Men ony alǧaş konsertte kördım.
Artur Prodution-nyŋ ūiymdastyruymen ötken «Iаŋra nahşam» («Saira, änım») konsertınde. Kezektestırıp ekı än aitty. Äuelgısı – ūiǧyrşa. Taşmuhammad Baturdyŋ «Chin Muhabbät» kompozisiiasy. Osy jerde Respublika saraiyna jiylǧan halyq airandai ūiyp, änşı jıgıt syzylta salǧan äuennıŋ yrǧaǧyna elıttı.
Ekınşı ändı qazaqşa aitty. Nūrǧisa – Qadyr aqyn tandemı tudyrǧan «Öz elım». «Öz elım menıŋ – Özegım menıŋ. Jyryma qosyp jüremın. Törım dep menıŋ, Jerım dep menıŋ, Soǧady mäŋgı jüregım.»
Qandai, ä!? Delebenı qozdyrady. Ädette reŋ-basy baisaldy körıngen änşınıŋ sol sättegı ūşqyn atqan janaryna qarap, elge, jerge, qazaqtyŋ darhan dalasy men älı de qanşa qandastar armandap, jete almai jürgen qara topyraǧyna degen aŋsardy aŋǧarmau mümkın emes-tın.
Ne kerek, keşke jinalǧan halyq qyrylyp qala jazdady. Ysqyryp, jer tepkılep, «bis»-ke şaqyryp jatqan jūrt.
Men söitıp Berıkbol deitın qazaq änşısın üş myŋ ūiǧyrdyŋ janabynda otyryp aştym. Keudemdı ūltyma degen maqtanyş sezımı kernep, astymdaǧy oryndyǧymdy syndyryp jıbererdei syqyrlata otyryp aştym. Tıptı, közıme bırdeŋe tüsıp ketkendei bolǧasyn, janymdaǧy Künjarqynǧa körsetpei, sausaq ūşymen ılıp tastadym-au deimın.
Käiteiın endı, men degen qazaqtyŋ kiesındei, küllı alaştyŋ anasyndai Syrdyŋ boiynda sylaŋdap ösken aq sämbı, tolqynynda şorşyp ösken aq balyqpyn ǧoi – qalai maqtanbaiyn qalyŋ ūiǧyrdy bas idırıp, jer büidırıp jatqan myna ünge, qalai taŋqalmaiyn sazyna laiyq syndar ünnıŋ symbatty iesıne?!
Keştı jürgızgen ūiǧyr jıgıt kım dep tanystyryp edı mana?! Tolyq aty-jönı?! Esıme tüsıre almai, qolymdaǧy konsert baǧdarlamasyna üŋıldım: Berıkbol Baibosyn.
Bızge – qazaqqa mälımsız esım. Esesıne, «Oibui, ol degen ūiǧyr aspanynda jarqyrap tuyp kele jatqan aqboz jūldyz ǧoi, Tiktokpen mäşhür bolǧan bızge!» – dep qorazdandy sol jaǧymda otyrǧan taumūryndau körşım. «Ūrsaŋ jūdyryǧyŋnyŋ qyşuy qanbaityn qazaq bırın-bırı tanymaityn bolǧany ma?!» degen taŋdanys sezımın oqyp ülgerdım janarynan. «Bılmeidı ekem...» degım keldı de, demedım. Namystandym. Onyŋ ornyna körşımdı moşqap otyryp, älgı TikTok-tyŋ jaiyn bılıp aldym. Söitsem, jürgızuşı Azizdyŋ baiandauynşa bylai bolypty.
Ötken jyly Türkısıb audanyndaǧy «Jas qanat» möltek audanynda «Oquǧa qūştar mektep» jobasy aiasynda boi kötergen 198-mektepte muzykadan sabaq beretın Berıkbol elge kelgen dos-jarandarynyŋ ortasynda otyryp, bır oraida ūiǧyrdyŋ älgı «Şyn mahabbat» deitın belgılı änın aityp jıberedı. Sol sättı synyptas dostary smartfonǧa basyp alyp, qazırde modaǧa asyp tūrǧan TikTok-ke jariialap jıberedı. Odan qoldan-qolǧa ötıp, ūiǧyr aǧaiynǧa jetıp, az uaqyt ışınde qaralym millionnan asyp, myŋdaǧan komment jinaidy.
