قىز جىبەكتىڭ تولەگەنى قازىرگى ۋكراينادا دۇنيەگە كەلگەن نەمەسە قازاق ەلىنىڭ ءبىر بولىگى قالاي ۋكراينا اتالدى؟

                    اداسقان قارا تەڭىز

قىز-جىبەك جىرىن كوپشىلىك قاۋىم كينوفيلم ارقىلى بىلەتىنى بەلگىلى. الايدا، وسى داستانداعى نەگىزگى كەيىپكەردىڭ ءبىرى تولەگەننىڭ جاعالبايلى رۋىنان بولعانىمەن، ول رۋدىڭ قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىندا تۇرعانى ءدۇيىم جۇرتقا بەيمالىم. سەبەبى، كەڭەستىك زاماندا قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى تەرەڭ زەرتتەلمەيتىن ءارى ونى سول كەزدەگى قازاق قازكسرى شەڭبەرىندە عانا قاراستىرىلاتىن. سونىمەن قاتار زەرتتەۋلەر كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءجىتى باقىلاۋى مەن سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ساياسي-يدەيالوگيالىق دوگمالاردىڭ نەگىزىنە سايكەس وزگەرتۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە اكەلىپ سوعاتىن. قاتاڭ تسەنزۋرا قىز-جىبەك جىرىنا دا ءوزىنىڭ سانانى تاسپاداي تىلەتىن تىرناقتارىن باتىرعان ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مۇحتار اۋەزوۆ قىز جىبەك جىرىنداعى قارا تەڭىزدى كاسپي تەڭىزى دەگەن پىكىر ايتادى. ال، جىردىڭ قازان قالاسىندا باسىلىپ شىقان جۇسىپبەكقوجا شايحيسلاموۆ جيناقتاعان نۇسقاسىندا تولەگەننىڭ «مەككە جولىنداعى جەتى تىلسىم داريالاردىڭ ءھامماسى قارا تەڭىزگە قۇياتىنىن» جانە سول تەڭىز جاعاسىندا «ءجۇز جاعالبايلى ەلىنىڭ بازارباي دەگەن ءبىر بايدىڭ ۇلى» بولىپ تابىلاتىنى قاداپ جازىلعان. 

قازىرگى كەزدە قارا تەڭىزگە قۇياتىن وزەندەردىڭ ىشىندە قازاق (تۇركى) تىلىندەگى اتاۋلارى ۋكراينا جەرىندە ءالى كەزگە دەيىن ساقتالعاندارى دا بار. ولار: قىزىليىرىمەك، جاسىليىرمەك جانە قامىشۇيا. سونىمەن قاتار، قازىرگى ۋكراينانىڭ نيكولاەۆ وڭىرىندە بۇرىن سارقامىس دەگەن اۋىل بولعان جانە ول 1846 جىلى دنەپروپەتروۆسك دەپ وزگەرتىلەدى. ءبىر قاراعاندا ۋكراينانىڭ قازاقستانعا قاتىسى جوق دەيتىندەر بولادى. دەسەك تە، سارقامىس اتاۋىنىڭ قىز جىبەك تۋىندىسىندا بۇلاق اتاۋىندا كەزدەسۋى شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن پەندەنىڭ ويىن الىس ساپارعا جەتەلەيدى. 

ال ەندى باز بىرەۋلەر قارا تەڭىز بەن اق جايىقتىڭ اراسى كوك پەن جەردىڭ ارالىعىنداي دەگەن تەڭەۋ ايتۋى مۇمكىن. سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە، ۋكراينانىڭ قارا تەڭىزگە جاقىن ورنالاسقان ەڭ شەتكى قالالارىنىڭ ءبىرى ىلەجانقا قالاسىنان اق جايىق وزەنىنە دەيىن 2200 شاقىرىمدى قۇرايدى. بۇل ارالىقتى سالت اتتى قىز جىبەك تۋىندىسىندا كورسەتىلگەن ءجۇز كۇندە ەش قينالماي وتە الادى. ويتكەنى، جىلقى جانۋارى ءبىر كۇندە ورتا ەسەپپەن 40 شاقىرىمدى ەڭسەرەدى. بۇنداي قورىتىندىعا جاي عانا 2200 شاقىرىمدى 100-گە ءبولىپ جەتۋگە بولادى. سوندا، كۇنىگە 22 شاقىرىمنان شىعادى. ەگەر ىلەجانقا مەن سارقامىستىڭ اراسى 535 شاقىرىمدى قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل شىندىققا سايادى. سەبەبى، داستان بويىنشا تولەگەننىڭ تۇرعان جەرىنەن سارقامىسقا دەيىن ءبىرتالاي جەر. ەكى ورتادا ءشولدالا بارى جايلى حابارلانادى. ءتىپتى جاقىندا جاياۋ ادامنىڭ ءوزى قىتايدان استاناعا دەيىنگى 3000 شاقىرىمدى 60 كۇندە ەڭسەرگەنىن ەسكەرسەك، جىلقى ءۇشىن 2000 شاقىرىم تۇك ەمەس.

قازىرگى ۋكراينادا دا ءبىر ءشولدالا بار جانە ول «الەشكوۆسكيە پەسكي» دەپ اتالىپ، ەرتەرەكتەگى «الاشكي» دەگەن اۋىلدىڭ اتاۋىمەن بايلانىستىرىلادى. الەشكي / ولەشكي ەلدى-مەكەنى گەنۋيالىق قازاريا كەزىندە «يلەسى» دەگەن اتاۋعا دا يە بولعان.  بۇل جەردە نازار اۋداراتىن جايت – گەنۋيالىق قازاريانى كەيدە قىرىم حاندىعى نەمەسە كىشى تاتاريا، كىشى وردا، ياعني كىشى ءجۇز دەپ تە اتاعان. بۇل جونىندە رەسەيدىڭ ۇلكەن ەنتسيكلوپەدياسىندا دا جازىلعان. ال، ۋكراينا اۋماعى ورتا عاسىردا كىشى روسسيا («مالوروسسيا») دەپ اتالعانىن ەسكەرسەك، وندا ول كىشى وردانىڭ بالاماسى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا كىشى وردا XV عاسىردا ۇلى وردانىڭ  («ۇلى ۇلىس»، «التىن وردا»، «موڭعول – قىپشاق حاندىعى»، «جوشى ورداسى») مۇراگەرىنە اينالادى. 

1771 جىلى قىرىم ورداسىنىڭ حانىنىڭ رۇقساتىن الا وتىرىپ، ورىستىك (زاپورجدىق) قازاقتار الەشكي اۋماعىندا كوش اتامانىنىڭ باستاۋىمەن اسكەري ايماق (سەچ) قۇرادى.

قارا تەڭىزگە قۇياتىن ەڭ ءىرى وزەن قىپشاق – تۇرىك تىلىندە وزەن دەپ اتالعان قازىرگى كەزدەگى دنەپر بولىپ تابىلادى. ەرتەرەكتە بۇل وزەندى عۇندار بار - «كەڭ، باي»، سكيفساكتار بارۋ / اپارۋ، ال گرەكتەر وارۋس دەپ اتاسا، كەلتتەر ءدوڭىزپىر دەگەن. سول دنەپردىڭ جاعاسىندا ويلى دەگەن سكيف جەرىندە گوتتار مەكەندەگەن. وسى وزەننىڭ قارا تەڭىزگە قۇيار ارناسىنىڭ القابىندا X – XIX عاسىرلار ارالىعىندا توقسان جولدىڭ تورابى ورنالاسقان. ول جولداردىڭ ءبىر بولىگى تەڭىز جولدارى بولىپ، قىرىمدى اينالا اساۋ تەڭىزى، دون جانە ەدىل ارقىلى كاسپي تەڭىزى مەن مەككەگە الىپ بارعان. 

گارداريكە اتاۋىنىڭ سىرى

تاريحي ۋكراينا – سكيف-ساق، گوت، ۋگر تايپالارى مەن قازاقتار مەكەندەگەن اۋماق. بۇل جەر سكيفساق، عۇن، كوك تۇرىك، سارماتاي، پەچەنەگ، حازارلاردىڭ، كۋن مەن تاتار يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان، ونى قيفساق ورداسى دەپ تە اتاعان. سكانديناۆتار بۇل ەلدى گاردارا دەپ اتاعان، ول ءسوز – «ەل»، «قورعان»، «قامال»، «وردا» دەگەندى بىلدىرەدى. وسىناۋ سكانديناۆتىق گارداردىڭ قازاقتىڭ كىشى جۇزىندەگى كەردەرى رۋىنىڭ اتاۋىنا ۇقسايتىندىعىن ەسكەرتىپ، مەن مۇندالاپ تۇر. ال توپونيمدىك ءتۇبىرى ءۇندى-ەۋروپالىق گحوردا سوزىنەن شىققانى رەسمي قابىلدانعان. 14 عاسىردا گاردار كنيازدىكتەرىنىڭ ءبىرى جانە كيەۆ قالاسى كۇنۋگاردر (Kœnugarðr) دەگەن اتاۋمەن تانىلسا، داتتار حۋنيگۋراد اتاۋىمەن بۇكىل ءرۋستى اتاعان. قالانىڭ حۋنيگارد دەپ اتالۋ سەبەبىن داتتار رۋس جەرىن عۇندارمەن بايلانىستىلىعىن ايتقان. ولار كيەۆ اتاۋىنىڭ باستاپقىدا قۋەلى نەمەسە كيەۋي بولعانىن دا العا تارتقان. قاراپ وتىرساق، ۋكراينا اتاۋىنىڭ قازاقتىڭ قوڭىرات رۋىنىڭ اتىنا نەگىزدەلۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر ۇيالاتادى جانە بۇل ويدىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن ۋكراينامەن كورشىلەس ۆەنگريا اتاۋىنىڭ حۋنگريا اتالۋى دا ءدال سول عۇن ەلىنە قاتىسى بولۋىندا جاتىر ءارى ول ەلدە تۇراتىن حالىق وزدەرىن ماديار جانە قىپشاقپىز دەپ تانىپ، گەنەتيكالىق جاعىنان قازىرگى قازاقستاننىڭ ارال ءوڭىرى تۇرعىندارىمەن 80% اينالاسىنداعى جاقىندىعى ايعاقتاي تۇسەدى. تاريحي قۋنگار قىپشاقتارى وزدەرىن كۋنزاق نەمەسە يازىق دەپ اتاعان جانە ۋكراينانى مەكەندەگەن سارماتاي تايپاسىنىڭ ءبىر اتاۋى – يازىق. دەمەك، كۋنزاكتار مەن سارماتايلار تۋىسقان ەل بولىپ تۇر. ال، يازىك ءسوزى قازاقتار ەجەلدەن ءپىر تۇتاتىن قادار، ىزىق، قىزىر نەمەسە قادىرمەن ساي بولىپ تۇر. البەتتە، قازاقتىڭ پىرىمەن ساي بولسا، يازىق ءسوزى دە قازاق بولعانى. ال قۋ مەن قاز - ءبىر تۇقىمداس قۇس. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، كيەۆتىڭ گاردار اتاۋى دا قاز سوزىمەن بايلانىستى بولۋى زاڭدىلىق دەگەن وي كەلەدى. سەبەبى عۇندار تاريحي تۇركى حالقىنىڭ باباسى بولىپ تابىلادى. ال، گاردار اتاۋىنىڭ ءبىرىشى بۋىن پروتوتۇركىلىك گار – «قاز» سوزىمەن سايكەس كەلەدى. سونىمەن قاتار، قازاق تىلىندەگى قاز ءسوزى مەن ورتا اعىلشىن تىلىندەگى گوس, پروتويندوەۆروپالىق گحانس،پروتوتۇركىلىك گار، التاي، پروتوالتاي تىلدەرىندەگى كانگۋلي، حونگۋ جانە سلاۆياندىق وگار سوزدەرى ماعىنالارى بىردەي. ال، ەكىنشى بۋىنى تۇراق، ورتا جانە وردا بولادى جانە ول گارداردىڭ پروتوريندوەۆروپالىق گحوردا نۇسقاسىنا شاق بولىپ تۇر. دەمەك، كەلتىرىلگەن دايەكتەر وڭ دەگەن ءسوز.

بۇعان قوسا، دان مەملەكەتى گارداردى – وستەرگاارد دەپ اتاعان جانە ول اتاۋدى بۇل ەلدىڭ قازىناعا مول، استا-توك بايلىعىمەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن شىعىستىڭ ەلى رەتىندە حابارلاعان. ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي وستەرگاارد ماعىناسى مەن داۋىستالۋىنا قاراي استارحان نەمەسە قازدارحان دەگەن اتاۋلارعا ساي بولىپ تۇر. ويتكەنى، قازىرگە كەزدە رەسەي فەدەراتسياسىنداعى شىعىس ەۋروپاىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جازىعىنىڭ كاسپي ماڭىنداعى اۋماقتا ورنالاسىپ، رەسمي تاريحىن التىن وردا كەزەڭىنەن الاتىن استراحان دەگەن قالا بار. قالانىڭ اتاۋى قازى دارحان حاننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. التىن وردا كۇيرەگەننەن كەيىن قازدارحان قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان. ەجەلگى ورىس جىلنامالارىندا استراحان اتاۋى ازستوروكان، ازتاراكان، ازتاروكان، ازتوراكان، ازتوروكان، ازتوروحان، استوروكان، استوروحان، استروحان، حازتوروكان رەتىندە كورسەتىلگەن.

جالپى، استراحاننىڭ اتاۋىنا بايلانىستى رەسمي تۇجىرىمنان بولەك پىكىرلەر دە بار. سول پىكىرلەر بويىنشا بىرقاتار عالىمدار قالانىڭ اتاۋىن سكيفساقتىڭ اس – «جاساق باسى» جانە تارحان سوزدەرىنىڭ قوسىندىسىنان بولدى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ونى سلاۆياننىڭ ستروگات – «ويىق»، «سىدىرىق»، «كەرتىك» سوزىنەن، تۇرىكتىڭ اس – «استى»، اسرى – «استىڭعى»، «تومەنگى» جانە تارحان سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن دەيدى. تاعى ءبىر جورامالدار بويىنشا استراحاندى اجداھار باتىر ەسىمىمەن جانە تمۋتاراكان / تاماتارحان حاندىعى اتاۋىمەن ۇيلەستىرەدى. 

