başlovka, baiuri, baştan, bichak, bogun, brunduk, budjak, vygiregi, gabzal, gabla, gaidamak, gaişan, gaitan, galai-balai, galatin, gamaliia, gamula, gamurdit, garamiia, gich, gromak, gunder, dulap, kermes, kindibal, kisir, kişlo, kurlanchug, dalak, deineka, djagan, djerga, djigira, djura, kavun, kapkach, karaman, karandich, kargan, kach, kachkovach, kosiuba, kuzet, kulach, kurujii, nabovganiti, nakrama, ogir, pari, saka, saklak, salgan, semeni, serdiuk, skinbei, taratura, targan, tartati, tafa, tiftik, topuz, findjal, filijanka, haraman, chambul, chapa, chatlak, cherga, chikma, chingal, chicha, chumaniti, iuklo, ialak, ialek, ialii, iasik jäne t.b.
Osy aitylǧandardyŋ barlyǧy Orys pen Ukraindardyŋ Qazaq halqynyŋ tarihi bır bölıgı bolǧanyn jäne Rus pen Ukraina ataularynyŋ Qazaq atauynan örbitının, al Qosaq, Kozak, Kazak, Qazar, Qypşaq ataularynyŋ Qazaq sözınıŋ ärtürlı nūsqalary ekenın jäne Qaz sözıne negızdelıp, köp maǧyna berıtının körsetıp otyr. Ol maǧynalardyŋ qatarynda Yzyq, Jaz, Jazyq, Jaiyq, Jerūiyq, Jūmaq, Qydyr, Qyzyr, Ǧasyr, Orda, Kün Orda, Jaryq Orda, Kök Orda, Kök Türık, Altyn Orda, Memleket, Qanlyq / Kangarat (Han Ordasy), Qar Terek (Qara Terek, Bai Terek), Qar Tūraq (Qystau), Tartu Tartuşy (Tartari), Erkın, Jasaq, Qojain, Qajy jäne Täŋırınıŋ AqQazy, iaǧni Qaz Ana esımı bar.
Nazar audaratyn erekşe maŋyzdy taǧy bır jait, ol XVII ǧasyrdyŋ özınde Ukraina jerı - Qazaq memleketınıŋ bır bölıgı bolyp tabylǧandyǧy. Būl uäjıme fransuzdyq kartograf Giiom Boplannyŋ 1648 jyly jasaǧan Ukrainanyŋ kartasynda VKRAINE PAYS DES COSAQUE, iaǧni UKRAİNA degenımız QAZAQ
ELI dep taiǧa taŋba basqandai körsetılgenı aiqyn dälel. Kosaq degen Qazaq sözınıŋ bır nūsqasy bolyp tabylatynyna joǧaryda negızdemeler keltırgen bolatynmyn. Endı olarǧa qosa Kosaq / Cosaque sözınıŋ Qazaq atauymen sai keletının Gumilev atyndaǧy EŪU zamanaui zertteu institutynyŋ saiasattanu ǧylymynyŋ doktory Muhit-Ardager Sydyqnazarovtyŋ jinaǧynyŋ ışınde fransuz kartografy Gilom de Lildıŋ 1724 jylǧy Qazaq memleketınıŋ kartasynda da jazylǧan. Būl ekı kartanyŋ salystyrmasyn tömende köruge bolady.
 |
 |
| Fransuzdyq kartograf Giiom Boplannyŋ 1648 jyly jasaǧan Ukrainanyŋ kartasy | Fransuz kartografy Gilom de Lil 1724 jylǧy Qazaq memleketınıŋ kartasy |
Joǧaryda keltırılgen derekter Qazırgı Rossiia men Ukraina aumaǧynyŋ ejelden Qazaq jerı bolǧanyn jäne ol ataulardyŋ Qazaq sözınen şyǧatyny men bırge halyq –
tarynyŋ da Qazaq bolǧanyn aiqyndaidy. Sonymen qatar, Jaǧalbaily ruynyŋ ejelden kele jatqanynyŋ ärı ol ataudyŋ Slavian jäne Klobuki degen nūsqaularynyŋ boluy mümkındıgın körsetedı. Al, Ukrainanyŋ maǧynasynyŋ tarihi Künmen bailanys –tylyǧy Qoŋyrat atauyn negızdeidı. Ony skandinavtyq derekterdegı Konugardr / Hunigard nūsqalary körsetıp otyr. Sonymen qatar, Kök Türık pen Hun ataularynda Qu / Aqqu maǧynasynyŋ otyruy, būl meleketterdıŋ Qazaq atauymen bailanystylyǧyn körsetedı. Al, Gardr atauyn Hungardr bır bölıgı dep eseptesek, KünQazaq Elı bolyp, ejelgı Şumerdıŋ Kienger – Kienıŋ nemese Hannyŋ jerı, Kusag nemese Kizaq – Tünnıŋ nemese Kie jerdıŋ basşylary degen ataulardan bastau alatynyn kämıl senımmen aituǧa bolady.