Būdan Berıkboldyŋ özı maqūrym. Jaŋa jyl qarsaŋyndaǧy älgı keşten keiın, ekı el arasyndaǧy şekara aşylǧan boida Nauryz merekesıne orai ol tuǧan jerı – QHR-dıŋ Ile-Qazaq avtonomiialy oblysyna qarasty Toǧyztarau audany, Qoipermı auylyna baryp, aǧaiyn-tuystyŋ ortasynda qūmary qanǧanşa aunap-qunap, Almatyǧa oralsa, – mässaǧan, bezgeldek! – mūndaǧy adal süt emdım deitın mūqym ūiǧyr «Berıkbol! Berıkbol!» dep, ışken astaryn jerge qoiyp otyr. Sodan berı tabanyn jerge tigızgen emes. Būl qaida barmasyn «Chin Muhabbät», «Iаrgula» änderın aitqyzady. Qaita-qaita şyrqatady. Közderınen bora-bora jas atqyp, egılıp otyryp tyŋdaidy. Özderınşe jıbersek, «aspandaǧy qazdyŋ sorpasyna nan şylap jegendei» buyndary bosaidy.
Berıkbol nege aiaq astynan däl ūiǧyr ortasynda tanymal bolyp otyr?! Älde osy halyqqa bır qatysy bar ma eken?
Ömırhaiatyn ızerlep körıp edım, dym da qatysy joq, qara ūiǧyryŋa da, sary ūiǧyryŋa da, taranşyǧa da, solonǧa da. Şikı qazaq. Toǧyztarauda qaimaǧy būzylmaǧan, qoiy da dombyra tyŋdaityn qazaqy ortada dünie esıgın aşqan.
Äkesı – ūstaz, mektep direktory Baibosyn Säidahmetūly men anasy – Jaŋylhan Arynbekqyzynyŋ tūla boiy tūŋǧyşy. Qazaq saltymen atasy men äjesınıŋ bauyrynda, atasy saqalyna orap ösırgen bala Berıkbol önerpaz äkeden daryǧan qanjūǧystymen kıttäiınan önerge juyq bolady. Segız jasynan bır estıgen änın qaǧyp alyp, dombyraǧa salyp aita jöneletın qūimaqūlaq bop ösedı. Üidegıler de «Bolam degen balanyŋ, betın qaqpa, belın bu» degen halyq ūlaǧatyna baǧyp, sūraǧan saz qūralyn alyp berıp otyrady. Qytai mektebınıŋ toǧyzynşy synybyn aiaqtap, qalǧan üş jyldy qazaq mektebınde susyndap, ana tılımen qatar, hanzuşanyŋ da bılgırı bolyp şyqqan ūldarynyŋ odan ärı Beijıŋ konservatoriiasyna tüsuıne ata-anasy qolǧabys jasaidy. Konservatoriiada Berıkbol notajazuǧa, solfedjioǧa sauattanudan bastap, muzykanyŋ teoriiasy men praktikasyn igerıp, kompozisiia negızderıne bastyǧady. Būlardyŋ bärı qosyla kele talant közderın aşyp, jas jıgıttıŋ bılıktı muzyka pedagogy, baritonaldy tenor dauysty änşı jäne öz janynan än şyǧaratyn sazger retınde qalyptanuyna negız qalaidy. Osy üş tūma būlaq ömırdıŋ örın közdep jalǧyz jüre berse, jetkılıktı türde bas jarmauy mümkın ekenın sezıp, atamekenge baryp baq synaudy köp oilaidy. Qytaida jaǧdaiy jaman bolmaǧan – ol jaqta az ūlttardan şyqqan bılıktı kadrlarǧa oŋ közben qarap, olarǧa jaǧdai jasap otyrady eken.