كورىپ وتىرعانىمىزداي، وستەرگاارد اتاۋى قازدارحان تۇجىرىمىنا سايكەس كەلەدى. سەبەبى، قازدارحان ەسىمىندە الدىڭعى اتاۋلاردىڭ قاز ماعىناسى بار، ءتىپتى سكيفساقتىق اس – «جاساق باسى» ءسوزىنىڭ ءوزى قازاق اتاۋىنىڭ ماعىناسىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن «جاساق» ۇعىمىمەن ساي كەلەدى ءارى وستەرگاارد اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنداعى وس ءسوزى ەرتە لاتىن تىلىندەگى سيگن’وس جانە ەجەلگى گرەك تىلىندەگى كۋكن’وس، ياعني «قۋ (اققۋ)» سوزىنە بالاما بولادى. ال، سكانديناۆتىق وستەر – «شىعىس» ءسوزى قازاق تىلىندەگى ءوسۋ، ءۇستى سوزدەرىمەن نەمەسە ءوسۋ-تۇرۋ قوسسوزىمەن ءدال ءتۇسىپ تۇر. وسى جاعىنان ول كۇن جانە جارىق ۇعىمدارىنا يە بولىپ، كۋنگيراد اتاۋىمەن ساي بولادى. ماعىناسىنا قاراي، ءوز تۇرىك وردا، ياعني ەركىن دەۋگە دە كەلەدى. وستۇرىك ءسوزى ءوسىپ شىعۋدىڭ، ءومىردىڭ، جەر قازىعىنىڭ، ياعني جەراستى، جەرۇستى جانە كوك اسپاننىڭ بەلگىسى قارا تەرەكتىڭ، ياعني بايتەرەكتىڭ بالاماسى ىسپەتتەس. وسىلايشا، وستەرگاارد اتاۋى ءبىر جاعىنان گاردار اتاۋىنىڭ ۇعىمىنا دا بالاما بولادى. سەبەبى، گاردار سوزىندەگى گار  بۋىنى ەرتە تۇركى تىلىندەگى گار – «جەر» سوزىنە جاقىن، سەبەبى جەر ءسوزى پروتويندو – ەۆروپالىق her جانە قازاق تىلىندەگى قىر سوزدەرىمەن تۋىس بولىپ تۇر. سوندىقتان، گاردار ءسوزىنىڭ پروتويندوەۆروپالىق گحوردا ءتۇبىرى قازاق تىلىندە كوك وردا (كوك ءتاڭىرىنىڭ ورداسى), قۋ ەر ورداسى، قۋ جۇرتى ماعىنالارعا يە بولا الادى. ونىڭ ۇستىنە، تۇركى اڭىزى بويىنشا اق قاز نەمەسە اققۋ – كوك ءتاڭىرىنىڭ، ياعني اسپان قۋدايىنىڭ ەسىمى. سوندىقتان قازاق اتاۋى قاز جانە اققۋ دەگەن بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ولاي بولسا، رۋس اتاۋىنىڭ ءبىر ماعىناسى گۋس, ياعني «قاز» بولعانى، سەبەبى لىبيد «اققۋ» كيەۆتىڭ ءبىر اتاۋى. دەمەك، ۋكراينا اتاۋى وگۋر – «وت ۇيرەك» سوزىنە نەگىزدەلىپ تۇر. ول جاعىنان رۋس اتاۋى وستەرگااردپەن ۇيلەسىپ تۇر. سەبەبى، سلاۆيان تىلدەرى قاتارىنداعى الباننىڭ روۋس – «قاز» سوزىنە كەلەدى. الايدا، گاردار اتاۋىمەن نە رۋس, نە گۋس سوزدەرى ۇيلەسپەيدى. ءتىپتى رەسمي قابىلدانعان گارداردىڭ «گورود» ماعىناسىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. سوندىقتان، جالعىز قالىپ وتىرعان جولى، ول – رۋس ءسوزىن گحوردا  ۇعىمىمەن بايلانىستىرىپ كورۋ. ول جاعىنان كەلگەندە رۋس ءسوزى تەك وردا سوزىنە جاقىن بولادى. سەبەبى، وردا دەگەن ءبىر جاعىنان اسكەري بەكىنىس. دەمەك سوعىسقا، ۇرىسقا بايلانىستى. وسىلايشا، رۋس دەپ وتىرعانىمىز وردۋس / ۋرۋس, ياعني وردالىق بولىپ تۇر. وسى تۇرعىدان العاندا، گاردار اتاۋىنىڭ ماعىناسى قاز تۇراعى، ەركىندەر ورداسى، ياعني قازاق جانە قازار سوزدەرىنىڭ ماندەرىمەن ساباقتاسىپ، دىبىستالۋى جاعىنان دا ساي كەلەدى. ويتكەنى سكانديناۆتاردىڭ GARðAR اتاۋى لاتىننىڭ ð ارپىندە ‘ز’ بولىپ دىبىستالادى. ال، اعىلشىن تىلىندە a مەن r ارىپتەرى قوسىلىپ، ‘ا’ دىبىسىن بەرەدى. دەمەك، گاردار نەمەسە گارداريك اتاۋلارى حازار (قىزىر) جانە قازاق (قادار اكە) بولىپ تۇرعانىن دالەلدەي ءدى.  بۇل دالەلدى رۋس جىلنامالارىندا دەشتى قىپشاقتى XIII عاسىرعا دەيىن وردا دەپ اتاعانى جانە ونىڭ ماعىناسى «جاساق» دەگەندى بىلدىرگەنى ناقتىلايدى. ال، جاساق دەگەنىمىز قازاق اتاۋىنىڭ ءبىر ماعىناسى. سوندىقتان قازاق اتاۋى گاردار تەرمينىنىڭ ۇعىمىن جان-جاقتى قامتىپ تۇر. ەندى تاريحي جانە ساياسي-الەۋمەتتىك نەگىزدەمەلەرگە يەك ارتايىق.

شامامەن 948 ج ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين پورفيروگەنيت «يمپەريانى باسقارۋ تۋرالى» تراكتاتىندا ءرۋستىڭ (قازىرگى ۋكراينا) استاناسى كيەۆتى حازارلار سالعانىن جازىپ، ونىڭ اتاۋىن سامباتاس ەسىمىمەن اتاۋمەن بايلانىستىرسا، ۋكرايندىق تاريحشى ومەليان پريتساك كيەۆ اتاۋىن حازار قولباسشىسى احماد يبن كۋيانىڭ ەسىمىنە بالايدى.  

پولياك تاريحشىسى يان گەربۋرتتىڭ 1608 جىلى شىققان «ۆيكتوريا كوزاكورۋم» (تولىق اتاۋى - «Victoriae Kozakorum Nisoviorum de Tartaris Tauricanis in anno 1608 narratio Herburthi») باسىلىمىندا سلاۆياندار مەن قازاقتاردىڭ حازار تەكتىلىگى ايتىلادى. 

839 جىلعى روستار تۋرالى ۆيزانتيا شەجىرەسىندە وزدەرىن رۋقاز (Rhos) دەپ اتايتىن ادامداردان شىققان سۋەنوس رۋى جانە ولاردىڭ پاتشاسى حاكان دەپ اتالاتىن حالىق جونىندە ايتىلادى. اراب جانە پارسى دەرەكتەرىندە قاعان ءرۋسى دەگەن اتاۋمەن دە بەلگىلى بولدى. ارابتارعا كيەۆ قالاسى كۋياب اتاۋىمەن تانىلعان. 

ال، ەندى «وتكەن جىلدار جىلناماسىندا» كيەۆتىڭ تاريحى اعايىندى كي، ششەك جانە حوريۆتەردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلادى. بۇل جىلناما بويىنشا اعايىندىلاردىڭ لىبەد («اققۋ») ەسىمدى قارىنداستارى بار ەدى. ولار «پولياندار» دەگەن حالىقتان بولىپ، جازىقتىق جەردە تۇرادى. ءبىر كۇنى ءۇش اعايىندى قىردىڭ ۇستىنە قالا سالىپ، ونى كيدىڭ ەسىمىنە ارناپ، كيەۆ دەپ اتاۋدى ۇيعارادى. كەيىن ۆيزانتيانىڭ ارقاسىندا كي بيلىككە يە بولادى. بۇل ايتىلعان اڭىز ارميان ەرتەگىسى ۇقساس. تەك ونداعى پالۋني جەرىندە تۇراتىن كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى قۋار، مالتەي جانە حورەان ەدى. بىرقاتار عالىمدار بۇل ەسىمدەردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان جەرگىلىكتى اتاۋلاردىڭ نەگىزىندە پايدا بولعانىن، ياعني كي، ششەك جانە قورەان ەسىمدەرى جەر اتاۋلارىنا بايلانىستى ەمەستىگىنە دالەلدەر كەلتىرەدى. ال، تاعى ءبىر عالىمدار، ونىڭ ىشىندە اتاقتى م.ي.ارتامونوۆ، اتاۋلاردىڭ ەشقايسىسى دا سلاۆيان سوزدەرىنەن شىقپاعانىن دالەلدەيدى. ونىڭ ۇستىنە، ارحەولوگيالىق قازبالار كيەۆ قالاسىنىڭ سالىنعان ۋاقىتىن IX – X عاسىرلار ارالىعىنا (دەشتى قىپشاق كەزەڭى) جاتقىزادى. ال، اڭىز بويىنشا كيەۆ 431 جىلى (سكيفساك كەزەڭى) قالانعان. دەمەك، كيەۆ اتاۋى ەجەلدەن كيەۆششەك قورعانى دەپ اتالعان.

قاعان ءرۋسى جانە جاعالبايلىنىڭ ۇرانى

882 جىلدان باستاپ كيەۆ ءرۋسىن قۇرۋشى ءارى ونىڭ رەسمي تانىلعان بيلەۋشىسى ولەگ ەدى. ونىڭ «كنياز» دەگەن اتاعى بولعان ءارى اڭىز بويىنشا ونىڭ «ۆەششي» («كورىپكەل» «بولجاۋشى») دەگەن لاقاپ ەسىمىن يەلەنگەن. رەسەي عالىمدارى ولەگ ەسىمىنىڭ ورىسشا ايتىلۋى سكانديناۆيالىق حەلگە نەمەسە حايلاعا، ياعني «اۋليە»، «ەمشى»، «كيەلى» اتاۋىنان شىققان دەيدى. بۇل اتاۋمەن بىرگە ولەگتىڭ ودە كياردر («وق اتا»، «كوشپەلى»، «قىشوق»), تورەتايعا سىيىناتىن («ءتاڭىرشىل»), كۋنۋنينگ («كۇندەي»، «قۇنان») جانە «يازىچنيك»، ياعني ىزىققا / قىزىرعا / قىزاعانعا – حورۋسقا («قۋىرۋشى»، «قۇرعاتۋشى»، «قورعاۋشى»), جوعارعى قۇداي داجدىبوگقا («جاز بەگى»، «تارتۋ تاراتۋشى») تابىنۋشى اتتى قوسىمشا ەسىمدەرمەن تانىلعان. ولەگتىڭ اتا-باباسى گۋزي بولعان. «نوۆوگورود جىلناماسىندا» ولەگتى يگوردىڭ قولباسشىسى بولىپ كەلەدى جانە 922 جىلى جىلان شاققاننان قايتىس بولادى. 

كيەۆ ءرۋسى مەن كيەۆ قالاسىنىڭ قالىپتاسۋى جونىندەگى دەرەكتەردى تالداپ، زەرتتەي وتىرىپ، مەن كيەۆ ءرۋسى دەگەنىمىز قىپشاق ءورىسى / قىپشاق رۋى جانە قىپشاق ۋرۋسى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن بولاتىنمىن. بۇنداي ناتيجەگە ەڭ الدىمەن كيەۆ ءرۋسىنىڭ تاريحي سكيفساك – قىپشاق دالاسىندا ورنالاسۋى، «كيەۆسكايا رۋس» تەرمينى وسى اتاۋعا نەگىزدەلگەن. ال، «كيەۆسكايا رۋس» اتاۋىن ۋكراينانىڭ شەركەش وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن ۋكرايندىق ءارى ورىس فيلولوگى م.ا. ماكسيموۆيچ XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ەنگىزگەن. ونىڭ ۇستىنە، قىپشاق دالاسى نەمەسە داشتى قىپشاق اتاۋى قىپشاق ءورىسى ماعىناسىمەن سينونيمدەس، سەبەبى ءرۋستىڭ قىپشاق جەرىندە ورنالاسقانى تاريحي ءارى عىلىمي دالەلدەنگەن. وعان كيەۆ ءرۋسى حالقىنىڭ وزدەرىن «پولياندار»، ياعني «جازىق ادامدارى» دەپ اتاۋى دا قوسىمشا نەگىز بولا الادى ءارى كەڭەستىك-رەسەيلىك ۆ. يا. پەترۋحين «رۋسيچي يز گوردىني ۆستۋپيلي نا نەحريستيانسكۋيۋ زەمليۋ پولوۆتسەۆ، «دەتەي بەسوۆىح»، ي پوەتومۋ وكازاليس ك نيم پريراۆنەنى كاك ۆنۋكي يازىچەسكوگو بوگا («داجبوجي ۆنۋكي»)» دەيدى. بۇعان قوسا، پوليان اتاۋى قىپشاقتارعا قويىلعان پولوۆتسى اتاۋىنىڭ ءتۇبىر ءسوزى ‘پولە’ – ‘الاڭ’، ‘جازىق’. كەرەك دەسەڭىز، داجبوگ پەن داشتى سوزدەرى ۇعىمداس ءارى ۇقساس كەلەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل تۇجىرىمدامانىڭ دۇرىستىعىن ۆيزانتيالىق دەرەكتە كەلتىرىلگەن رۋستارعا ارنالعان رقوس، سۋەنوس اتاۋلارى مەن ولاردىڭ بيلەۋشىسىنىڭ «قاعان» بولىپ اتالۋى. ارينە، رەسەيلىك عالىمدار سۋەنوستى – شۆەد اتاۋىمەن بايلانىستىراد. سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ قانىندا 50%-دان استام قازاق حالقىنىڭ قۇرامى بارىن نورۆەگيا عالىمى ستۋرلا ەللينگۆوگ دالەلدەگەن. ال، مەن ۆارياگتار مەن ۆيكينگتەردىڭ قازاققا قاتىسى جونىندە زەرتتەۋ جاساپ، بەينەشىعارىلىمدار جاسادىم. سوندىقتان، سۋەنوستىڭ رقوس حالقىنان ەكەندىكتەرىن ايتۋى ولاردىڭ قازاق ورداسىنان بولۋى جانە قىتايلىق دەرەكتەردە قىپشاقتاردى سۋەنتو (سير-قىپشاق) بولىپ كەزدەسەتىن قىپشاقتار بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرگە كەلدىم. تاريحي سيرچاكتى ۋيعىر دەپ تە تانىعان.  زەرتتەۋشى گيۋلا نەمەتھ / Gyula Németh عالىم زولتان گوبوكزتىڭ /  Zoltán Gombocz قازار اتاۋىن قاز / qaz- «كەزۋ»، «سەرۋەن» دەپ اۋدارىلاتىن ونى جالپى تۇركىلىك كەز / kez بولىپ تابىلاتىن قۋىس تاڭدايلىق ءتۇرى دەگەن. 744–840 جىلداردا ءومىر سۇرگەن ۇيعىر پاتشالىعىنىڭ تەس جانە تەركىن جازۋلارىنىڭ ۇزىندىلەرىندە قاسار / Qasar دەگەن ءسوز كەزدەسەدى، بىراق ول ءسوزدىڭ ادام ەسىمىنە نە تايپا اتاۋىنا قاتىسى بارى انىقتالماي وتىر. زەرتتەۋشى لۋيس بازين / Louis Bazin ول اتاۋدى تۇرىكتىڭ قاس / qas – «ەزىپ-جانشۋ»، «قىسۋ»، «سودىرلىق جاساۋ» سوزىنە نەگىزدەگەن جانە ول ءسوزدىڭ فونەتيكالىق ۇقساستىعىنا بايلانىستى ۇيعىردىڭ قاسار / Qasar تايپاسىمەن بايلانىستىرعان.  دەمەك، رقوس دەگەن قوسار ءسوزىنىڭ نەگىزى دەۋگە بولادى. قىپشاق اتاۋى ءتىپتى چەرنايا گورا، ياعني «قارا تاۋدا» ورنالاسقان كيەۆ قالاسىنىڭ اتاۋىندا دا وتىر. ول پىكىردى نەگىزدەيتىن دەرەك بۇعان دەيىن ايتىلعان «وتكەن جىلدار جىلناماسىنداعى» كيەۆتىڭ تاريحى اعايىندى كي، ششەك جانە حوريۆتەردىڭ (حورەان) ەسىمىمەن ءارى تاۋدا ورنالاسۋىنا بايلانىستى بولۋى جانە عالىمداردىڭ كي، ششەك جانە حوريۆتەردىڭ سلاۆيان سوزدەرىنە جاتپاۋى، كەرىسىنشە كيدىڭ تۇركى ەسىمىمەن بايلانىستىرىلۋى كيەۆ قالاسىنىڭ اتاۋى جازىق قىۆشاق، ياعني قازاق قورعانى / قازاق ورداسى بولىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. ال، كي، ششەك، ءحوريۆتىڭ لەبەد دەگەن قارىنداستارىن ەسكەرسەك، قيۆشاق كورولەۆستۆو شىعادى، ياعني قىۆشاق قانلىعى دەگەن ءسوز. ولاي بولسا، ارمياندىق نۇسقادا كەزدەسەتىن مالتەي ەسىمى جاعالبايلىنىڭ «مالاتاۋ» ۇرانىنا قاتىسى بولۋى ىقتيمال.  