TÖLEGEN SILTEGEN JOL
Qorytyndylai kele, Tölegennıŋ şyqqan ruy Jaǧalbaily ızımen osydan 5000 jyl būryn Qazaq memleketınıŋ bar ekendıgı baiandalyp otyr. Hetai men Qazaq ataularynyŋ osy jerde tuystyǧy baiqaldy. Keiın Hetai atauy Qazaq Handyǧyn belgılegende Geta retınde kezdesedı. Sebebı, Qazaqtyŋ aŋyzy boiynşa Jaiyq (Jai Qūdai) eŋ maŋyzdy täŋırlerdıŋ bırı bolyp esepteledı. Osyǧan bailanysty, Geta sözı Skifsak (Skizei, Kaizaik), Massagete jäne Djigeti (Jai Qūdai) ataularynda da kezdesedı. Tıptı, Qazaq Handyǧynyŋ Kaltzak (Sydyqnazarovtyŋ kartalar toptamasynda bar) degen nūsqauy Galatai / Kelt halqynyŋ atauymen bailanysyna sılteidı jäne keltterdıŋ qazaq halqy bolyp tabylatynyn men būrynnan aityp, jazyp jürmın ärı olardyŋ qatarynda «Adyrna» portalynda jaryqqa şyqqan «Keltterdıŋ Töre Bilerı» taqyrybyndaǧy maqalamda taldau jasadym. Osy taqyrypqa bailanysty bırqatar beine şyǧarylymdarym da bar.
Öz kezegınde Hetai atauy Şyŋǧyshannyŋ şyqqan tegıne, iaǧni Qiiatqa äkelıp tıreidı. Sebebı, anasy men bäibışesı Qoŋyrat elınen bolatyn Şyŋǧyshan Täŋırge jäne onyŋ äruaǧy ärı jerdıŋ pırı Qazarǧa syiynǧan. Ekınşı jaǧynan Täŋırdıŋ esımı Aq Qaz ekenın eskersek, onda Qazaq pen Qazar ūǧymdary būl tūsta da säikestıkke ie ekenı baiqalady. Onyŋ üstıne, Moŋǧol jäne Qoŋyrat ataularynda Qaz maǧynasy otyr. Eger Qoŋyrat atauynda Orda ūǧymy otyrǧanyn joǧaryda däiekter keltırgen bolsam, Moŋǧol atauynda da sondai maǧyna bar. Ol maǧynany Moŋǧol atauynyŋ ekınşı buyny –
qol, iaǧni «äsker», «jasaq» sözı beredı. Al, Moŋǧol atauynyŋ bırınşı buyn myŋ sözı parsy tılıne qazar bolyp audarylady. Sol moŋǧoldardyŋ tılınde Qazaǧ sözı bilık maǧynasyn bıldırgendıkten, osy ataumen zaŋdar jinaǧyn ataǧany keltırılgen däiektı negızdei tüsedı.
Qaz qūsynyŋ kielıgı Qyz Jıbek jyrynda da atap ötıledı. Ony dastannyŋ myna qatarlarynan aŋǧaruǧa bolady:
Asyp tuǧan Tölegen
Jaǧalbaily halqynan
Jabdyqtap atyn mınedı,
Gauhar, laǧyl, altynnan.
Joldas ermei elınen,
Jalǧyz özı jöneldı,
Bır ǧaşyqtyŋ zarpynan.
Qazdyŋ dausyn esıtıp,
Sabyr qylyp tūrmady,
Düniege moiyn būrmady.
Slaviandardyŋ da ata-babalaryn aqqudyŋ jūmyrtqasynan taratatatyn, al orystar özderınıŋ ata-babalarynyŋ aqqu-qaz bolǧany jaily orys jyrlary da bar. Ol jyrlar «volochebnaia pesnia» dep atalady. Sondai jyrlardyŋ bırın P. V. Şein Pskov guberniiasynda jazyp alǧan. Atalǧan jyrda kelesı qatarlar bar:
Ne gusi letiat, ne lebedi –
Hristos voskres na ves svet!
İdut-bredut volochebniki,
Volochebniki-polunochniki.