Mäselen, Berıkbol joǧary oqu ornyn bıtırısımen 2011-2013 jyldary Küitıŋ körkemöner mektebıne (bızdıŋşe kolledj) ūstaz bolyp ornalasyp, sol jerde daralanyp közge tüskennen keiın, 2014-2018 jyldary Ile pedagogika universitetınıŋ muzyka fakultetıne qyzmetke şaqyrylady. Universitet tarapynan bır bölmelı päterge ie bolady, jalaqysy da bızşe eseptegende 500 myŋnyŋ şamasy eken. Sonda da arman, atamekenge degen ıŋkär saǧynyş aqyry ony 2019 jyly Almatyǧa alyp keledı. Osynda konservatoriianyŋ magistratura bölımıne tüsıp, Amangeldı Mūqan, Baqtiiar Amanjol, Beibıt Däldenbai klastarynda bılım tiianaqtaidy. Negızgı muzykalyq stilı neoklassika, äsırese 1960-1980 jyldardaǧy qazaq melodist kompozitorlarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna juyq Berıkbol osy aralyqta eluge juyq ändı notaǧa tüsırgen. Būdan tys osyǧan deiın özı şyǧarǧan jiyrmadan asa änı men atasyna arnaǧan «Kökdönen» küiı bar. Al osydan on jyl būryn Qytaida şyqqan «Sen üşın» , «Dolana qyz», «Saǧynyş nazy» änderı sol jaqtaǧy jastar arasynda keŋınen tanymal bolǧan. Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiada jürgenınde üş bölımnen tūratyn «Ūly dala» atty muzykalyq pesa jazyp, ony Qūrmanǧazy orkestrı oryndauǧa kelgende, kovid karantinıne bailanysty aiaqsyz qalǧan.
Berıkbol şyǧarmalarynyŋ şoqtyqtysy – «Ömır-ai» (cözın jazǧan Nesıpbek Aitūly , sondai-aq änşınıŋ ömırdegı, önerdegı dosy – Äbdımanap Aidynmen bırge oryndauyndaǧy «Aihai däuren-ai» änderı (Sözın jazǧan Balapan Rabatov). Alǧaş tyŋdaǧanda äuenı marqūm Esenqūl Jaqypbektıŋ belgılı «Ömır öttı zyrǧyp aǧyp» änın eske salatyn būl şyǧarmalardyŋ özegı – tuǧan ölkege, ata-anaǧa degen yntyzar saǧynyştan qūralǧan.
Dästürlı qazaq muzykasy men Şyŋjaŋ qazaqtarynyŋ qoŋyr änderınıŋ aralyǧynda tuǧan Berıkbol änderdıŋ bır parasyn konservatoriiadaǧy ūstazdary jaratyp, olardyŋ demesınımen «Ömır-aiyn» «dausy, stilı keledı-au» degen belgılı änşılerge ūsynyp köredı. Bırı «Keiın tyŋdarmyn, qazır qol timei jatyr» dep sypaiy bas tartsa, al taǧy bırı dausyna kelmeitının aşyq aitady. Qysqasy, būl örede Berıkboldyŋ joly bolmai, maŋdaiy tasqa timese de, tauany şaǧylady.
Men joǧarydaǧy konsertten keiın Berıkboldyŋ jandy dauyspen aitatyn jäne studiiada jazylǧan bırqatar änın tyŋdap kördım. Tyŋdap otyrǧanda, bır oi keuledı.
Muzyka tarihynan mälım, älemdık saz önerınde ton diatonika jäne pentatonika bolyp ekıge bölınedı. Aldyŋǧysy polifoniialyq (köp örıstı) Batys muzykasyna tän, al pentatonika (bes ton) gomofondy, iaǧni jalǧyz örelı Şyǧystyŋ modal muzykasyna tän. Būrynyraqta qazaq muzykasynda mūnyŋ ekeuı de bolǧan, bıraq 1930-jyldardan bastap qazaq sazy Batys önerınıŋ yqpalyna ūşyrauyna (bälkım ūlttyq sazymyzdyŋ jalpy damu evoliusiiasyna) bailanysty pentatonik yŋǧaiyn joǧaltyp, basy bütın diatonikke köşedı. Söitıp, Qazaqstandaǧy ūlttyq saz özın Şyǧys muzykasymen bailanystyryp tūrǧan altyn köpırınen aiyrylyp, būrynǧy onymen äuen alysu üderısı toqtalady. Jalpy Aziianyŋ, sonyŋ ışınde aiqyn pentatonikaly Qytai jäne basym bes tondy ūiǧyr muzykalarymen de alys-berıs saiabyrsidy. Al Berıkbol töl qazaq muzykasyna qosa pentatonikalyq saz älemınıŋ ortasynda qūlaq qūryşyn qanyqtyryp ösken, hanzu jäne düngen, ūiǧyr tılderın erkın meŋgergen, onysy bes jylǧa juyq Beijıŋ konservatoriiasynda odan ärı jalǧastyq tapqan. Säikesınşe, «Ömır-ai» syqyldy öz änderı de qūrylymdyq jaǧynan qazaqtyŋ Batys äserıne ūşyraǧan sazyndai ännıŋ bastaluynan (zapev), keudesınen (napev), qaiyrmasynan (pripev), odan ärı şaryqtauynan, odan da ärı apofeozdyq kodadan tūrmaidy, kerısınşe Şyǧystyŋ modal muzykasyndaǧydai, sonyŋ ışınde özbektıŋ alty maqamdy şakşakomy, ūiǧyrdyŋ on ekı mūqamy (şyǧystyŋ makamat önerı) tärızdı bır ǧana leppen, qaiyrmasyz örıledı de otyrady. Al ondai ändı Qazaqstandaǧy qazaq änşılerı aita almaidy. Aitar edı-au, tyŋdauşy asa qabyldai bermeidı.