تاعى ءبىر ماڭىزدى ايعاق، ول –  كيەۆتىڭ ەڭ العاشقى كنيازى ولەگتىڭ ەسىمىنىڭ ءوزى قىپشاق / قازاق سوزدەرى مەن ماعىنالارىنان بولۋى. الدىمەن بۇل ولەگ سوزىنە قاتىستى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن عىلىمي دەرەكتەر ولەگ ەسىمىنىڭ توركىنى سلاۆياندىققا جاتپايتىنىن دايەكتەيدى. عالىمداردىڭ بىرقاتارى ولەگ ەسىمىن تۇركىلىك تۇبىردەن بولۋىنا سىلتەگەن. ال، تاڭىرگە سىيىنىپ، ىزىقتى ءپىر تۇتۋى، كيەلىلىك قاسيەتى، كۇندەي ءارى قۇنان (كۋنينگ) بولۋى، كياردىر (ياعني، قىدىر) اتالۋى جانە گۋزيدىڭ (دەمەك، قازى) تۇقىمىنان ءوربۋى – ولەگتىڭ قازاق توپىراعىنان جارالعانىنىڭ بەلگىسى. ول نىشاندى ولەگ تۋرالى اڭىزدارداعى ءبىر قاراعاننان بايقالمايتىن، بىراق زەر سالعان ادامعا كيەۆ ءرۋسىنىڭ العاشقى كنيازىنىڭ سيپاتتاماسىنان قورقىت اتانىڭ كەيبىر قادىر-قاسيتتەرىنىڭ پارقى كەزدەسكەنىندە جاتىر. انىعىن ايتقاندا، ولەگ تە قورقىت اتا سياقتى باقسىلىق، ياعني كيەلىلىك ءارى كورىپكەلدىك قاسيەتى بار، دانىشپان حاننىڭ كەڭەسشىسى، ياكي كومەكشىسى. ەڭ اياعىندا، ولەگتىڭ دە قازاسى قورقىت اتانىكى ىسپەتتى جىلاننىڭ شاعۋىنان بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ولەگ تە ولىمنەن، ءوزىنىڭ تاعدىرىنىڭ جازىمىشىنان قاشادى. الايدا، قورقىت اتادا ولەگتەگىدەي وقشىلىق قاسيەتى بارى ەش جەردە كەزدەستىرمەندىم. دەگەنمەن، كنياز ولەگتىڭ «وق اتا» لاقاپ اتى سىر بويى حالقىنىڭ اراسىندا اۋليە تانىلعان وقشى اتا جايلى اڭىزىنا دا ەلىكتەۋى ىقتيمال. ءسال وي سالا قاراعانعا، ودە كياردىر «وق اتا» دەگەنى قاداق نەمەسە اتا قادار بولىپ تۇر. اتالعان اڭىزداردىڭ ۋاقيعالارى دا شامامەن ءبىر كەزەڭدى قامتيدى. ەرەكشەلىگى، قورقىت اتانىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ەرتەرەك. وسى ورايدا كنياز ولەگ دەگەن قازاقتىڭ ۇلىق / بىلىك  بەگى (ولۋگ وردا حانىنىڭ ءۋازىرى) دەگەن وي تۇيۋگە بولادى. ەكىنشى جاعىنان، ولەگ ەسىمى ولەشكي / الەشكي ءشولىنىڭ اتاۋىمەن سايكەس كەلۋى، ونىڭ كىشى ءجۇزدىڭ، ياعني الاشانىڭ حانى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەۋگە بولادى. ال ونىڭ «بولاشاقتى قازىر الدىنداعى مۇلىكتى كورگەندەي ەلەستەتە الۋى، ياعني كورىپكەلدىگى («ۆەششي)»، ولەگتىڭ مامليۋكتەر قاتارىنان بولۋىنا مەگزەيدى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، تاريحي دەرەكتەردە «ماملۇك» اتاۋى «مۇلىك» سوزىنە نەگىزدەلگەن جالدامالى اسكەر نەمەسە قۇلدارمەن بايلانىستىرعانىمەن اراب تىلىندە ماملۇك - «قۇل» دەگەن ءسوز جوق. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى «مۇلىك بولۋ». تاريحي، ارابتار قۇل دەپ سلاۆيانداردى اتاعان جانە ول ءسوز سلاۆيان اتاۋىمەن ساي كەلەتىن ساقلابي، زاقاليباھ ءسوزى. بۇعان لاتىن تىلىندەگى سكلاۆي - «قۇل» ءسوزى ءدال كەلەدى. 

سكيفساكتان قازاققا دەيىن

مامليۋك دەپ IX عاسىردا اراب دەرەكتەرىندە كيۆساقتاردى اتاعان جانە ولاردىڭ قۇرامىنا تۇرىك (ەۋرازيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن), البان، ورىس، گرۋزين، ارميان، شەركەش، ابحاز، ماديار، مىسىر، گرەك، وڭتۇستىك سلاۆيان جانە بالقان حالىقتارى كىردى. 1250 جىلى مامليۋكتەر قازىرگى سيريانى، لەۆاندى، ءيزرايلدى، پالەستينانى، تۇركيانىڭ جارتىسىنان كوبىن، گرەكيانى، حايازدى (ساۋد ارابياسى) جانە ەگيپەتتى قامتيتىن يمپەريا قۇرادى. مامليۋكتەر ەكى بيلەۋشى ​​اۋلەتتەن تۇردى: باحريدتەر (كۋمان-كيۆساقتار) جانە سيركاستار / شەركەش نەمەسە ءبورۇلى.  

رەسەي رەسمي تاريحناماسى سىلتەمە جاسايتىن گەلمگولدتىڭ «سلاۆيان شەجىرەسى» ەڭ ماڭىزدى قۇجات بولىپ تابىلادى. گەلمولد بالتىق تەڭىزىنىڭ «سكيفتەردىڭ جەرى ارقىلى گرەتسيانىڭ وزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقانىن»، «وسى تەڭىزدى ۆارۆار نەمەسە سكيف دەپ» اتايتىنىن جازعان. سول دەرەكتەردە داتتاردىڭ رەسەيدى «استەروگارد» اتاعانىن جانە كيەۆتى تاعى ءبىر اتاۋى – حۋنيگاردتىڭ ەكەنىن ءارى ول اتاۋ عۇنداردىڭ ەلى بولعانىن مەگزەيتىنىن جەتكىزگەن. گەلمولدتىڭ جازباسىنا سايكەس ءرۋستىڭ نەگىزگى قالاسى كيە ەكەنىن ءارى ۋگورلاردىڭ سلاۆيانداردان «سىرتقى جاعىنان دا، ءتىلى جاعىنان دا ايىرماشىلىعى جوق» دەپ كورسەتەدى. 

گرەك جانە ۆيزانتيالىق جازبالاردا (دياكون، فوتي) روستاردى «ۆارۆار» نەمەسە «سكيف» دەپ اتاۋلارى ءجيى كەزدەسەدى. سكيف اتاۋى كوبىنە قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنان باستاپ قامتيدى. بۇل مالىمدەمەنى XII عاسىردىڭ باسىنداعى ەجەلگى رۋستىك «وتكەن جىلدار جىلناماسىندا» ۆيزانتيا جانە ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا بيبليالىق يافەتتىڭ ۇرپاقتارى سلاۆياندار قونىستانعان سولتۇستىك قارا تەڭىز ايماعى ۇلى سكۋف  / سكيفيا دەگەن جولدار ايعاقتايدى. وسى اڭىز XVII عاسىرداعى «سلوۆەن مەن رۋس حيكاياسى» مەن نوۆگورود تاريحي شىعارماسىندا شىعىس ەۋروپانىڭ ورتاعاسىرلىق حالىقتارىنىڭ – اعايىندى سلوۆەن، رۋس، بولگار ( ەدىل بولگارلارىنىڭ ارعى تەگى), كومان (كۋندار-پولوۆتسىلاردىڭ ارعى تەگى), يستەرا جانە حوزار - سكيف تۇقىمى، يافەتتىڭ شوبەرەسى رەتىندە جالعاسىن تابادى. 

سلاۆيانداردىڭ سكيف-سارماتتاردان تاراۋى جايلى جازبالار XIII – XVIII عاسىر –

لارداعى ەۋروپالىق تاريحي باسىلىمداردا دا كەزدەسەدى. ولاردىڭ قاتارىندا پولياك، باۆار جانە بريتاندىق عىلىمي ادەبيەتتەر دە بار.

سونىمەن قاتار، كوپتەگەن رەسەيلىك عالىمدار سكيفتەر مەن سارماتايلاردىڭ سلاۆيانداردىڭ ارعى تەگى بولىپ تابىلاتىنىن ايتادى. ارحەولوگتار ساموكۆاسوۆ، زابەلين، م.ۆ لومونوسوۆ جانە تاريحشى اكادەميك دانيلەۆسكي سكيفتەر مەن سارماتايلاردىڭ سلاۆيانداردىڭ ارعى تەگى ەكەنىنە دالەلدەر كەلتىردى. بۇل رەتتە ەكاتەرينا II «سولتۇستىك سكيفتەردىڭ ءتىلى سلاۆياندارمەن بىردەي» دەپ اتاپ كورسەتتى. ال ميحوۆسكي سولتۇستىك سكيفتەردىڭ كازاكتاردىڭ ورداسى ەكەنىن راستادى. وسى تۇجىرىمدى قولداعان كەڭەستىك عالىمداردىڭ قاتارىندا و.ن. ترۋباچەۆ پەن ب.ا. رىباكوۆتاردى اتاپ وتۋگە بولادى.

رۋس حالقى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ VIII-X عاسىرلارىندا بالتىق پەن قارا تەڭىزدەرى اراسىنداعى وزەندەردىڭ جولىندا ساۋدامەن اينالىسقان ادامدار رەتىندە دە تانىلعان. اعىلشىن ءتىلدى زەرتتەۋشىلەر بۇل حالىقتى ۆايكيڭ رۋس / Viking Rus دەپ اتاي باستاعان. بايزانتاين / Byzantine (ۆيزانتيا) تاريحشىسى لەو دزە دەاكون رۋس حالقىن سكيف دەپ اتايدى جانە ولاردىڭ گرەك ءداستۇرىن قابىلداعاندار دەگەن. 

 كوپتەگەن عالىمدار، ولاردىڭ قاتارىندا و. پريتساك قىپشاقتى «پولوۆەتس» دەگەن اتاۋىنا قاراپ، «سارى، اق» ءتۇستى بولعان دەسە، قىتايدىڭ «يۋان شي» جىلاناماسىندا قىپشاقتار «شاشتارى قىزعىش-سارى ءتۇستى، كوك كوزدى» دەپ سۋرەتتەلگەن.

مۋيمال ءال-تاۋارلىق قازارلار مەن رۋستاردى «باۋىرلار» دەپ اتاسا، مۋحامماد ءال-يدريسي، ءال-قازۋيني جانە يبن قالدۇن ولاردى تۇركىلەردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە مەگزەگەن.

ارابتىڭ تاريحشىسى يبن حالدۋن XII عاسىردا عۇز، رۋس، الان، قىپشاق / قىۆجاق، كۋن-قىپشاق، قايتا، تاتار، حاياتالا (ەۋتاليت), ارقاس جانە تۇركەش «توعىزوعىز – ۋنكار» دەپ تانىلىپ، تۇركى تايپالارى مەن تارماقتارىنا جاتاتىنىن حابارلاعان.

ونوگۋرلار ىشكى ازياعا قونىس اۋدارۋ ناتيجەسىندە پونتو-كاسپي دالاسىنا ەنگەن العاشقى اگۋريالىق تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىرى بولعان.10-شى عاسىردىڭ زەرتتەۋشىسى موۆسەس قاعانقاتۆاتي حونكتان شىققان حۋنداردىڭ، ياعني «ونوگۋرلاردىڭ تۋىسقاندارى حوناگۋرلاردىڭ پارسىعا شابۋىل جاساعانىن» جازىپ قالدىرعان. حوناگۋرلار ول زاماندا كاۆكاز بوكتەرى مەن ساسان يمپەرياسىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. عالىمدار بۇل حالىقتارعا  حيوندى (Hyōn) نەمەسە Xwn - دى دا بايلانىستىرعان. س.پ. تولستوۆ ولاردى IV – VI عاسىرداعى ارال ءوڭىرىنىڭ حالقىمەن سالىستىرعان.

ال، ومەليان پريتساك بويىنشا پەچەنەگتەردىڭ وتانى ارال تەڭىزى مەن سىرداريانىڭ ورتا اعىسى اراسىندا، ورتالىق ازيانى شىعىس ەۋروپامەن بايلانىستىراتىن ماڭىزدى ساۋدا جولدارىنىڭ بويىندا بولعان. ورحون جازبالارىندا قاڭلىلاردى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنا باعىنىشتى حالىقتار تىزىمىنە ەنگىزگەن. 