Skifsak zamanynda Qazaqtar altyn öndırıp, ony Künmen jäne dünienıŋ tört būryşymen bailanystyrǧan. Geradottyŋ aitqan aŋyzyndaǧy tört altyn būiym men qazırgı zamanǧy Altyn Adamnyŋ qoramsabyndaǧy tört altyn jebe sonyŋ aiǧaǧy. Al, Täiır Qūdai – Tarǧyn Atadan taraǧan üş ūl qazaqtyŋ üş jüzı ärı dünienıŋ üş deŋgeiı bolyp otyr (kög aspan, tau men dala, jäne su men oipat). Alaida, jüzderdıŋ ornalasuy zaman ötkende özgerıp otyrǧan. Onyŋ nyşany retınde Ūly Jüz, iaǧni Ūly Ūlys - Qypşaq qaǧanatynyŋ qūramynda Moskoviia nemese Rossiia bolǧanyn, keiın sol Orys – Velikaia Rossiia, iaǧni Ūly Jüzge ainalǧanyn körıp otyrmyz. Būnda Gosudarstvo Rossiiskoe degen tırkeste Jüz (Gus, Qaz) sözı baryna män beru kerek, iaǧni Gosudarstvo degen Gus Urda, Qaz Tartuy, Qaz Batyr degen söz tırkesterden şyǧyp tūr. Olai bolsa, Ukraina atauy Ogar – «otai (ot üirek, hakasşa - qoŋyrat)», iaǧni qaz sözıne negızdelıp tūrǧanyna taǧy da közımız jetedı. Säikesınşe, Orta Jüz – Bel Orda, Kışı Jüz – Malorossiia (Malaia Rossiia) bolyp özgerıp tūr. Eger, «malyi» sözınıŋ qazaqşa balamasy «malta», «alasa» ekenın eskersek, onda Malarossiia - Alaşa Orda jäne onyŋ hany Alaşahan, iaǧni Oleg bolady. Aldeigerbord qalasynyŋ janynda Holmgardtyŋ nemese Qalmaq Ordasynyŋ ornalasuy moŋǧoldardyŋ Altyn Ordada aiaq astynan paida bolmaǧanyn körsetedı. Öitkenı, Qalmaq, iaǧni Moŋǧol halqynyŋ bır atauy Qaŋlyq. Jalpy, moŋǧoldardyŋ tarihi atauy – Qūman jäne Tatar nemese Qūman Ordasy. Tatar atauy ejelgı Qytai jäne Vizantiia derekterınde de solai kezdesedı. Osy tūrǧyda, Gardar men Tatar sözderınıŋ de tuystastyǧyn köremız. Osy Tatar atauyn Batys memleketterı bükıl Şyŋǧyshan qaǧanatynyŋ aumaǧyna XIII ǧasyrdan bastap XVIII ǧasyr aiaǧyna deiın qoldanǧan jäne «tozaq» degen maǧyna taqqan. Onyŋ sebebı Tatar elın jer asty älemımen bailanystyrǧan. Bır jaǧynan, būl Batystyŋ sol kezdegı «aqparattyq soǧys» täsılı, iaǧni «propagandasy» bolsa, ekınşı jaǧynan būl türkı halyqtarynyŋ adamdy jerge tapsyruymen bailanysty dep oilaimyn. Türkı halyqtarynyŋ senım-nanymynda jerasty älemı arqyly jūmaqqa baruǧa bolatyn edı. Sondyqtan jūmaqty – Jerūiyq dep te ataǧan. Ol sözıdıŋ Şumerdegı balamasy – Kur. Tıptı Qazırgı Ukraina aumaǧynda Tömentarǧan degen qala men memleket te bolǧanyn jäne onyŋ Rus memleketınıŋ astanasyna ainalǧanyn men joǧaryda atap ötken bolatynmyn.
Demek, Qypşaq – Qazaq imperiiasynyŋ Altyn Orda atauy IX ǧasyrda da bar bolǧanyn skandinavtyq derekterdegı Aldeisgebord nemese Aaltogard atauy aiǧaqtaidy. Osyǧan orai sol kezdegı Altyn Ordanyŋ bır atauy Mämlük Sūltanaty, iaǧni Qazaq Memleketı bolǧanyn köremız. Sondyqtan, Qazaq imperiiasynyŋ Batys derekterınde Russkii Kaganat bolyp tanyluy da ǧajap emes. Osy sebepten men Qyz Jıbek oqiǧasynyŋ XVII ǧasyrdan älde qaida erte zamanda boldy dep esepteimın. Dei tūrsaq ta, XVII ǧasyrdaǧy Ukrainanyŋ Qazaq Elı retınde sol zamannyŋ kartasynda boluy jyrdaǧy tarihi jaǧdaidyŋ resmi qabyldanǧan kezeŋımen de sai keledı. Al, Ukrainanyŋ qūdaiy körşısı Vengriia / Qongriianyŋ halqynyŋ qany Aral aumaǧyndaǧy qazaqtardıkıne qazırdıŋ özınde 80% jaqyndyqty körsetse, Ukraina halqy men qazaqtyŋ Kışı jüzı XVIII ǧasyrda köp säikestıŋ körsetken bolar edı. Sebebı, Ukraindyqtar arasynda älı kezge deiın özderınıŋ qypşaq ata-tekterın ūmytpaityndar az emes.
Ädılbek İşanbekūly