Menıŋşe, Berıkboldyŋ, aldymen ūiǧyr tyŋdarmandary tarapynan yqylasqa bölenıp, bauyryn jazyp şabuynyŋ köp sebebınıŋ, bıraq eleulı sebebınıŋ bırı osynda. Äste, atamekendegı qazaqtyŋ qandastardy qandai da bır jatsynuy iaki özekke tebuı emes, būl jerde tuǧan elı ūqpady, öz elıne kerekpedı dep qoiulatu da mäselenıŋ betın şömışpen qalqyp alu bolar-dy. Oilaimyn: qandastar üşın salt-dästürdı ūstanu absoliuttı närsege ainalmasa kerek, sol siiaqty tıl tärızdı öner de jandy aǧza – ol kezeŋ-kezeŋde özgerıp, türlenıp otyrady. Iаǧni, ekı jaqqa da «zamanyna qarai saz kerek», sonda Berıkboldyŋ da baby men baǧy qatar aşylyp, bauyryn jazyp, ūiǧyrǧa da, qazaqqa da bırdei tanylady, inşalla. Bölıp-jaratyn eşteŋe joq. Artur İlahunovtyŋ konsert soŋynda şyrqaǧan ruhty änı bızdıŋ osy sözımızge däl keledı:
Däuırden-däuırge,
Bız ekeumız bırge,
Kelemız jetelep,
Namysty örge.
Sen maǧan – bauyr,
Men – saǧan bauyr,
Tamyry bırge,
Qazaq pen ūiǧyr!
«Öner ūltqa, jıkke bölınbeidı, öner – adamzatqa ortaq qūndylyq» degen ūstanymmen, tübı bır türkınıŋ üzılıp qalǧan tınderın jalǧap jürgen Berıkboldardyŋ önerın üstem etsın, Täŋırım!
Qandai, ä!? Delebenı qozdyrady. Ädette reŋ-basy baisaldy körıngen änşınıŋ sol sättegı ūşqyn atqan janaryna qarap, elge, jerge, qazaqtyŋ darhan dalasy men älı de qanşa qandastar armandap, jete almai jürgen qara topyraǧyna degen aŋsardy aŋǧarmau mümkın emes-tın.
Ne kerek, keşke jinalǧan halyq qyrylyp qala jazdady. Ysqyryp, jer tepkılep, «bis»-ke şaqyryp jatqan jūrt.
- Soqtyr, Berıkjan, soqtyr!
- Kırpış qalaǧandai soq, Beke!
- Teptır, janyn şyǧaryp, teptır! Dünie ainalsyn! – syndy dabystar är-är jerden-aq şyǧyp qalyp jatyr.
Men söitıp Berıkbol deitın qazaq änşısın üş myŋ ūiǧyrdyŋ janabynda otyryp aştym. Keudemdı ūltyma degen maqtanyş sezımı kernep, astymdaǧy oryndyǧymdy syndyryp jıbererdei syqyrlata otyryp aştym. Tıptı, közıme bırdeŋe tüsıp ketkendei bolǧasyn, janymdaǧy Künjarqynǧa körsetpei, sausaq ūşymen ılıp tastadym-au deimın.
Käiteiın endı, men degen qazaqtyŋ kiesındei, küllı alaştyŋ anasyndai Syrdyŋ boiynda sylaŋdap ösken aq sämbı, tolqynynda şorşyp ösken aq balyqpyn ǧoi – qalai maqtanbaiyn qalyŋ ūiǧyrdy bas idırıp, jer büidırıp jatqan myna ünge, qalai taŋqalmaiyn sazyna laiyq syndar ünnıŋ symbatty iesıne?!