پريسكۋس / Priscus مالىمەتتەرى بويىنشا 463 جىلى ەرناكتىڭ قول استىنداعى ساراگۋر (وگۋر. سارا، «اق وگۋرلار»), وگۋر مەن ونوگۋرلاردىڭ تينگ-لينگ جانە تيەلە / تەلە ادامدارىمەن بايلانىسىن كورسەتكەن. بۇل حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ۇيعىرلار-توكۋز وعىزدارى مەن وعىز تۇرىكتەرى دە ەنگەن جانە ولاردىڭ ەرتەدەگى قونىسى باتىس ءسىبىر مەن قازاقستان بولعان.

ارابتىڭ عالىمى ءال ماسۋدي X عاسىرلاردا كۋزاك-نا دەگەن حالىقتىڭ ۋرۋمنىڭ ءماسنا قالاسىنا كەمەمەن باراتىنىن جانە ولاردى رۋسيا دەپ تە اتايتىنىن ءمالىم ەتەدى (ك.يۋ. راحنو. «ارابو-پەرسيدسكيە يزۆەستيا و سلاۆياناح ي رۋساح ي پروبلەما ۆوزنيكنوۆەنيا كازاچەستۆا»).

رۋستاردى اعاشقى رەت سكيفتەرگە جاتقىزىپ، جازبا تۇردە مالىمەت قالدىرعان اريستوتەل بولىپ تابىلادى. ول ەرتەدەگى جازباشا ەستەلىگى «اسپان تۋرالى» جىرىندا سكيفساك-روستاردى (Σκύθας τοὺς Ῥῶς) اتاپ وتەدى. 

 رۋستىڭ سكيفساكقا جاتاتىنىن كيەۆتىڭ العاشقى بەگى ولەگتىڭ گرەك ەلىنە جورىعىن باياندايتىن ءرۋستىڭ «وتكەن جىلدار جىلناماسى» شەجىرەسىنەن دە تابۋعا بولادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «يدە ولەگ نا گرەكى، يگوريا وستاۆيۆ كيەۆە; پويا جە منوجەستۆو ۆارياگ، ي سلوۆەن، ي چيۋد، ي كريۆيچي، ي مەريۋ، ي دەرەۆليانى، ي راديميچي، ي پوليانى، ي سەۆەرو، ي ۆياتيچي، ي حورۆاتى ي دۋلەبى، ي تيۆەرتسى، ياجە سۋت تولكوۆينى: سي ۆسي زۆاحۋتسيا وت گرەك ۆەليكايا سكۋف.»

«Cاق» نەمەسە «سكيف» پارسىنىڭ Sakâ (ساقا) جانە گرەكتىڭ Σκύθης (سكيتتسيسز) سوزدەرىنە نەگىزدەيدى، ياعني بۇلار كەڭىرەك تارالعان ءارى كوبىرەك ءمالىم تەرميندەر. قىتايشا ساقتاردى 塞 Sāi (ساي) دەپ جانە كەيبىر دەرەكتەردە Saq دەپ تە اتاعانى جايلى تاريحتا بار. ال قىپشاقتاردى قىتايلار 欽察 «تسزينتيا» Qīn chá «قىنشا» دەپ اتاعانى دا بەلگىلى. قىتايداعى قازاقتار تۇراتىن جەر شىڭجاڭ Xinjiang دەپ اتالادى. وسى Xinjiang ءسوزى اعىلشىننىڭ Scythian سوزىنە دە ۇقساس، ويتكەنى ءبىرىنشىسى «سينتسياڭ» بولىپ وقىلسا، ەكىنشىسى «ستسيستسيان» دەپ وقىلادى. سەبەبى، اعىلشىنىڭ Scythian ءسوزى گرەكتىڭ Σκύθης سوزىنە نەگىزدەلگەن.

  ساقتار - يسكۋزاي / Iskuzai نەمەسە اسكۋزاي /Askuzai, گرەكشە: ساكاي / Σάκαι, لاتىنشا: ساكاە / Sacae جانە ەسكى قىتايشا: ساك / sˤək  دەپ تە اتالادى جانە ولار ەۋرازيالىق كوشپەندىلەر بولعان. رەسمي تاريح بويىنشا ولار شامامەن - ب.د.د. IX عاسىردان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ IV عاسىرىنا دەيىن باتىس جانە ورتالىق ەۋرازيا دالاسىنىڭ ۇلكەن اۋداندارىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ اتاۋى.

 ساقتار كولىك ۇستىندەگى سوعىس قيمىلدارىن يگەرگەن العاشقى حالىقتاردىڭ ءبىرى بولدى. ولار جىلقىنىڭ، ءىرى قارا مالدىڭ جانە قويدىڭ وتارىن ۇستادى، تەرىمەن قاپتالعان اربالاردا تۇرىپ، ات ۇستىندە ساداقتان جەبەلەردى اتا ءبىلدى. ساقتار داۋلەتتى قورىم مادەنيەتى مەن تاماشا مەتالدارمەن جانە كەرەمەت ونەر ستيلىمەن سيپاتتالاتىن باي وركەنيەت يەلەرى بولدى. ءVى عاسىردا ساقتار التاي مەن قىتايداعى دجوۋ اۋماعىنان باتىسقا قاراي كەڭەيىپ، پونت دالاسىندا ۇستەمدىك ەتتى. ساقتاردىڭ بيلىگى باتىستا كارپات تاۋلارىنان ورتالىق قىتايعا جانە شىعىستا وڭتۇستىك سىبىرگە دەيىن ورنىقتى. ولاردىڭ ورداسى ورتالىق ازيانىڭ العاشقى كوشپەلى يمپەرياسى دەگەن اتاۋعا يە بولدى.

قازىرگى ۋكراينا، رەسەيدىڭ وڭتۇستىك ەۋروپالىق بولىگى جانە قىرىم اۋماعىندا قۇرىلعان باتىس ساقتارىن اقسۇيەك ساقتار باسقاردى. ساقتار «جىبەك جولىن» - گرەتسيا، پارسى، ءۇندىستان مەن قىتايدى بايلانىستىراتىن كەڭ ساۋدا جەلىسىن قۇرىپ، باقىلاپ وتىردى. ولاردىڭ قالالارىندا زەرگەرلىك اشەكەي بۇيىمدارى جاسالدى. ب. د.د. VII عاسىردا ساقتار كاۆكازدى كەسىپ ءوتىپ، كيممەرلەرمەن بىرگە تاياۋ شىعىستى باعىندىرىپ، ايماقتىڭ ساياسي دامۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان.

دەمەك، گەرودوت زامانىنداعى گرەك دەرەككوزدەرىندەگى Sakâ جانە Σκύθης Skythikē سوزدەرىڭ «قىچيكە» نەمەسە «قايزايق»، «قيزاي»، «قيتاي»، «قاتاي» دەپ دىبىستالۋى قازاق, قىپشاق / قىتاي قىپشاق، قيات، گەتە جانە قازاق اتاۋلارىنىڭ نۇسقالارى بولىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. بۇل پىكىرىمدى تومەندەگى سكيف جانە قازاق رۋلارى مەن باسقا بالاما سوزدەردى سالىستىرۋلار تۇجىرىمدايدى.

يسسيدون                                                                                 ىسسى تانا

داي                                                                                          اداي

ماسساگەتە                                                                               ماتاي گەتە / ماساق اتا

ساقا ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىنالارى قاتارىنا «ساداقشى»، «كوشپەندى» سوزدەرى ۇسىنىلعان. ەندى ءبىر پىكىرلەردە ساق اتاۋى «ەلىك»، «ءبورى» دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. بۇلاي بولعان جاعدايدا قازاق ەلى ء(ا.ي. – قاسقىرەلىك) جانە ەلىك ءبورىلى قىپشاق اتاۋلارىمەن ساي كەلەتىپ تۇر دەۋگە بولادى. 

قىپشاقتار تۋرالى نەمىستىڭ عالىمى كارل فريدريح نەيمان بىلاي دەيدى: «ەجەلدەن قىپشاقتار جەرىندە ءومىر سۇرگەن قۇماندار بىزگە تۇرىكتەر رەتىندە بەلگىلى. ءدال وسى تۇرىكتەر، جايىق جەرىنەن كەلگەن جاڭا قونىستانۋشىلار ەمەس، ەجەلگى سكيفتەردىڭ شىنايى ۇرپاقتارى، ولار قازىر دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا پولوۆتسى دەگەن اتپەن قايتادان كەزدەسەدى.».

قىپشاقتار ورحون جازبالارىندا ء“سىر” نەمەسە “سارى” دەگەن اتاۋمەن كەزدەسىپ، 9 ع-دا قيماقتار ىعىستىرعان كەزدە شارى (سارى) دەپ اتاعان. 

كەڭەستىك جانە رەسەيلىك تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۆەتلانا الەكساندروۆنا پلەتنيوۆا قىتاي دەرەكتەرىندە قىپشاق اتاۋى العاش رەت ب.د.د. III – II عاسىرلاردا كەزدەسكەنىن ايتقان. ول جازۋ ەكى يەروگليفپەن «چين-چا» دەگەن اتاۋدى بىلدىرگەن. دالىرەك ايتقاندا پلەتنيوۆا بىلاي دەيدى:  «پولوۆتسى — تاك نازىۆالي يح رۋسسكيە سوۆرەمەننيكي ۆ XI—XIII ۆۆ. ۆيزانتيتسى، ا زا نيمي ي ۆسيا زاپادنايا ەۆروپا يمەنوۆالي ەتوت نارود كومانامي. وب ەتوم حوروشو زنالي رۋسسكيە لەتوپيستسى، كوتورىە ينوگدا سچيتالي نۋجنىم رازياسنيت ۆ سۆويح زاپيسكاح: «...پولوۆتسى، رەكشە كومانى»، ت. ە. پولوۆتسى، يمەنۋەمىە ەششە ي كومانامي. ۆوستوچنىە وردى ەتوگو ەتنوسا، كوچەۆاۆشيە ۆ زاۆولجسكيح ي پريۋرالسكيح ستەپياح، ۆپلوت دو يرتىشا، نازىۆاليس كيپچاكامي. پود ەتيم يمەنەم وني ۆوشلي نا سترانيتسى ارابسكيح ي پەرسيدسكيح رۋكوپيسەي. كيتايتسى جە ترانسكريبيروۆالي سلوۆو «كيپچاك» دۆۋميا يەروگليفامي: «تسين-چا». سلەدۋەت پومنيت، چتو كيتايسكيە لەتوپيستسى زنالي تسين-چا ۆ III—II ۆۆ. دو ن. ە.، ا ۆيزانتيتسى ي رۋس ستولكنۋليس س نيمي سپۋستيا 1300 لەت — ۆ XI—XII ۆۆ.» - دەگەن. 

باستاپقىدا «پولوۆتسى» ەتنونيمى «پولە» - دالا سوزىمەن بايلانىستىرىلدى. ياعني دالا تۇرعىندارى دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. ال، قىتايلىق يۋانشي شەجىرەسىندە XIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قىپشاقتار كينچا دەگەن اتاۋمەن دە كەزدەسەدى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى III – II عاسىرلاردا چينچا اتالعان قىپشاقتاردىڭ ءىزى جالعاسادى. 

قىپشاقتاردىڭ اتا-بابالارى – سي، سارى، سيرچاك جانە قىتاي دەرەكتەرىندەگى سيۋەيانتو IV-VII عاسىرلاردا موڭعول التايى مەن تيان-شان اراسىنداعى دالادا كوشىپ جۇرگەن. ءتىپتى، عالىمدار ۋشنيتسكي، بارتولد جانە يبن حالدۋننىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، قىپشاق پەن موڭعولدىڭ ءبىر حالىق بولعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. 630 جىلى ولار «قىپشاق» دەپ اتالاتىن مەملەكەت قۇرعان. قىپشاق اتاۋىنىڭ تاسقا قاشالعان جازبا ءتۇرىن رامستەت 1909 جىلى ورتالىق مونعولياداعى تاس ەسكەرتكىشتەردەن تاپقان. بۇعان قوسا، 2006 جىلى وسىدان 2500 بۇرىن ءومىر سۇرگەن سكيفساكتىڭ ءمايىتىنىڭ تابىلۋى، موڭعولدار مەن قازاقتاردىڭ اتا-باباسىنىڭ ءبىر بولعانىن كورسەتەدى.

ەرتەدەگى ورىس جىلنامالارىندا، دالىرەك ايتقاندا 1055 جىلدارى كۋمان -قىپشاتقار - پولوۆەتس نەمەسە «پولوۆچانە»; كەيىنىرەك تاتارلار (گرەك. τάταροι), ساروچيندەر, ەۋروپالىق جانە ۆيزانتيالىق دەرەكتەردە - قۇماندار (لات. cumani,  گرەك. comani, گرەك. kο[υ]μάνοι) ۆەنگر دەرەككوزدەرىندە – كۇندەر بولىپ تانىلدى جانە ولاردىڭ ءوز مەملەكەتى بولعان. قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتىن پارسى دەرەكتەرىندە دەشتى قىپشاق دەپ كورسەتكەن. وسىعان بايلانىستى، رۋس اتاۋى رۋسە (بۇنداعى سە جوعارىدا اتالعان ەجەلگى قىپشاق اتاۋىنىڭ ءبىرى) ءسوز تىركەسىمەن دە كەلەدى دەۋگە بولادى. دەشتى قىپشاق ەجەلگى كارتالاردا (تومەندە) Chap Chac نەمەسە قىپشاق يمەرياسى (Empire of Kipchak) جانە التىن وردا (Golden Horde) دەپ كورسەتكەن. 

17 عاسىر. اۆتور: جان باپتيست نولين.

دەشتى قىپشاقتىڭ ەۋروپالىق Golden Horde (التىن وردا) اتاۋى سكانديناۆتىق Gardar / گارداردىڭ ماعىناسىن اشا تۇسەدى. بۇعان سەبەپ – اعىلشىن تىلىندەگى gold – «التىن» ءسوزى لاتىننىڭ aurum – «التىن»، پروتويندوەۆروپالىق  ghelm – «سارى»، «جارقىراۋ»، «جايناۋ» سودەرىنەن بولىپ، فرانتسۋز تىلىندەگى or – التىن سوزىمەن تۋىس بولادى.  وسىلايشا، اعىلشىن نەمەسە لاتىن تىلىندەگى horde – «وردا» سوزىمەن قازاق تىلىندەگى وردا ساي بولادى. ول سوزدەر ماعىناسى جاعىنان دا سايكەس كەلەدى. دەمەك، گارداردىڭ Ghorda / گحوردا ۇعىمى Golden Horde – «التىن وردا» تىركەسىمەن بالاما بولىپ تۇر. ەگەر گولدەن حورد تىركەسىن ءبىر سوزگە بىرىكتىرسە، وندا گحوردا بولىپ شىعادى.  ال، پروتويندوەۆروپالىق ghelm – «سارى»، «جارقىراۋ»، «جايناۋ» ءسوزى اتالعان ءسوز تىركەستەرى مەن ماعىنالارى ساراي (سارى ءۇي), سىر داريا، قوڭىرات (كۇنقىرات، كۇن وردا), قونىس وردا اتاۋلارمەن بالاما جاسايدى. دەمەك، Gardarik اتاۋىنىڭ قازاقشا بالاماسى Garik Orda, Garik Turak جانە Garik Tairi تىركەستەرى دە بولا الادى. 

XIX ع. باسىندا اعىلشىن تاريحشىسى شەرون تورنەردىڭ «انگلو-ساكسونداردىڭ شىعۋ تاريحى» ەڭبەگىندە سكيفساكتار – گەرمان تايپالارىنىڭ اتا-باباسى بولىپ تابىلاتىنىنا دايەكتەر كەلتىرىلەدى. اتالعان كىتاپتا شەرون تورنەر انتيكالىق زاماننىڭ تاريحشى، زەرتتەۋشى ءارى عۇلاما عالىمدارى پتولومەي، سترابون، گومەر، گەرودوت، ديودور جانە ت.ب. سىلتەمە جاساي وتىرىپ، انگلو-ساكسونداردىڭ كەمبريا تۇبەگى مەن ونىڭ اينالاسىنداعى اۋماقتاردان كەلگەنىن جانە ولاردىڭ ەلبا مەن رەيننىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان ساكسونداردىڭ ۇلى بىرلەستىگىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ اتاپ وتەدى ءارى ولار ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 141 جىلىنا دەيىن ءومىر سۇرگەنى تۋرالى دەرەك بارىن ايتادى. ول كەزدەگى انگلو-ساكسونداردىڭ قازىرگى اعىلشىنداردىڭ ارعى تەگى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، بىلاي دەيدى:

“The early occupation of Europe by the Kimmerian and Keltic races, has been already displayed. The next stream of the barbaric tribes, whose progress formed the second great influx of population into Europe, where the Scythian, German, and Gothic tribes.  They also entered it out of Asia. It is of importance to recollect the fact of their primeval locality, because it corresponds with the circumstance, that Herodotus, besides the Scythia, which he places in Europe, mentions also an Eastern or Asiatic Scythia, beyond the Caspian and Iaxartes.”  ياعني: «ەۆروپاعا كيممەرلىك جانە كەلت حالىقتارىنىڭ كوشۋىنە بۇرىنىراق توقتالعان بولاتىنبىز. باربارلىقتاردىڭ ەۆروپاعا كەلەسى لەگى سكيفساقتار، گەرماندىق جانە گوت تايپالارىنان تۇردى. ولاردىڭ العاشقى مەكەن ەتكەن جەرلەرىن ۇمىتپاعان ابزال، سەبەبى سولاي بولعاندا عانا، ءبىز گەرودوتتىڭ ەۆروپادا ورنالاسقان ساقيامەن بىرگە كاسپي تەڭىزى مەن سىرداريا وزەنىنىڭ ار جاعىندا شىعىس نەمەسە ازيالىق ساقيانىڭ بار بولعانىنا مەڭزەگەنىن تۇسىنەمىز».

مەنىڭ زەرتتەۋىمشە، گەرودوتتىڭ جازباسىندا كورسەتىلگەن سكولوتيعا «اقسۋيەك»، ياعني «كوسەم» سكيفتارىنا - بارلىق قازاقتاردى جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، قازاق جەنە قىپشاق اتاۋلارىنىڭ ءوزى حان، شاح – پاديشاح، كوسەمدىك جانە اق سۇيەكتىك ماعىنانى بەرەتىن سوزدەرى وتىر. ول سوزدەر قانزاح ء(ا.ي.), قىپشاح ء(ا.ي. -  «كوپشاح نەمەسە كوكشاح»), كوس(ەم)شاح ء(ا.ي), اقسۇيەك – قازى(سى)اق ء(ا.ي. ياعني «ساعى، قابىرعاسى اق». سالىستىر: قازىقۇرت – قازى جۇرتى، قازىاقۇرت). ونىڭ ۇستىنە، ەلليندەر سكيفساقتىڭ  الىپقوساي ء(ا.ي.), ارىقبەكساي ء(ا.ي.) جانە قۇلاقوساي ء(ا.ي. - «جىلى، جارىق، سارى نەمەسە جولاقساي») دەگەن ءۇش اعايىندىدان تارايتىن تايپالارىنىڭ بارلىعىن دا اقسۇيەك رەتىندە تانىعان. اقسۇيەك ۇعىمىن قازاق تىلىندەگى «ساۋكەلە»، ياعني «شۇعىلا» سوزدەرى دە بەرەر ەدى. دەمەك، قازاق اتاۋى «ساۋكەلەلى» نەمەسە «شۇعىلالى» دەگەن ماعىنانى دا بەرەدى.  سونىمەن قاتار، ەجەلگى گرەكتىڭ سكولوتي سوزىنە ايتىلۋى جاعىنان جاقىن كەلەتىن جاعالبايلى اتاۋىنا ءمان بەرگىم كەلەدى. بۇعان، ەڭ الدىمەن، جاعالبايلىنىڭ تاڭباسىنىڭ بالتا نەمەسە شەككىش بولۋى وزەك بولىپ وتىر. بالتانىڭ ماڭىزدىلىعى گەرودوت ايتقان اڭىز بويىنشا ءۇش اعايىندىعا سكىپساق جەرىندە پاتشالىق قۇرۋلارى ءۇشىن التىننان جاسالعان بۇيىمداردىڭ ءبىرى جانە ول كەزدەگى سكيفساك بالتاسىنىڭ ءپىشىنى جاعالبايلىنىڭ تاڭباسى سياقتى «ت» ارىپىنە ۇقساس بولعان. گرەكتەردىڭ ايتۋىنشا سكيفساكتار بالتانى ساگاريس (سالىستىر: شاپقىش، شەككىش) دەپ اتاعان. بالتامەن بىرگە سوقا، قامىت (سالىستىر: بوساعا بەلگىسى) جانە قازاندى (قازىنا) اعايىندىلاردىڭ ەڭ كىشىسى عانا قولىن كۇيدىرمەي ۇستاي الادى. وسىدان سوڭ قالعان ەكەۋى كىشى ىنىلەرىن بي (باي) ەتىپ تاعايىندايدى.  گەرودوتتىڭ جازباسىنا سايكەس الىپقوساي («تاۋ ءتاڭىرى» - الباستى), ارىقبەكساي («سۋ ءتاڭىرى» - ارىقباقسى) جانە قاۋلاۋقساي («كۇن ءتاڭىرى» - (كۇل(ن)شەتاي) – سكىفساقتىڭ ەڭ العاشقى حانى تارعىننىڭ / تورەحاننىڭ / دارحاننىڭ بالالارى بولىپ تابىلادى. دەمەك، تارعىن اقسالدىڭ ەسىمىنىڭ ماعىناسىنا دا ساي كەلەتىنىن ەسكەرسەك، مەنىڭ پايىمداۋىمنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەۋ كەرەك. قولاقسايدىڭ كۇن-بي بولۋى، جاعالبايلى اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى «جاعۋ»، «جاعىلۋ» سوزىنە ساي كەلەدى. بۇعان قوسا جاعالبايلى تەگىنىڭ اتاۋىنىڭ ماعىناسى «جاعالتاي (بەكتەرگى، قارشىعا، قىران)» سوزىندە بولىپ تۇر. جاعالتاي پروتو-تۇركى تىلىندە jakɨl, ورتا تۇركىشە jaɣlabaj بولادى. حان اۋلەتتەرىنىڭ قىران قۇستارمەن اڭعا شىعۋى جانە جالپى بۇركىت، سۇڭقار قۇستارىنىڭ بيلەۋشىلەردىڭ بەلگىسى رەتىندە تانىلۋى بەسەنەدەن بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى، ول زامانداردا قازاقتاردىڭ اراسىندا كيەلى قۇستاردىڭ اتاۋلارىن بەرۋ كەڭ تاراعان. ول ءداستۇردى قىز جىبەكتىڭ اعاسىنداي بولعان شەكتىنىڭ كوسەمى سىرلىبايدىڭ ءۋازىرى قارشىعانىڭ ەسىمىنەن دا بايقاۋعا بولادى. جالپى، تۇركى الەمىندە بۇركىت تەكتى قۇستار قاسيەتتى جانە كيەلى سانالعان كۇن مەن قۇدىرەتتىڭ ءتاڭىرى ەسەپتەلگەن. مەنىڭ تۇجىرىمىمدى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا» بەرىلگەن جاعالتاي تۋرالى ماعلۇمات ناقتىلايدى.  وسى ورايدا، سۇڭقار، بەكتەرگى نەمەسە ساقالتاي قۇستارىنىڭ سلاۆيان تىلدەرىندە سوكول, سوكولا, كوبچيك (سالىستىر: كوۆۋي – قىپشاق رۋى) بولىپ اۋدارىلۋى سكولوتاي (ىسكولالتاي - ساعالتاي), سكيفچاك اتاۋلارىنا ساي ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇعان قارشىعا تەكتى قۇستاردىڭ سىرتقى كەلبەتىن ساعال, جاعال نەمەسە تارعىل دەگەن سينونيم سوزدەرمەن سۋرەتتەۋگە بولادى. ال، سوكول ءسوزىنىڭ ءوزى پروتويندوەۆروپالىق چاكۋنتيس سوزىنە نەگىزدەلۋى ونىڭ تۇركى تىلىندەگى قاعان سوزىنە لايىقتاندىرادى.  

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا گرەكتەر قازىرگى ۋكراينانىڭ وڭتۇستىگىنە، ياعني قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگى مەن قىرىمعا ب.د.د. VII عاسىردا ورنىعا باستاعان. ال، ب.د.د. IV عاسىر شاماسىندا جەرگىلىكتى سكيفساقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ گرەك مادەنيەتىن قابىلداۋى بايقالادى. گەرودوتتىڭ ايتۋى بويىنشا سكيفساكتار مەن گرەكتەردىڭ ارالاسۋىنان گەلون حالقى پايدا بولعان. بۇعان دالەل ۋكراينا اۋماعىندا تابىلعان كوپتەگەن سكيفساق قورعاندارى بولا الادى. سول قورعانداردىڭ بىرىندە، ياعني كۇل وبا (قىرىمدا) زيراتىندا گرەك ناقىشىندا جاسالعان سكيفتىك بۇيىمدار ساقتالعان. ولاردىڭ اراسىندا التىننان جاسالعان افينا قۇداي انانىڭ ءمۇسىنى دە بولعان.

سكيفساقتارعا سوعىس ونەرىندە ەشكىم تەڭ كەلمەگەن. سوندىقتان، ۇلكەن اسكەري شىعىندارعا ۇشىراي باستاعاننان كەيىن ۆيزانتيا ديپلوماتيانى ءوزىنىڭ قارۋى ەتىپ سايلاپ، «ۆارۆارلار بيۋروسىن» اشادى. اسكەرىنىڭ سانى 150 مىڭ اينالاسىندا بولا تۇرا، بۇل يمپەريانىڭ شاماسى ءوزىنىڭ كورشىلەرىنە جەتپەيدى. وسىلايشا،VII عاسىردا ۆيزانتيا حالىقتاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىن قولدانادى. ۆيزانتيا سوعىستى ديپلوماتيامەن جۇرگىزە باستايدى.

جىلدار وتە سكيفساقتاردىڭ گرەك / ۆيزانتيا مادەنيەتى مەن تىلىنە ءوتۋى بىرتىندەپ كۇشەيىپ، قىپشاقتاردىڭ جاپپاي حريستيان ءدىنىن قابىلداۋى ءجۇرىپ جاتادى. ءتىپتى X – XIV عاسىرلار ارالىعىندا ۆيزانتيالىق ورتالىق اسكەرىنىڭ قاتارىندا قىزمەت جاساعان قىپشاقتاردى Skythikoi / Skythikon دەپ اتايدى. قازىرگى زامان تىلىمەن ايتقاندا «گيبريدتىق» تاسىلدەر مەن سانكتسيالار قولدانادى. بۇنداي جاعدايدى پ.ب. گولدەن «قۇمان-قىپشاقتار جانە ولاردىڭ الەمى» ەڭبەگىنەن دە بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، جىلنامالاردىڭ وزدەرىندە جەرگىلىكتى حالىقتى كۇشتەپ حريستيان دىنىنە وتكىزىپ، گرەكتەندىرگەندىرەدى، ال كەلىسپەگەندەرىن قۋىپ جەرگەنى جايلى دەرەكتەر دە بار. ناتيجەسىندە، 988 جىلى كيەۆ ءوڭىرى حالقى رەسمي شوقىندىرىلادى. شوقىندىرۋدى 978 – 1015 جىلدارى اراب دەرەكتەرىندە «رۋز قاعاناتى» اتاۋىمەن بەلگىلى بولعان كيەۆ ورداسىن ۆلاديمير سۆياتوسلاۆيچ قاعان جاسايدى. باستاپقىدا، ۆلاديمير كۇن قۇدايى حورۋس -قوروسقا (سالىستىر: تۇركىشە – كۇياش. ءا.ي. – قورقىتقا.), جوعارى قۇداي داجدىبوگقا ء(ا.ي. جايىقا – دايىققا) سىيىناتىن جانە مۇسىلمان دىنىنە ءوتۋدى جوسپارلاپ، حورەزم شاحىنا ەلشىسىن اتتاندىرادى. الايدا، ۆيزانتيانىڭ بيلەۋشىسى ۆاسيلي II ءۆلاديميردى كيەۆ ءورىسى حالقىن حريستيان دىنىنە وتۋگە كوندىرەدى. ونىڭ سەبەبى، ۆيزانتيا پاتشاسى ءوزىنىڭ قىزى اننانى ۆلاديميرگە ايەلدىككە الۋعا قويعان شارتى – كيەۆ جۇرتىن شوقىندىرۋ بولاتىن. وسىدان باستاپ، قازاق / قىپشاقتاردىڭ گرەكتەنۋى، قان ارالاسۋى ءارى جىككە ءبولىنۋى، ياعني قازىرگى زامان تىلىمەن ايتقاندا «سەپارتيزم» جەدەل قارقىنمەن جۇرە باستايدى. ال، ۆيزانتيانىڭ مۇددەسىن قورعاپ، سوعىسسىز ۇلان-عايىر ءوڭىردى ۆاسيلي II-ءنىڭ قول استىنا وتكىزگەنى ءۇشىن ۆلاديمير «كيەلى»، «قاسيەتتى»، «ۇلى»، «شوقىندىرۋشى» جانە «قىزىل كۇن» دەگەن اتاقتارعا يە بولادى. شوقىنۋ كيەۆ قالاسىنىڭ حالقى عانا سالىستىرمالى تۇردە قارسىلىقسىز قابىلداعانىمەن، كوك وردانىڭ، ياعني كيەۆ ۋرۋسىنىڭ باسىم كوپ اۋماعىندا قانتوگىس بولىپ، تاڭىرلىك جانە مۇسىلمان دىنىندە قالادى. كەسكىلەسكەن ۇرىستىڭ ءبىرى نوۆگورود قالاسىندا بولدى. بۇل قالا رۋستىڭ ەڭ العاشقى استاناسى رەتىندە قاراستىرىلادى. سكانديناۆ دەرەكتەرىندە نوۆگورود كالاسىن حولمگاردر دەپ اتاعان. ونىڭ ماعىناسى رەسەيلىك ماعلۇماتتاردا «ارالدىق قالا» دەپ، بۇل قالانى ىلەمەن كولىمەن ورايلاستىرادى. بۇل دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە نوۆگورود قالاسىنىڭ ەجەلگى اتاۋى كول وردا، ياعني «كول ورتاسىنداعى قورعان» نەمەسە قالىڭ وردا بولىپ تۇر دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. ال، نوۆگورودتىڭ ورىسشا ماعىناسى «نوۆىي گورود» بولىپ نۇسقالانۋى، قالىڭ وردانىڭ سينونيمى بولاتىن نۋ وردا بولىپ تۇر. قالا اتاۋىنىڭ ماعىناسى مەن ايتىلۋى قاڭلى / قاڭعار جانە قالماق سوزدەرىنە جاقىندىعىن كورسەتىپ تۇر.