Keştı jürgızgen ūiǧyr jıgıt kım dep tanystyryp edı mana?! Tolyq aty-jönı?! Esıme tüsıre almai, qolymdaǧy konsert baǧdarlamasyna üŋıldım: Berıkbol Baibosyn.
Bızge – qazaqqa mälımsız esım. Esesıne, «Oibui, ol degen ūiǧyr aspanynda jarqyrap tuyp kele jatqan aqboz jūldyz ǧoi, Tiktokpen mäşhür bolǧan bızge!» – dep qorazdandy sol jaǧymda otyrǧan taumūryndau körşım. «Ūrsaŋ jūdyryǧyŋnyŋ qyşuy qanbaityn qazaq bırın-bırı tanymaityn bolǧany ma?!» degen taŋdanys sezımın oqyp ülgerdım janarynan. «Bılmeidı ekem...» degım keldı de, demedım. Namystandym. Onyŋ ornyna körşımdı moşqap otyryp, älgı TikTok-tyŋ jaiyn bılıp aldym. Söitsem, jürgızuşı Azizdyŋ baiandauynşa bylai bolypty.
Ötken jyly Türkısıb audanyndaǧy «Jas qanat» möltek audanynda «Oquǧa qūştar mektep» jobasy aiasynda boi kötergen 198-mektepte muzykadan sabaq beretın Berıkbol elge kelgen dos-jarandarynyŋ ortasynda otyryp, bır oraida ūiǧyrdyŋ älgı «Şyn mahabbat» deitın belgılı änın aityp jıberedı. Sol sättı synyptas dostary smartfonǧa basyp alyp, qazırde modaǧa asyp tūrǧan TikTok-ke jariialap jıberedı. Odan qoldan-qolǧa ötıp, ūiǧyr aǧaiynǧa jetıp, az uaqyt ışınde qaralym millionnan asyp, myŋdaǧan komment jinaidy.
Būdan Berıkboldyŋ özı maqūrym. Jaŋa jyl qarsaŋyndaǧy älgı keşten keiın, ekı el arasyndaǧy şekara aşylǧan boida Nauryz merekesıne orai ol tuǧan jerı – QHR-dıŋ Ile-Qazaq avtonomiialy oblysyna qarasty Toǧyztarau audany, Qoipermı auylyna baryp, aǧaiyn-tuystyŋ ortasynda qūmary qanǧanşa aunap-qunap, Almatyǧa oralsa, – mässaǧan, bezgeldek! – mūndaǧy adal süt emdım deitın mūqym ūiǧyr «Berıkbol! Berıkbol!» dep, ışken astaryn jerge qoiyp otyr. Sodan berı tabanyn jerge tigızgen emes. Būl qaida barmasyn «Chin Muhabbät», «Iаrgula» änderın aitqyzady. Qaita-qaita şyrqatady. Közderınen bora-bora jas atqyp, egılıp otyryp tyŋdaidy. Özderınşe jıbersek, «aspandaǧy qazdyŋ sorpasyna nan şylap jegendei» buyndary bosaidy.
Berıkbol nege aiaq astynan däl ūiǧyr ortasynda tanymal bolyp otyr?! Älde osy halyqqa bır qatysy bar ma eken?
Ömırhaiatyn ızerlep körıp edım, dym da qatysy joq, qara ūiǧyryŋa da, sary ūiǧyryŋa da, taranşyǧa da, solonǧa da. Şikı qazaq. Toǧyztarauda qaimaǧy būzylmaǧan, qoiy da dombyra tyŋdaityn qazaqy ortada dünie esıgın aşqan.
Äkesı – ūstaz, mektep direktory Baibosyn Säidahmetūly men anasy – Jaŋylhan Arynbekqyzynyŋ tūla boiy tūŋǧyşy. Qazaq saltymen atasy men äjesınıŋ bauyrynda, atasy saqalyna orap ösırgen bala Berıkbol önerpaz äkeden daryǧan qanjūǧystymen kıttäiınan önerge juyq bolady. Segız jasynan bır estıgen änın qaǧyp alyp, dombyraǧa salyp aita jöneletın qūimaqūlaq bop ösedı. Üidegıler de «Bolam degen balanyŋ, betın qaqpa, belın bu» degen halyq ūlaǧatyna baǧyp, sūraǧan saz qūralyn alyp berıp otyrady. Qytai mektebınıŋ toǧyzynşy synybyn aiaqtap, qalǧan üş jyldy qazaq mektebınde susyndap, ana tılımen qatar, hanzuşanyŋ da bılgırı bolyp şyqqan ūldarynyŋ odan ärı Beijıŋ konservatoriiasyna tüsuıne ata-anasy qolǧabys jasaidy. Konservatoriiada Berıkbol notajazuǧa, solfedjioǧa sauattanudan bastap, muzykanyŋ teoriiasy men praktikasyn igerıp, kompozisiia negızderıne bastyǧady. Būlardyŋ bärı qosyla kele talant közderın aşyp, jas jıgıttıŋ bılıktı muzyka pedagogy, baritonaldy tenor dauysty änşı jäne öz janynan än şyǧaratyn sazger retınde qalyptanuyna negız qalaidy. Osy üş tūma būlaq ömırdıŋ örın közdep jalǧyz jüre berse, jetkılıktı türde bas jarmauy mümkın ekenın sezıp, atamekenge baryp baq synaudy köp oilaidy. Qytaida jaǧdaiy jaman bolmaǧan – ol jaqta az ūlttardan şyqqan bılıktı kadrlarǧa oŋ közben qarap, olarǧa jaǧdai jasap otyrady eken.
Mäselen, Berıkbol joǧary oqu ornyn bıtırısımen 2011-2013 jyldary Küitıŋ körkemöner mektebıne (bızdıŋşe kolledj) ūstaz bolyp ornalasyp, sol jerde daralanyp közge tüskennen keiın, 2014-2018 jyldary Ile pedagogika universitetınıŋ muzyka fakultetıne qyzmetke şaqyrylady. Universitet tarapynan bır bölmelı päterge ie bolady, jalaqysy da bızşe eseptegende 500 myŋnyŋ şamasy eken. Sonda da arman, atamekenge degen ıŋkär saǧynyş aqyry ony 2019 jyly Almatyǧa alyp keledı. Osynda konservatoriianyŋ magistratura bölımıne tüsıp, Amangeldı Mūqan, Baqtiiar Amanjol, Beibıt Däldenbai klastarynda bılım tiianaqtaidy. Negızgı muzykalyq stilı neoklassika, äsırese 1960-1980 jyldardaǧy qazaq melodist kompozitorlarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna juyq Berıkbol osy aralyqta eluge juyq ändı notaǧa tüsırgen. Būdan tys osyǧan deiın özı şyǧarǧan jiyrmadan asa änı men atasyna arnaǧan «Kökdönen» küiı bar. Al osydan on jyl būryn Qytaida şyqqan «Sen üşın» , «Dolana qyz», «Saǧynyş nazy» änderı sol jaqtaǧy jastar arasynda keŋınen tanymal bolǧan. Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiada jürgenınde üş bölımnen tūratyn «Ūly dala» atty muzykalyq pesa jazyp, ony Qūrmanǧazy orkestrı oryndauǧa kelgende, kovid karantinıne bailanysty aiaqsyz qalǧan.
Berıkbol şyǧarmalarynyŋ şoqtyqtysy – «Ömır-ai» (cözın jazǧan Nesıpbek Aitūly , sondai-aq änşınıŋ ömırdegı, önerdegı dosy – Äbdımanap Aidynmen bırge oryndauyndaǧy «Aihai däuren-ai» änderı (Sözın jazǧan Balapan Rabatov). Alǧaş tyŋdaǧanda äuenı marqūm Esenqūl Jaqypbektıŋ belgılı «Ömır öttı zyrǧyp aǧyp» änın eske salatyn būl şyǧarmalardyŋ özegı – tuǧan ölkege, ata-anaǧa degen yntyzar saǧynyştan qūralǧan.
Dästürlı qazaq muzykasy men Şyŋjaŋ qazaqtarynyŋ qoŋyr änderınıŋ aralyǧynda tuǧan Berıkbol änderdıŋ bır parasyn konservatoriiadaǧy ūstazdary jaratyp, olardyŋ demesınımen «Ömır-aiyn» «dausy, stilı keledı-au» degen belgılı änşılerge ūsynyp köredı. Bırı «Keiın tyŋdarmyn, qazır qol timei jatyr» dep sypaiy bas tartsa, al taǧy bırı dausyna kelmeitının aşyq aitady. Qysqasy, būl örede Berıkboldyŋ joly bolmai, maŋdaiy tasqa timese de, tauany şaǧylady.
Men joǧarydaǧy konsertten keiın Berıkboldyŋ jandy dauyspen aitatyn jäne studiiada jazylǧan bırqatar änın tyŋdap kördım. Tyŋdap otyrǧanda, bır oi keuledı.
Muzyka tarihynan mälım, älemdık saz önerınde ton diatonika jäne pentatonika bolyp ekıge bölınedı. Aldyŋǧysy polifoniialyq (köp örıstı) Batys muzykasyna tän, al pentatonika (bes ton) gomofondy, iaǧni jalǧyz örelı Şyǧystyŋ modal muzykasyna tän. Būrynyraqta qazaq muzykasynda mūnyŋ ekeuı de bolǧan, bıraq 1930-jyldardan bastap qazaq sazy Batys önerınıŋ yqpalyna ūşyrauyna (bälkım ūlttyq sazymyzdyŋ jalpy damu evoliusiiasyna) bailanysty pentatonik yŋǧaiyn joǧaltyp, basy bütın diatonikke köşedı. Söitıp, Qazaqstandaǧy ūlttyq saz özın Şyǧys muzykasymen bailanystyryp tūrǧan altyn köpırınen aiyrylyp, būrynǧy onymen äuen alysu üderısı toqtalady. Jalpy Aziianyŋ, sonyŋ ışınde aiqyn pentatonikaly Qytai jäne basym bes tondy ūiǧyr muzykalarymen de alys-berıs saiabyrsidy. Al Berıkbol töl qazaq muzykasyna qosa pentatonikalyq saz älemınıŋ ortasynda qūlaq qūryşyn qanyqtyryp ösken, hanzu jäne düngen, ūiǧyr tılderın erkın meŋgergen, onysy bes jylǧa juyq Beijıŋ konservatoriiasynda odan ärı jalǧastyq tapqan. Säikesınşe, «Ömır-ai» syqyldy öz änderı de qūrylymdyq jaǧynan qazaqtyŋ Batys äserıne ūşyraǧan sazyndai ännıŋ bastaluynan (zapev), keudesınen (napev), qaiyrmasynan (pripev), odan ärı şaryqtauynan, odan da ärı apofeozdyq kodadan tūrmaidy, kerısınşe Şyǧystyŋ modal muzykasyndaǧydai, sonyŋ ışınde özbektıŋ alty maqamdy şakşakomy, ūiǧyrdyŋ on ekı mūqamy (şyǧystyŋ makamat önerı) tärızdı bır ǧana leppen, qaiyrmasyz örıledı de otyrady. Al ondai ändı Qazaqstandaǧy qazaq änşılerı aita almaidy. Aitar edı-au, tyŋdauşy asa qabyldai bermeidı.
Menıŋşe, Berıkboldyŋ, aldymen ūiǧyr tyŋdarmandary tarapynan yqylasqa bölenıp, bauyryn jazyp şabuynyŋ köp sebebınıŋ, bıraq eleulı sebebınıŋ bırı osynda. Äste, atamekendegı qazaqtyŋ qandastardy qandai da bır jatsynuy iaki özekke tebuı emes, būl jerde tuǧan elı ūqpady, öz elıne kerekpedı dep qoiulatu da mäselenıŋ betın şömışpen qalqyp alu bolar-dy. Oilaimyn: qandastar üşın salt-dästürdı ūstanu absoliuttı närsege ainalmasa kerek, sol siiaqty tıl tärızdı öner de jandy aǧza – ol kezeŋ-kezeŋde özgerıp, türlenıp otyrady. Iаǧni, ekı jaqqa da «zamanyna qarai saz kerek», sonda Berıkboldyŋ da baby men baǧy qatar aşylyp, bauyryn jazyp, ūiǧyrǧa da, qazaqqa da bırdei tanylady, inşalla. Bölıp-jaratyn eşteŋe joq. Artur İlahunovtyŋ konsert soŋynda şyrqaǧan ruhty änı bızdıŋ osy sözımızge däl keledı:
Däuırden-däuırge,
Bız ekeumız bırge,
Kelemız jetelep,
Namysty örge.
Sen maǧan – bauyr,
Men – saǧan bauyr,
Tamyry bırge,
Qazaq pen ūiǧyr!
«Öner ūltqa, jıkke bölınbeidı, öner – adamzatqa ortaq qūndylyq» degen ūstanymmen, tübı bır türkınıŋ üzılıp qalǧan tınderın jalǧap jürgen Berıkboldardyŋ önerın üstem etsın, Täŋırım!
Gülmira Asylbekqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