جالپى، تاريحي شوقىنداندىرۋ ورتا ازيادا دا ءجۇرىپ جاتادى. ورتا ازيانىڭ حريستيان دىنىنە ءوتۋى ب.د.د. 250 جىلدارى باستالادى. ال، VII عاسىردا ماحمۇد قاشعاري وڭتۇستىك-شىعىس دەشتى-قىپشاقتا ءماسىحتى ۋاعىزداۋشىلار بارىن ايتادى. قاشقاريدىڭ ايتۋىنشا، يسفيدجاب پەن تارازدا، قاشقار مەن وزگەنتتەن كۋۆاعا دەيىن يسا قريستانىڭ ءىلىمىن تاراتاتىن سوعدىلار بولعان.

قازاق حالقىن تولىق حريستيانداندىرۋ ماقساتىندا 1303 جىلى «كودەكس كۋمانيكۋس» سوزدىگى جارىق كورەدى. قىپشاق / قازاق – تاتار ءتىلى سول زاماندا مەملەكەتارالىق بايلانىس قۇرالى ەدى جانە ول قىزمەتىن XIX عاسىرعا دەيىن اتقاردى. 

شوقىنعان قازاقتار جايلى 1489 پولياك مالىمەتىندە پولياك كورولى يان-البرەحتىڭ  اسكەرىنىڭ تاتارلارعا قارسى جورىعىندا «حريستيان كازاكتارىنىڭ» پودولياعا جول كورسەتكەنى حابارلانادى. «سول جىلى ۆاسيلي جىل، بوگدان جانە گولۋبەتستەر وتريادتارى دنەپردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى تابان وتكەلىنە شابۋىل جاساپ، تاتار گۆاردياسىن تارقاتىپ، كوپەستەردى تونايدى».

نەمىس تاريحشىسى گ.شتەكل تاتارلاردىڭ ورىستانۋى تۋرالى بىلاي دەيدى:

«العاشقى ورىس قازاقتارى، ياعني تاتارلار شومىلدىرۋ راسىمىنەن ءوتىپ، 15 عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ورىستاندىرىلدى».

تۇركى حالقىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ارقىلى شوقىندىرۋدىڭ جانە گرەكتەندىرۋ ساياساتىنىڭ كەيىنگى عاسىرلاردا جالعاسىن تاپقانىن جانە ول XVII عاسىرعا دا ءتان بولعانىن ورىس عالىمى كارامزيننىڭ «رەسەي مەملەكەتى تاريحى» ەڭبەگىنەن بايقاۋعا بولادى: «كوزاكي وبرازوۆالي ۆوينسكۋيۋ حريستيانسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ ۆ يۋجنىح ستراناح دنەپرا, ناچالي سترويت سەلەنيا، كرەپوستي ۆ سيح وپۋستوشەننىح تاتارامي مەستاح; ۆزياليس بىت زاششيتنيكامي ليتوۆسكيح ۆلادەني سو ستورونى كرىمتسەۆ، تۋركوۆ ي سنيسكالي وسوبەننوە پوكروۆيتەلستۆو سيگيزمۋندا I, داۆشەگو يم منوگيە گراجدانسكيە ۆولنوستي ۆمەستە س زەمليامي ۆىشە دنەپروۆسكيح پوروگوۆ، گدە گورود چەركاسى نازۆان يح يمەنەم. وني رازدەليليس نا سوتني ي پولكي، كويح گلاۆا، يلي گەتمان، ۆ زناك ۋۆاجەنيا پولۋچيل وت گوسۋداريا پولسكوگو، ستەفانا باتوري، زناميا كورولەۆسكوە، بۋنچۋك، بۋلاۆۋ ي پەچات. سي-تو پريرودنىە ۆوينى، ۋسەردنىە ك سۆوبودە ي ك ۆەرە گرەچەسكوي, دولجەنستۆوۆالي ۆ پولوۆينە XVII ۆەكا يزباۆيت مالوروسسيۋ وت ۆلاستي ينوپلەمەننيكوۆ ي ۆوزۆراتيت ناشەمۋ وتەچەستۆۋ درەۆنەە دوستويانيە ونوگو. — سوبستۆەننو، تاك نازىۆاەمىە كوزاكي زاپوروجسكيە بىلي چاستيۋ مالوروسسيسكيح.».

قازاق تاريحى تەرەڭدە

وسىناۋ رەسەي تاريحىن العاشقى رەت جالپىلاپ قۇراستىرعان عالىمداردىڭ ءبىرى ن.م. كارامزيننىڭ ءوزى ورىنبور وڭىرىندە XIX عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن ءارى قارامىرزا دەگەن تاتار تەگىنەن ەدى. قارامىرزا اتالمىش «رەسەي مەملەكەتى تاريحىنىڭ» 5- تومىنىڭ 4 – تاراۋىندا س.م. سولوۆەۆتىڭ «مۋستافا تسارەۆيچ تۋرالى حيكاياسىندا» 1444 جىلدىڭ اياعىندا رۋستەگى ريازان قازاقتارىنىڭ ريازاندىقتار مەن ماسكەۋلىكتەرگە كومەككە بارىپ، تاتار كنيازى مۇستافاعا قارسى شىققانىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، وزەۋدىڭ (دنەپردىڭ) كيەۆتىڭ جاعاسىندا تۇراتىن توركي مەن بەرەندەيلەردىڭ  ء(ا.ي. - تورى مەن بورەندىلەردىڭ) چەركاس ء(ا.ي. – شەركەش) دەپ اتالعانىن جانە كوزاكتار دا سولاي اتالعانىن مالىمدەيدى. سونىمەن قاتار، ول جىلنامالاردا جازىلعان كاسپي مەن قارا تەڭىزدەرى ارالىگىندا مەكەن ەتكەن كوسوگ حالقى مەن ۆيزانتيا پاتشاسى كونستانتين پارفيگورەي (ورىسشا – باگريانارودنىي) جازىپ كەتكەن قازاقيا مەملەكەتىنىڭ ءدال سول ايماقتا ورنالاسقانىن دا ايتادى. كارامزين اتالعان جەردەگى شەركەشتى وسەتيندەر سول زاماندا قاساق دەپ اتايتىنىن نۇسقاعان. ونىڭ ورىسشا جازىلعان نۇسقاسى كەلەسىدەي:

«يتاك، كوزاكي بىلي نە ۆ ودنوي ۋكراينە، گدە يميا يح سدەلالوس يزۆەستنو پو يستوري وكولو 1517 گودا; نو ۆەروياتنو، چتو ونو ۆ روسسي درەۆنەە باتىەۆا ناشەستۆيا ي پرينادلەجالو توركام ي بەرەندەيام، كوتورىە وبيتالي نا بەرەگاح دنەپرا، نيجە كيەۆا. تام ناحوديم ي پەرۆوە جيليششە مالوروسسيسكيح كوزاكوۆ. توركي ي بەرەندەي نازىۆاليس چەركاسامي: كوزاكي — تاكجە. ۆسپومنيم كاسوگوۆ، وبيتاۆشيح، پو ناشيم لەتوپيسيام، مەجدۋ كاسپيسكيم ي چەرنىم مورەم; ۆسپومنيم ي سترانۋ كازاحيۋ, پولاگاەمۋيۋ يمپەراتوروم كونستانتينوم باگريانورودنىم ۆ سيح جە مەستاح; پريباۆيم، چتو وسسەتينتسى ي نىنە يمەنۋيۋت چەركەسوۆ كاساحامي: ستولكو وبستوياتەلستۆ ۆمەستە زاستاۆليايۋت دۋمات، چتو توركي ي بەرەندەي، نازىۆاليس چەركاسامي، نازىۆاليس ي كوزاكامي.».

سونىمەن قاتار، شەركەستەر (كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا شەركەشتىڭ دۇرىس اتاۋى كەركەت نەمەسە تورەتاي) دەپ تە اتالعان. XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنى مەن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن رەسەي پاتشاسىنىڭ كاۆكازداعى سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە نەگىزىنەن يسلام دىنىندەگى كاساحتار 700000 – 1500000 ادامىنان ايرىلادى، قالعانىن ورىستاندىرىلادى.  

دەرەكتەر بويىنشا كاسوگتار كاس، كاچاك، كەشەك، كاشاك، كاساح اتاۋلارىمەن تانىلعان شەركەش / شاعان نەمەسە ادىع حالقى. شەركەش اتاۋى ورىس دەرەكتەرىندە چەركاس نەمەسە چەركەس دەپ كورسەتىلسە، لاتىن ءتىلدى دەرەككوزدەردە سيركاس / Circassie دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. وسەتيندىكتەر كاباردى ەلىن -  كæسæگ, ال كاباردىلىقتاردى -  كæسگون دەپ اتاعان. 

اراب ەلتانۋشىسى ءارى تاريحشىسى ءال ماسۋدي كاشاكتاردىڭ التىنمەن اپتالعان ماتالاردان كيىم كيەتىنىن جانە سيقىرمەن اينالىساتىنىن ايتقان. ءال ماسۋدي ءوز زەرتتەۋىندە كەشەك ءسوزى پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «ماڭعاز (نامىسقوي، تاكاپپار، مەنمەن), كوكىرەك (كەۋدەسىنە نان ءپىسۋ)» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەگەن.

1714 جىلعى كارتا. اۆتورى: Chatelain Henri, 

Guedeville Nicolas. 

كونستانتين VII كاساحيانى زيح ەلى مەن الان مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا ورنالاسقانىن جەتكىزسە، X عاسىردىڭ «حۋدۋد-ءال-ءالام» شىعارماسىندا كاساگ (كەسەگ) قالاسى الان جەرىندە دەپ ايتىلادى. كاساگ مەملەكەتىمەن تاماتارحان، ابحازق / اباقزى، پاپاعى / پاعاعى / كاباردى جانە زيح/زيگەتي/دجيگەتي / لەح / شيگەتي حاندىقتارى دا كورشى بولعان. كەيىن تاماتارحان قالاسى ءرۋستىڭ استاناسى بولادى. «وتكەن جىلدار جىلناماسىندا» تاماتارحان بەگى مستيسلاۆ پەن كاسوگ حانى ىرىدادە (رەدەديا) جەكپە-جەگى قازاق حالقىنىڭ اتاۋىنداعى بۇل مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن شەشەدى. ال، رەسمي تاريح بويىنشا كوك تۇرىكتەردىڭ V – VI عاسىرلاردان بەلگىلى تاماتارحان / تومەنتارحان قالاسىنىڭ قامالىنىڭ اتاۋى وسمان / تۇرىك قاعاناتى كەزىندە كۇنقامال بولعان.  

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، قاساح اتاۋىمەن تانىلعان ەلدەر قازاق رۋلارى مەن ۇراندارىنىڭ ەسىمدەرىمەن سايكەس كەلەدى. سونىمەن قاتار، پارسى تىلدەس ادىع، ابحاز بەن قاباردى حالىقتارى وزدەرىن شەركەش نە قاساق دەپ اتامايدى. بۇل اتاۋ ولارعا قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان كەزدە بەرىلگەن. ادىقتاردىڭ سيمۆولى –12 ەلدىك، 3 وقتىلىق.  وسى حالىقتاردىڭ جاقىن تۋىستارى تۇركى تىلدەس قاراشاي – بالقار حالىقتارى بولىپ تابىلادى. قاراشاي-بالقارلاردىڭ شەگەملى، باقسانلى, مالالى، تاۋلىلى جانە حولىملىلى شاتقالدارىنىڭ اتاۋلارىمەن بىردەي ەسىمدەرى بار. ال دجيگەتي / زيگەتي حانلىعىنىڭ اتاۋى قازاق حاندىعىنىڭ گەتا اتاۋىمەن ساي كەلەتىنىن باتىس مەملەكەتتەرىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ كارتالارىنىڭ بىرىنەن بايقاۋعا بولادى. ول كارتانى ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى مۋحيت-ارداگەر سىدىكنازاروۆتىڭ الىپ كەلگەن قازاق حاندىعىنىڭ كارتالار جيناعىنان دا كورۋگە بولادى.

بالكارلاردى كەيدە قۋبان مەن تەرەك وزەندەرىنىڭ سايلارىن مەكەندەيتىن بەس تاۋ ەلى دەپ تانيدى. ال، بالكار اتاۋى بۇلعار ەسىمىمەن سايكەستەندىرىلەدى ءارى سارماتايعا، ياعني ونگۋرلار / ۋگۋر مەن يازىكتارعا تەلەيدى. ولاردىڭ استاناسىنىڭ اتاۋى بالىق قالاسى بولعان. تاتيششەۆ بۇلعاردى بيليار / پۋليار سوزىمەن بايلانىستىرادى. دەمەك، بۇل ەلدەردى بىرىكتىرەتىن سكيفساك، كوك تۇرىك جانە قىپشاق مەملەكەتتەرىنىڭ قۇرامىندا بولعاندارى ءارى مادەني جانە تىلدىك جاقىندىقتارى بولىپ تۇر. شەركەشتىڭ 12 رۋىنىڭ ىشىندەگى شابسۋگ، تەمەرعوي جانە ت.ب. تەكتەرىنىڭ اتاۋىنا قازاق تەكتەرىنىڭ اتاۋلارى سايكەس كەلەدى. شەركەش / سيركاس / قازاقتار – قىپشاق-ماملۇك قاتارىندا بولىپ، ەكى ۇستەم اۋلەتتىڭ ءبىرى – ءبورجي  اۋلەتىن باسقارعان. ەكىنشى اۋلەتتىڭ ەسىمى باقري بولعان. ءبورجيدى ارابتار «مۇنارا» ماعىناسىمەن، ال باقريدى مىسىر ەلىندەگى باقري وزەنىمەن بايلانىستىرعان. «قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» دەرەك بويىنشا جاعالبايلىنىڭ اتا-باباسى بورجيننەن بولعان. دەمەك، بۇل تۇجىرىمىم دا دۇرىس بولىپ تۇر. 

ماملۇكتەردىڭ تاعى ءبىر اتاۋى گەرودوتتىڭ ايتىپ كەتكەن گيلون اتاۋىنا سايكەس كەلەتىن گحيلمەن / گۋلام / كولمەن بولدى. ال، سيركاستىڭ ارابشاسى al-Jarākisa دەپ اتالدى ءارى مامليۋك مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى اتاۋى سيركاسسيا بولدى. وسى جەردە پروتوەۆروپالىق اعىلشىن تىلىندەگى گوۋلد, ياعني «التىن» ءسوزىنىڭ پروتوينوەۆروپالىق گحيل ءسوزى ەسكە ورالادى. 

مامليۋكتەرگە «ءال قازاق – «پاتشا» دەگەن لاۋازىم دا بەرىلگەن. ول تۋرالى ايالون د. «مامليۋك سۇلتاندىعىنداعى فۋرۋسيا جاتتىعۋلارى مەن ويىندارى تۋرالى جازبالار» ەڭبەگىندە سۇلتاننىڭ تاڭداۋلى وققاعارلارىنا «ءال-حاسساكيا» اتاۋىنىڭ بەرىلگەنى جايلى ايتىلسا، 1308 جىلعى قىرىمداعى سۋگدەي قالاسىندا قۇدايدىڭ قۇلى ساماق ۇلى المالچۋدى كازاكتار ولتىرگەنى جەرگىلىكتى «سينكارادا» حابارلانادى.

ەندى سيركاسپەن بايلانىستى بەرىلگەن اتاۋلاردى سالىستىرايىق:

ي.ل. قىزىلاسوۆ، ا.ۆ. گادلو، ن.گ. ۆولكوۆا جانە تاعى باسقا تارحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قاساقتار ورتا ازيانىڭ تۇركىلەرى مەن ەدىل بويىنىڭ ۋگرلارىمەن بايلانىستى. ولاردىڭ ويىنشا، بۇل حالىقتاردى I – VIII عاسىرلاردا قازارلار قاۋقاز جەرلەرىنە قاراۋشى جانە شەكارانى باقىلاۋشى رەتىندە كوشىرگەن.   

ال، بىرقاتار عالىمدار، ولاردىڭ قاتارىندا گ.ا. مەليكيشۆيلي، ە.پ. الەكسەەۆا سىندى تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، سيركاس / كاساك حالقىنىڭ تاريحى كىشى ازيانىڭ ياعني قازىرگى تۇركيانىڭ انادولى ايماعىندا وسىدان 3500-5000 جىل بۇرىن مەملەكەتتىك قۇرعان كاسكا / گاسگا جۇرتىنان تامىرىن الادى.

اگگليۋتيناتيۆتى تىلدە سويلەگەن ەجەلگى ەلدەردىڭ ءبىرى -Kaska / كاسكا نەمەسە Kaška / قاشقا (اسسيريا تىلىندە), تابالدىق Kasku / كاسكۋ جانە Gasga / گاسكا دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان. ولار شىعىس اناتولى مەن قارا تەڭىزدەگى حەت ايماعى اراسىنداعى تاۋلى ولكەدە ءومىر ءسۇردى. بۇل حالىق تۋرالى العاشقى دەرەك ب.د.د. 1450 جىلداردا حانتيلي II-ءنىڭ حەتيت تىلىندەگى دۇعا جازۋلارىندا كەزدەسەدى. ول دەرەكتە ءحانتيليدىڭ ۇلى تۇداليا II ب.ە.د. 1430 ج. نەرىك قالاسى ءۇشىن كاسكاعا جورىعى تۋرالى، سونداي-اق، كاسكالىقتاردىڭ بۇرىن باسىپ العان قالالارى قاماما جانە زالپۋۆانىڭ حەتيتتەردىكى ەكەنى باياندالعان.

قازىرگى كەزدەگى تۇركيا مەملەكەتىندە ورنالاسقان Maşat Höyük / ماشات حويۋك قالاسىندا تابىلعان ب.د.د. شامامەن 1330 ج. حاتتاردا كاسكانىڭ شىعىس جاعىندا ورنالاسقان Hayasa-Azzi / حاياسا-ءاززى (كەيدە ءاززى-حاياسا) مەن Isuwa / ىسىۆا ەلدەرىمەن، سونداي-اق حەتتىكتەردىڭ باسقا جاۋلارىمەن بىرىگىپ، حەتتەردىڭ استاناسى Hattusa / حاتتۋس قالاسىن وتقا بولەگەنى جازىلعان. 

ب.د.د. 1375-1350 جىلدارى كازاحيا ءاززى-حاياسانىڭ پياپيلي ەسىمدى بەگىنە كومەككە 9000 جاۋىنگەر مەن 800 سوعىس كۇيمەسىن جىبەرگەن. سول قاقتىعىستارعا قاتىسقان قاسقالاردىڭ 12 تايپادان تۇراتىنى ايتىلعان.

مىسىر پىرقاۋىنى امەنحوتەپ III «امارنا» حاتتارىندا ارزاۆان حانى تارحۋنتا-رادۋعا «حاتتۋستا ەلى» جويىلعانىن جانە ارزاۆادان بىرنەشە كاسكالىقتاردى مىسىرعا اتتاندىرۋىن سۇراعان. سەبەبى، حەتتىكتەردىڭ اسكەر قاتارىندا ءبىراز كاسكالار بولعان.

كاسكالار قۇدايلارىن دىڭگىر دەپ اتاعان جانە نەگىزگى قۇدايلارىنىڭ ءبىرى كاشكۋ /كازاك / كاداك بولۋى مۇمكىن. كاسكانىڭ مادەنيەتى حەت نەمەسە حاتانىڭ / حۋرانىڭ ارعى مادەنيەتىمەن بايلانىستىرىلادى.

حۋرالىق اي قۇدايى - كۇشىكتى ۋگاريت / Ugarit تىلىندە كدش / kdş نەمەسە كزع / kzġ دەپ جازادى. كۇشىكتى حاراننىڭ كۋزينا قۇدايىمەن ءبىر ەسەپتەگەن.  كۇشىك نەمەسە كۋزينا قۇداي كالۋتيدىڭ تىزىمىندە كۇن قۇدايى Šimige /شiمiگە ەسىمىنەن بۇرىن بەرىلگەن. كۇشۇك قۇداي «اي قۇدايى» دەپ تە اتالادى جانە حەتتەردىڭ كاسكۋق قۇدايىمەن تەڭەستىرىلگەن. دەمەك، كاشكۋ ءسوزى، ءبىر جاعىنان، تۇركى اڭىزىنداعى قاشقىرى, ياعني اي اتا.

جۇماقتىڭ كۇن قۇدايى (حەتتىكتەر: nepišaš Ištanu) حەتتىك كۇنەي ءتاڭىرى ەدى. حەتتەر ونى ارينا / Arina «كۇن قۇدايشاسىنان» كەيىنگى ەكىنشى قۇداي رەتىندە تانىعان. )سوندا، ارينانىڭ قازاق تىلىندەگى اراي سوزىمەن سايكەس بولىپ تۇر). «جۇماقتىڭ كۇن قۇدايى» حۋررالىق «كۇننىڭ قۇدايى» شىمىگەمەن  بىردەي دەپ تانىلدى. «جۇماق كۇنىنىڭ» قۇدايى مەسوپوتاميالىق كۇننىڭ قۇدايى شاماش سەكىلدى زاڭنىڭ، زاڭدىلىقتىڭ جانە شىندىقتىڭ قۇدايى رەتىندە تانىلدى. 

وسى جەردە شىمىگە دەگەن اتاۋدىڭ قازاق تىلىندەگى شىمىرىگۋ, ياعني «قىزارۋ» جانە شىمىر سوزدەرىنە جانە كيمەك-قىپشاق اتاۋىمەن، ال كدش / kdş نەمەسە كزع / kzġ جازۋلارىنىڭ كاسكا، كازكا، قازاق سوزدەرىنە سايكەس كەلەتىنىنە جانە حۋنگارلىق (ۆەنگرلىك) Kacsa, ۋكرايندىق Kachka, پولياكتىڭ Kaszka, ليتۆانىڭ Ẑąsis جانە ارميان تىلىندەگى Sag /սագ «ۇيرەك» سوزدەرىنە جاقىن ايتىلاتىنىن ايتقىم كەلەدى. 

تومەندە ەجەلگى كاسكا مەن قازىرگى قازاققا قاتىستى ۇعىمدار مەن سوزدەردىڭ سايكەستىكتەرى مەن سالىستىرۋى بەرىلەدى:

الەم عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە رەسەي عالىمدارى (اۆەرين، بارتولد، كارامزين، ترۋباچەۆ، فاسمەر جانە ت.ب.) دا ورىس تىلىندەگى كازاك ءسوزىنىڭ ءتۇپ تامىرى تۇركى تىلىنەن بولىپ تابىلاتىنىن ءبىراۋىزدان قۇپتايدى. رەسمي قابىلدانعان دەرەكتەر بويىنشا كازاك اتاۋىنىڭ جازبا تۇرىندەگى العاشقى نۇسقاسى قۇمان-قىپشاق ءتىلىنىڭ «Codex Cumanicus» سوزدىگىندە QAZAQ / قازاق جانە Ghasal Kosak تۇرىندە كەزدەسىپ، «ەركىن»، «كەزبە»، «كوشپەندى» جانە «جاساق» ماعىنالارىن بەرەدى. كوزاك، كوزار نەمەسە قازار ءسوزى قازاق ءسوزىنىڭ ءبىر نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. بۇل سوزدەردىڭ وزەگى قاز تۇبىرىنە نەگىزدەلىپ، قاداق (گ), كادار، قاراق بولىپ تۇرلەنەدى. قازاق اتاۋىنىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارىن جوعارىدا سىلتەمەسى بەرىلگەن سىدىكنازاروۆتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ كارتالار جيناعىنان دا كورۋگە بولادى.

مۇحامەد حايدار ءوزىنىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە كەز كەلگەن ادام قازاق بولا الاتىنىن جانە ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر سىناقتاردان ءوتۋ كەرەكتىگىن حابارلاسا، ماحمۋت قاشعاردىڭ سوزدىگىندە قازيتگان ار – «ەشكىمگە باعىنبايتىن ەر» ماعىناسىندا كەلەدى.  

ال، VII عاسىر اينالاسىندا، نەگىزىنەن، تۇركى مەن بەربەر حالىقتارىنان تۇراتىن عازي / قازي, ياعني «ەركىن ۇرىس ادامى» جاساقتارى پايدا بولدى. ولار IX – XIV عاسىرلاردا ۆيزانتيا – سەلجۇك، ۆيزانتيا – وسمان عازاۆات سوعىستارىندا قاتىستى. حريستيان مەملەكەتتەرى اراسىنداعى، ونىڭ ىشىندە، يبەرياداعى قازي – رازيا اتالدى.      

جوعارىدا بايقاعانىمىزداي، قازاق دەگەن سلاۆيان مەن كاۆكازدىق حالىقتاردىڭ اتاۋى بولعان. XIX – XX عاسىرلاردىڭ وزىندە بۇكىل ورتا ازيانى، ونىڭ ىشىندە، قازىرگى قازاقستاننان بولەك وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، موڭعوليا، اۋعانستان، ياعني بۇكىل تۇركىستان حالقى وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتاعان. 

قوڭىرات دەگەن ەلىندە

كازاكتار ۋكراينا مەن رەسەيدە ۇستەم تاپ سانالىپ، وعان قازاق پەن تاتاردان بولەك تۇركىنىڭ باسقا ۇلتتارى مەن سلاۆيان، گرەك، وسەتين جانە باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كىرگەن. 

ءرۋستىڭ اتاۋىن گارداريكپەن بايلانىستىرعانىمەن، تاريحي كيەۆ رۋسىندە ورنالاسقان ۋكراينانىڭ اتاۋى ودان بولەك قاراستىرىلادى. قازىرگى كەزدەگى دەرەكتەر ۋكراينا اتاۋى ورىستىڭ ەرتەدەگى ءسوزى وۋكراينا، وكراينا، وكراينا  – «شەكارالىق ايماق»، «شەكارا»، باتىس ەۋروپالىق mark, marca, marche, لاتىننىڭ margo – «ءوڭىر» جانە كراينا –«كوك وراي»، «شالعىن» سوزدەرىنەن وربىتەدى. وسى تەرميندەردىڭ جانە باسقا ۋكرايندىق سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگى سوزدەرمەن تۋىسقاندىعىن تومەندەگى سالىستىرما كەستەدەن دە بايقاۋعا بولادى.

قارا تاۋ / قاراداع، قاراعاش، كۋنيل، كۋلديۋروۆ، توۆاروۆ، بارۋچ، بوحماچ، تورچەسك، التينىۆكا، بابايكوۆە، بابانكا، باكاي، باكالي، باكوتا، باريشىۆكا، بارماكي، كوباكي، كوبيجچا، كوۆچين، كوداكي، كوزارى، ميگالىۆتسى، ءمۋرزينتسى ومبيش، ورداچينوۆ، ورداشا، پەچەنىجين، توركي، تورچين، ۋزين جانە ت.ب. 

ءار ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا، ورىس جانە ۋكراين تىلدەرىندە 30% - 50% ءتىپتى ودان دا كوپ تۇركى سوزدەرى بار. ولاردىڭ اراسىندا اگاليك، اگەل، اراشi, ارح، باگ، بايباراك، بايلوۆا، بايتالو، باكاي، باكان، باكير، باكراچ، بالاسۋري، باميا، بارماكي، باتلاما، باچيت، باشلوۆكا، بايۋري، باشتان، بيچاك، بوگۋن، برۋندۋك، بۋدجاك، ۆىگيرەگي، گابزال، گابلا، گايداماك، گايشان، گايتان، گالاي-بالاي، گالاتين، گاماليا، گامۋلا، گامۋرديت، گاراميا، گيچ، گروماك، گۋندەر، دۋلاپ، كەرمەس، كينديبال، كيسير، كيشلو، كۋرلانچۋگ، دالاك، دەينەكا، دجاگان، دجەرگا، دجيگيرا، دجۋرا، كاۆۋن، كاپكاچ، كارامان، كارانديچ، كارگان، كاچ، كاچكوۆاچ، كوتسيۋبا، كۋزەت، كۋلاچ، كۋرۋجي، نابوۆگانيتي، ناكراما، وگير، پاري، ساكا، ساكلاك، سالگان، سەمەني، سەرديۋك، سكينبەي، تاراتۋرا، تارگان، تارتاتي، تافا، تيفتيك، توپۋز، فيندجال، فيليجانكا، حارامان، چامبۋل، چاپا، چاتلاك، چەرگا، چيكما، چينگال، چيچا، چۋمانيتي، يۋكلو، يالاك، يالەك، يالي، ياسيك جانە ت.ب.

وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى ورىس پەن ۋكراينداردىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحي ءبىر بولىگى بولعانىن جانە رۋس پەن ۋكراينا اتاۋلارىنىڭ قازاق اتاۋىنان ءوربيتىنىن، ال قوساق، كوزاك، كازاك، قازار، قىپشاق اتاۋلارىنىڭ قازاق ءسوزىنىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى ەكەنىن جانە  قاز سوزىنە نەگىزدەلىپ، كوپ ماعىنا بەرىتىنىن كورسەتىپ وتىر. ول ماعىنالاردىڭ قاتارىندا ىزىق، جاز، جازىق، جايىق، جەرۇيىق، جۇماق، قىدىر، قىزىر، عاسىر، وردا، كۇن وردا، جارىق وردا، كوك وردا، كوك تۇرىك، التىن وردا، مەملەكەت، قانلىق / كانگارات (حان ورداسى), قار تەرەك (قارا تەرەك، باي تەرەك), قار تۇراق (قىستاۋ), تارتۋ تارتۋشى (تارتاري), ەركىن، جاساق، قوجاين، قاجى جانە ءتاڭىرىنىڭ اققازى، ياعني قاز انا ەسىمى بار. 

نازار اۋداراتىن ەرەكشە ماڭىزدى تاعى ءبىر  جايت، ول XVII عاسىردىڭ وزىندە ۋكراينا جەرى - قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلعاندىعى. بۇل ۋاجىمە فرانتسۋزدىق كارتوگراف گيوم بوپلاننىڭ 1648 جىلى جاساعان ۋكراينانىڭ كارتاسىندا VKRAINE PAYS DES COSAQUE, ياعني ۋكراينا دەگەنىمىز قازاق 

ەلى دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەنى ايقىن دالەل. كوساق دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ ءبىر نۇسقاسى بولىپ تابىلاتىنىنا جوعارىدا نەگىزدەمەلەر كەلتىرگەن بولاتىنمىن. ەندى ولارعا قوسا كوساق / Cosaque ءسوزىنىڭ قازاق اتاۋىمەن ساي كەلەتىنىن گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ زاماناۋي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى  مۋحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆتىڭ جيناعىنىڭ ىشىندە فرانتسۋز كارتوگرافى گيلوم دە ءليلدىڭ 1724 جىلعى قازاق مەملەكەتىنىڭ كارتاسىندا دا جازىلعان. بۇل ەكى كارتانىڭ سالىستىرماسىن تومەندە كورۋگە بولادى.

فرانتسۋزدىق كارتوگراف گيوم بوپلاننىڭ 1648 جىلى جاساعان ۋكراينانىڭ كارتاسى	فرانتسۋز كارتوگرافى گيلوم دە ليل 1724 جىلعى قازاق مەملەكەتىنىڭ كارتاسى

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر قازىرگى روسسيا مەن ۋكراينا اۋماعىنىڭ ەجەلدەن قازاق جەرى بولعانىن جانە ول اتاۋلاردىڭ قازاق سوزىنەن شىعاتىنى مەن بىرگە حالىق –

تارىنىڭ دا قازاق بولعانىن ايقىندايدى. سونىمەن قاتار، جاعالبايلى رۋىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقانىنىڭ ءارى ول اتاۋدىڭ سلاۆيان جانە كلوبۋكي دەگەن نۇسقاۋلارىنىڭ بولۋى مۇمكىندىگىن كورسەتەدى. ال، ۋكراينانىڭ ماعىناسىنىڭ تاريحي كۇنمەن بايلانىس –تىلىعى قوڭىرات اتاۋىن نەگىزدەيدى. ونى سكانديناۆتىق دەرەكتەردەگى كونۋگاردر / حۋنيگارد نۇسقالارى كورسەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار، كوك تۇرىك پەن حۋن اتاۋلارىندا قۋ / اققۋ ماعىناسىنىڭ وتىرۋى، بۇل مەلەكەتتەردىڭ قازاق اتاۋىمەن بايلانىستىلىعىن كورسەتەدى. ال، گاردر اتاۋىن حۋنگاردر ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەسەك، كۇنقازاق ەلى بولىپ، ەجەلگى شۋمەردىڭ كيەنگەر – كيەنىڭ نەمەسە حاننىڭ جەرى، كۋساگ نەمەسە كيزاق – ءتۇننىڭ نەمەسە كيە جەردىڭ باسشىلارى دەگەن اتاۋلاردان باستاۋ الاتىنىن كامىل سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

تولەگەن سىلتەگەن جول

قورىتىندىلاي كەلە، تولەگەننىڭ شىققان رۋى جاعالبايلى ىزىمەن وسىدان 5000 جىل بۇرىن قازاق مەملەكەتىنىڭ بار ەكەندىگى باياندالىپ وتىر. حەتاي مەن قازاق اتاۋلارىنىڭ وسى جەردە تۋىستىعى بايقالدى. كەيىن حەتاي اتاۋى قازاق حاندىعىن بەلگىلەگەندە گەتا رەتىندە كەزدەسەدى. سەبەبى، قازاقتىڭ اڭىزى بويىنشا جايىق (جاي قۇداي) ەڭ ماڭىزدى تاڭىرلەردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. وسىعان بايلانىستى، گەتا ءسوزى سكيفساك (سكيزەي، كايزايك), ماسساگەتە جانە دجيگەتي (جاي قۇداي) اتاۋلارىندا دا كەزدەسەدى. ءتىپتى، قازاق حاندىعىنىڭ كالتزاك (سىدىقنازاروۆتىڭ كارتالار توپتاماسىندا بار) دەگەن نۇسقاۋى گالاتاي / كەلت حالقىنىڭ اتاۋىمەن بايلانىسىنا سىلتەيدى جانە كەلتتەردىڭ قازاق حالقى بولىپ تابىلاتىنىن مەن بۇرىننان ايتىپ، جازىپ ءجۇرمىن ءارى ولاردىڭ قاتارىندا «ادىرنا» پورتالىندا جارىققا شىققان «كەلتتەردىڭ تورە بيلەرى» تاقىرىبىنداعى ماقالامدا تالداۋ جاسادىم. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى بىرقاتار بەينە شىعارىلىمدارىم دا بار.

ءوز كەزەگىندە حەتاي اتاۋى شىڭعىسحاننىڭ شىققان تەگىنە، ياعني قياتقا اكەلىپ تىرەيدى. سەبەبى، اناسى مەن بايبىشەسى قوڭىرات ەلىنەن بولاتىن شىڭعىسحان تاڭىرگە جانە ونىڭ ارۋاعى ءارى جەردىڭ ءپىرى قازارعا سىيىنعان. ەكىنشى جاعىنان ءتاڭىردىڭ ەسىمى اق قاز ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا قازاق پەن قازار ۇعىمدارى بۇل تۇستا دا سايكەستىككە يە ەكەنى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، موڭعول جانە قوڭىرات اتاۋلارىندا قاز ماعىناسى وتىر. ەگەر قوڭىرات اتاۋىندا وردا ۇعىمى وتىرعانىن جوعارىدا دايەكتەر كەلتىرگەن بولسام، موڭعول اتاۋىندا دا سونداي ماعىنا بار. ول ماعىنانى موڭعول اتاۋىنىڭ ەكىنشى بۋىنى –

قول، ياعني «اسكەر»، «جاساق» ءسوزى بەرەدى. ال، موڭعول اتاۋىنىڭ ءبىرىنشى بۋىن مىڭ ءسوزى پارسى تىلىنە قازار بولىپ اۋدارىلادى. سول موڭعولداردىڭ تىلىندە قازاع ءسوزى بيلىك ماعىناسىن بىلدىرگەندىكتەن، وسى اتاۋمەن زاڭدار جيناعىن اتاعانى كەلتىرىلگەن دايەكتى نەگىزدەي تۇسەدى. 

قاز قۇسىنىڭ كيەلىگى قىز جىبەك جىرىندا دا اتاپ وتىلەدى. ونى داستاننىڭ مىنا قاتارلارىنان اڭعارۋعا بولادى: 

اسىپ تۋعان تولەگەن

جاعالبايلى حالقىنان

جابدىقتاپ اتىن مىنەدى،

گاۋھار، لاعىل، التىننان.

جولداس ەرمەي ەلىنەن،

جالعىز ءوزى جونەلدى،

ءبىر عاشىقتىڭ زارپىنان.

قازدىڭ داۋسىن ەسىتىپ،

سابىر قىلىپ تۇرمادى،

دۇنيەگە مويىن بۇرمادى.

سلاۆيانداردىڭ دا اتا-بابالارىن اققۋدىڭ جۇمىرتقاسىنان تاراتاتاتىن، ال ورىستار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ اققۋ-قاز بولعانى جايلى ورىس جىرلارى دا بار. ول جىرلار «ۆولوچەبنايا پەسنيا» دەپ اتالادى. سونداي جىرلاردىڭ ءبىرىن پ. ۆ. شەين پسكوۆ گۋبەرنياسىندا جازىپ العان. اتالعان جىردا كەلەسى قاتارلار بار: 

نە گۋسي لەتيات، نە لەبەدي – 

حريستوس ۆوسكرەس نا ۆەس سۆەت!

يدۋت-برەدۋت ۆولوچەبنيكي،

ۆولوچەبنيكي-پولۋنوچنيكي.

سكيفساك زامانىندا قازاقتار التىن ءوندىرىپ، ونى كۇنمەن جانە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىمەن بايلانىستىرعان. گەرادوتتىڭ ايتقان اڭىزىنداعى ءتورت التىن بۇيىم مەن قازىرگى زامانعى التىن ادامنىڭ قورامسابىنداعى ءتورت التىن جەبە سونىڭ ايعاعى. ال، ءتايىر قۇداي – تارعىن اتادان تاراعان ءۇش ۇل قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى ءارى دۇنيەنىڭ ءۇش دەڭگەيى بولىپ وتىر (كوگ اسپان، تاۋ مەن دالا، جانە سۋ مەن ويپات). الايدا، جۇزدەردىڭ ورنالاسۋى زامان وتكەندە وزگەرىپ وتىرعان. ونىڭ نىشانى رەتىندە ۇلى ءجۇز، ياعني ۇلى ۇلىس - قىپشاق قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا موسكوۆيا نەمەسە روسسيا بولعانىن، كەيىن سول ورىس  – ۆەليكايا روسسيا، ياعني ۇلى جۇزگە اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇندا گوسۋدارستۆو روسسيسكوە دەگەن تىركەستە ءجۇز (گۋس، قاز) ءسوزى بارىنا ءمان بەرۋ كەرەك، ياعني گوسۋدارستۆو دەگەن گۋس ۋردا، قاز تارتۋى، قاز باتىر دەگەن ءسوز تىركەستەردەن شىعىپ تۇر. ولاي بولسا، ۋكراينا اتاۋى وگار – «وتاي (وت ۇيرەك، حاكاسشا - قوڭىرات)»، ياعني قاز سوزىنە نەگىزدەلىپ تۇرعانىنا تاعى دا كوزىمىز جەتەدى. سايكەسىنشە، ورتا ءجۇز – بەل وردا، كىشى ءجۇز – مالوروسسيا (مالايا روسسيا) بولىپ وزگەرىپ تۇر. ەگەر، «مالىي» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى «مالتا»، «الاسا» ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا مالاروسسيا  - الاشا وردا جانە ونىڭ حانى الاشاحان، ياعني ولەگ بولادى. الدەيگەربورد قالاسىنىڭ جانىندا حولمگاردتىڭ نەمەسە قالماق ورداسىنىڭ ورنالاسۋى موڭعولداردىڭ التىن وردادا اياق استىنان پايدا بولماعانىن كورسەتەدى. ويتكەنى، قالماق، ياعني موڭعول حالقىنىڭ ءبىر اتاۋى قاڭلىق. جالپى، موڭعولداردىڭ تاريحي اتاۋى – قۇمان جانە تاتار نەمەسە قۇمان ورداسى. تاتار اتاۋى ەجەلگى قىتاي جانە ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە دە سولاي كەزدەسەدى. وسى تۇرعىدا، گاردار مەن تاتار سوزدەرىنىڭ دە تۋىستاستىعىن كورەمىز. وسى تاتار اتاۋىن باتىس مەملەكەتتەرى بۇكىل شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ اۋماعىنا XIII عاسىردان باستاپ XVIII عاسىر اياعىنا دەيىن قولدانعان جانە «توزاق» دەگەن ماعىنا تاققان. ونىڭ سەبەبى تاتار ەلىن جەر استى الەمىمەن بايلانىستىرعان. ءبىر جاعىنان، بۇل باتىستىڭ سول كەزدەگى «اقپاراتتىق سوعىس» ءتاسىلى، ياعني «پروپاگانداسى» بولسا، ەكىنشى جاعىنان بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ ادامدى جەرگە تاپسىرۋىمەن بايلانىستى دەپ ويلايمىن. تۇركى حالىقتارىنىڭ سەنىم-نانىمىندا جەراستى الەمى ارقىلى جۇماققا بارۋعا بولاتىن ەدى. سوندىقتان جۇماقتى – جەرۇيىق دەپ تە اتاعان. ول ءسوزىدىڭ شۋمەردەگى بالاماسى – كۋر. ءتىپتى قازىرگى ۋكراينا اۋماعىندا تومەنتارعان دەگەن قالا مەن مەملەكەت تە بولعانىن جانە ونىڭ رۋس مەملەكەتىنىڭ استاناسىنا اينالعانىن مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن بولاتىنمىن.

دەمەك، قىپشاق – قازاق يمپەرياسىنىڭ التىن وردا اتاۋى IX عاسىردا دا بار بولعانىن سكانديناۆتىق دەرەكتەردەگى الدەيسگەبورد نەمەسە االتوگارد اتاۋى ايعاقتايدى. وسىعان وراي سول كەزدەگى التىن وردانىڭ ءبىر اتاۋى ماملۇك سۇلتاناتى، ياعني قازاق مەملەكەتى بولعانىن كورەمىز. سوندىقتان، قازاق يمپەرياسىنىڭ باتىس دەرەكتەرىندە رۋسسكي كاگانات بولىپ تانىلۋى دا عاجاپ ەمەس. وسى سەبەپتەن مەن قىز جىبەك وقيعاسىنىڭ XVII عاسىردان الدە قايدا ەرتە زاماندا بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. دەي تۇرساق تا، XVII عاسىرداعى ۋكراينانىڭ قازاق ەلى رەتىندە سول زاماننىڭ كارتاسىندا بولۋى جىرداعى تاريحي جاعدايدىڭ رەسمي قابىلدانعان كەزەڭىمەن دە ساي كەلەدى. ال، ۋكراينانىڭ قۇدايى كورشىسى ۆەنگريا / قونگريانىڭ حالقىنىڭ قانى ارال اۋماعىنداعى قازاقتاردىكىنە قازىردىڭ وزىندە 80% جاقىندىقتى كورسەتسە، ۋكراينا حالقى مەن قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى XVIII عاسىردا كوپ سايكەستىڭ كورسەتكەن بولار ەدى. سەبەبى، ۋكرايندىقتار اراسىندا ءالى كەزگە دەيىن وزدەرىنىڭ قىپشاق اتا-تەكتەرىن ۇمىتپايتىندار از ەمەس.

ادىلبەك يشانبەكۇلى    

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз