Eń áýeli ejelden qalyptasqan qytaı saıasatynyń qýlyǵyna quryq boılamaıtyndyǵyna barshańyzdyń nazarlaryńyzdy burǵym keledi.
«Biz Shyńǵys Aıtmatov ekeýmiz birlesip «Sokratty eskerý túni nemese Mıǵula terisi ústindegi sot» atty drama jazǵanbyz. Birneshe memlekettiń sahnasynan oryn tepken sol dramanyń bir bóligi qazirgi túrki tildes halyqtardyń arǵy atalary sanalatyn ǵundar dáýirinde bolǵan tarıhı oqıǵaǵa qurylǵan. Ǵundar Qytaıdyń Hýanhe ózeni boıyndaǵy aımaqty jaýlap alady. Tas-talqany shyǵyp jeńiliske ushyraǵan qytaılar, óz ishindegi aqylman qarııalaryn iske qosa otyryp, mynadaı jasyryn sheshimge keledi. Olar qoldaryndaǵy erekshe múmkindikti, ıaǵnı erkek jynystylardyń tabıǵı osaldyǵyn paıdalaný arqyly, ǵun jaýyngerlerin 20-25 jyl ishinde túgeldeı qytaıǵa aınaldyryp jiberýdi josparlaıdy. Sóıtip, ár ǵun jaýyngerine eń sulý qyzdaryn syı retinde usynady. Qytaılardyń mundaı darhandyǵyna dán razy bolǵan, ári erkektik osaldyqtary kúrt oıanǵan ǵun áskerleri sulý qyzdarǵa lap qoıyp, japatarmaǵaı úılenip alady. Bir-eki jyldyń aınalasynda jańa shańyraǵynda náreste úni estilmegen ǵun úıi qalmaıdy. Tipti, ǵun áskerleriniń kóshbasshysy Táńirquttyń ózi de qytaıdyń eń sulý qyzyna úılenip, qytaılanyp, birte-birte ǵun tilinde sóılesýdi ózine uıat sanap, qytaı tilin ardaqtaǵan ǵun jaýyngerlerine ǵana bıik qyzmet usynýdy jolǵa qoıady. Mine, osylaı qytaı aqylmandary bir kezde ózderin jermen-jeksen etip jeńgen ǵun áskerlerin bas aıaǵy 22 jyldyń ishinde túgel qytaıǵa aınaldyryp qana qoımaı, olardy qytaı eliniń ıgiligine qyzmet etkizedi».
Qytaı memleketindegi osy saıasat kúni búginge deıin jalǵasyp keledi. «Atajurttyqtar» túgili, belgili bir deńgeıde, bizdiń bılik te bul tuzaqtan shyǵa almaı kele jatqandyǵy eshkimge qupııa emes. Men Jer týraly komıssııanyń úshinshi otyrysynda sóılegen sózimde: «Jer Qazaqstan azamattaryna da satylmaýy tıis. Biraq jalǵa berýge bolady» dep jatyrsyzdar. Tek bir máseleni qatań túrde eskerýimiz kerek. Búgingi tańda 24 myń qazaq qyzy qytaı jigitterine turmysqa shyǵypty. Qyzdarymyzdyń bul úrdisi úlken deńgeıde jalǵasyp jatyr. Bolashaqta Qazaqstan azamatshasyna úılengen qytaı kúıeýbalalar san mıllıondaǵan gektar jerdi jalǵa alyp, qytaı qudalardy qaptatsa qaıtemiz? Sondyqtan aralas nekeli adamdardan keletin qaýipti «Jer týraly zańǵa» endirýimiz qajet!».
Kóp jyl buryn meniń «Tamyrsyzdandyrý qaýpiniń tujyrymdamasy» atty óleńimdi 34 memlekettiń aldyńǵy qatarly ókilderi, ári 70-ke jýyq ulttyń qanatty perzentteri qoldaǵanyn jáne olar osy óleńdi negiz etip, Birikken Ulttar Uıymyna, IýNESKO-ǵa arnaıy hat joldaǵanyn, osy attary atalǵan eki uıym da bul málimdemege erekshe yqylaspen qaraǵanyn qazirgi jas qaýym qaıdan bilsin? Sol Úndeýden jáne óleńimnen qysqasha úzindi keltireıin:
«2004 jyldyń qyrkúıek aıyndaǵy lıngvısterdiń esebi boıynsha álemde 6809 til qalypty. Jer sharynda eń kóp til negizinen Indonezııa, Brazılııa, Meksıka, Kamerýn, Úndistan, Reseı, Qytaı, AQSh sııaqty 8 memlekette jınaqtalǵan. Osylardyń ishindegi eń tili kóp, ıaǵnı 845 tilde sóıleıtin memleket – Úndistan. Odan keıingi oryndy – 600 tilde oı tolǵaıtyn el Papýa-Jańa Gvıneıa alady. Ǵalamdaǵy tilderdiń 90 paıyzyn 100 myńǵa jetpeıtin halyq tutynady, al 357 tilde 50-ge deıin, 46 tilde tek bir-bir adamnan ǵana sóıleıdi eken. Árıne, ol tilderdi tolyq joıyldy deýge ábden bolady. Óıtkeni memlekettik, eldik, tipti taıpalyq baılanys quraly bolýdan ketken tilderdiń bári óli tilge jatady. Osyndaı jolmen buryn Keńester Odaǵynda 93 til tirshilikpen qosh aıtysqan-dy. Jyl saıyn jer betinen shamamen 24 tildiń joıylyp otyratynyn eskersek, 2004 jylǵy álemdik esepte turǵan 6809 tildiń búgingi tańda shamamen 6737-si ǵana qalǵan bolyp shyǵady.
Mine, osy turǵydan qarar bolsaq, álemdik deńgeıde moıyndalǵan aqyn jáne qoǵam qaıratkeri Muhtar Shahanovtyń «Tamyrsyzdaný qaýpiniń tujyrymdamasy» ǵalamdyq rýhanııat bıiginen nazar aýdarýdy qajet etedi».
Tarıhyń tur sanańa ótkel tastap,
Óz tilińde oılaý, sóıleý toqtalǵan sátten bastap,
Búkil baba rýhymen
ulttyq, gendik, aqparattyq baılanysyń kesiler,
Taǵdyryńnan atamura shamyn solaı óshirer.
Óz tilińdi jersinbeýdiń,
Óz anańdy mensinbeýdiń
Arsyzdyǵy qaı dáýirde bolyp edi tapqyrlyq?
Ol rýhı múgedektik, ári ulttyq satqyndyq!
Az qaıǵy ma, talabyńdy túsinigiń aldasa.
Meıli on til, tipti júz til meńgergeniń dalbasa,
Óz ultyńnyń tili menen rýhy
Oı-sanańa irgetas bop qalmasa...
Shynshyl rýh darynynan qulqyn ozǵan zamanda,
Tamyrsyzdyq úlken qaýip týdyrady qoǵamǵa...
Endi depýtat kezimde, ıaǵnı 2007 jyly 10 mamyr kúni «Qytaı taýarlary men jemis-jıdekteriniń basqynshylyǵy» degen málimdememniń kishkene úzindisine nazar buralyq:
«Sońǵy jyldary Astana, Almaty bazarlary men dúkenderin ǵana emes, Qazaqstannyń barlyq saýda núktelerin, keı jerlerde tipti túgelge jýyq Qytaı taýarlary jaýlap alǵan. Kez-kelgen bazarǵa baryp, jemis-jıdek satatyn qatarlardy aralasańyz alma, almurt, júzim, qyzanaq, shabdaly, qara órik, qııar, t.b. qytaı ónimderi sap túzep turady. Munyń eki úlken sebebi bar. Birinshiden, qytaı ónimderi óte arzan. Ekinshiden, ol ónimder Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan, Tájikstannan jetkizilgen jemisterdeı tez buzylyp, nemese shirip ketpeıdi, qurt ta jemeıdi. Sebebi olardy qytaılar (ǵalymdardyń aıtýynsha) mólsherden tys bıoqosyndylarmen býlaıtyn kórinedi. Sondyqtan da býlanǵan jemister óńin joǵaltpaı, saǵaǵynan dál búgin úzilgendeı, jaınap tura beredi. Adam densaýlyǵyna munyń tıgizer zalaly qansha? Buǵan ózimizdiń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi múlde nazar aýdarǵan emes.
Qytaıdan elimizge ákelinip jatqan kúrishten de, erkekter talasa ishetin syradan da, shekten tys myshıaktiń tabylǵanyn, tipti balalardyń oıynshyǵy men maqta-mata ónimderinen de densaýlyqqa keri áser etetin ýly zattar qospasy shyqqan.
Astana qalasyndaǵy «Shapaǵat» pen «Sálem» saýda ortalyqtaryn aralaǵanymyzda mynadaı kózboıaýshylyqqa tap boldyq. Qytaıdan kelgen almalarǵa «Saltanat», «Lımonka», «Zolotoı prevoshod», «Belyı nalıv», «Semırechenka» dep Almaty qalasy mańynda ósetin alma túrleriniń attaryn jazyp qoıǵan. Sumdyq emes pe?»
Meniń taǵy sol kezdegi Qazaqstandaǵy Qytaı Elshisiniń jynyn keltirgen mynadaı óleńim bar:
««...Qytaıdaǵy «mádenı revolıýııa» tusynda,
San mıllıon adam tústi múlde bólek qysymǵa.
Jan bolmaýy tıisti edi bılik sózin eki etken,
Eger bireý kóshede júrse velosıpedpen,
Uly basshy Mao zedýnniń sýretin,
Kóligine, ne óziniń moınyna ilmese,
Uly asyraýshysynyń parqyn súıe bilmese,
Kez-kelgen jan ony teýip sulatýǵa,
Quqyly edi, tipti atyp qulatýǵa.
Bolǵan jáne odan da aýyr qadamdar.
Poıyzbenen, avtobýspen kele jatqan adamdar,
Jarııa etip, uly jannyń ulylyǵyn sezgenin,
Mao zedýnnyń eń qanatty sózderin,
Uqtyrardaı dosy túgil, qasyna,
Bári birdeı jatqa aıtýǵa tıisti edi qosyla.
Bireý shyqsa, bul talaptan bólinip tys qala alǵan,
Mao zedýnǵa eń jaý adam sanalǵan.
Sol sátte ol da atylyp,
o dúnıege jol alǵan...
Shyndyq buǵyp qala berse, kúsh almaı ma maıdalar?
Nege ádildik alǵa shyqsa, jurttyń tili baılanar?
Kúlli túrki álemine kezeń keldi oılanar...»
2015 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shanhaı qalasynda 150-ge jýyq memlekettiń kitaptary, ári onyń shyǵarýshylary jınalǵan úlken basqosýda jáne onda ótken arnaýly konkýrsta Shyńǵys Aıtmatov ekeýmiz birlesip jazǵan (Qytaı tiline Qaısha Tábarikqyzy aýdarǵan) «Ǵasyr aıyryǵyndaǵy syrlasý» (Quz basyndaǵy ańshynyń zary) atty shyǵarmamyz «HHI ǵasyrdyń eń ozyq, parasatty kitaby» dep baǵalandy.
Buryn Qytaıdaǵy qazaqtardyń taǵdyryna memlekettik deńgeıde bolysyp turýdyń múmkindigi bar edi. Biraq, sorymyzǵa qaraı, bizdiń elimizdiń basshylary kezinde qytaı tarapynan quıtyrqylyqpen usynylǵan qujatqa qol qoıyp jibergen. Endi ol qujat boıynsha qytaı memleketi óz qaramaǵyndaǵy qazaq ultynyń ókilderin «pisirip jeımin» dese de, olardyń ishki isterine Qazaqstan aralasa almaıdy. Jalǵyz ǵana jol qalǵan. Ol qandastarymyzdy óz ata jurtyna kóshirip alý. Biraq oǵan kedergi shash etekten».
Óz basym «Atajurt eriktileri» tóńiregindegi daý-damaıǵa bizdiń bılik te belgili bir deńgeıde yqpal etip otyr dep oılaımyn. Tipti «Atajurttyqtarǵa» qoldaý bildirýshilerdiń ózi sol bılikte otyrǵandyǵy týraly aqparattar da maǵan jetýde. Onyń astarynda taǵy da qytaı múddesi jatyr. Ol – qytaıǵa uzaq merzimge jalǵa jer berý jáne 52 qytaı kompanııasyn qazaq eline alyp kirý. Jalpy meniń qolymdaǵy málimet boıynsha Qazaqstandaǵy óndiris kompanııalarynda qytaı úleskerleriniń paıyzdyq kórsetkishi bylaısha kórinis beredi: «SNPS – Aqtóbemunaıgaz» AAQ – 94,47%; «Mańǵystaýmunaıgaz» AQ – 50%; «PetroQazaqstanQumkólResorsez» AQ – 67%; «Qazgermunaı» BK JShS – 50%; «TorǵaıPetroleým» AQ – 50%; «BozayOpereıtıng» LTD – 75%; «Qarajanbasmunaı» AAQ – 50%; «QýatAmlonMunaı»BK JShS – 100%; «SNPS–AıDanMunaı» BK JShS – 100%; «Sazanquraq» JShS – 100; «PotenıalOıl» JShS – 100%; «PrıkaspıanPetroleýmKompanı» JShS – 100%; «SaǵyzPetroleýmKompanı» JShS – 100%; «Embavedoıl» JShS – 100%; «AdaıpetroleýmKompanı» JShS – 50%; «QazMunaıGaz» BÓ AQ – 11%; «QazaqoılAqtóbe»JShS – 25%; «Qaraqudyqmunaı» JShS – 50%; «Arman» BK JShS – 25%; «Jambaı» JShS – 12,5%; «Lankaster Petroleým» AQ – 87,96%; «Emır Oıl» JShS (proess ústinde) – 100%.
Jalpy Qazaqstan bıligi osy yńǵaıda Qytaımen birlesip qurylǵan kásiporyndardyń qaı-qaısysyna da kepil retinde jer berýge nıet etip otyr.
Búgingi «Atajurt» tóńiregindegi daý-damaılar osy negizgi máselelerdiń quramdas bir bólshegi sııaqty áser qaldyrady. Bizdiń bıliktiń bul máselege kózjumbaılyqpen qarap otyrǵandyqtary sondyqtan.
Biz osy máselege bılik nazaryn aýdarý úshin bir top zııalylardyń basyn qosyp, málimdeme jarııaladyq. Biraq oǵan bılik qashanǵysyndaı nazar aýdarmaı otyr. Onyń ústine bılik tarapynan meniń aty-jónimdi baspasóz betterinde aıtpaýǵa, shyǵarmalarymdy teledıdardan bermeýge jasyryn túrde tyıym salynǵan. Soǵan oraı bizge oń peıil tanytpaıtyndar ózderiniń jaldamaly jandaıshaptary arqyly áleýmettik jeli betinde bizdi tilderi jetkenshe qaralap baqty. Tipti osy málimdemege meniń qatysym barlyǵyna kúmánmen qaraıtyndar da boı kórsete bastady.
Kóp jyl buryn Imanǵalı Tasmaǵambetov Almaty qalasynyń ákimi bolyp turǵan kezeńde qazirgi Pýshkın kóshesi men Raıymbek dańǵylynyń qıylysynda ornalasqan 10 qabatty úıdiń 6-shy qabatyn "Jalyn" jýrnalynyń quzyryna bergen bolatyn. 2017 jyly jýrnal ornalasqan 6-shy qabatty ǵana emes, «Jalyn» jýrnalyn da bir uıǵyr jigiti satyp alypty. Álgi jigit maǵat kelip: «Qalasańyz, endi siz de, «Jalyn» jýrnaly da túgeldeı maǵan qyzmet etetin bolasyzdar. Bálkim, birte-birte «Jalyn» jýrnaly uıǵyr tilindegi jýrnalǵa aınalyp ketýi de ábden múmkin!» dedi.
Men Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbekke hat joldadym. B.Baıbek azamattyq minez kórsetti. Onyń adamdary uıǵyr jigitti shaqyryp, jýrnaldy bizdiń ózimizge qaıta satýǵa kóndirdi. Sóıtip biz bir qaltaly azamattan 150 myń dollar qaryz surap, «Jalyn» jýrnalyn jáne jýrnal qyzmet etetin 6-qabatty qaıta satyp aldyq. Sol kezeńde «Atajurt» eriktileriniń jetekshisi Serikjan Bilásh maǵan kelip, «Jalyn» jýrnalynyń keńse jaıyn, satyp alýǵa tilek bildirdi. Biz Qudııar Bilál ekeýmiz oǵan túbegeıli qarsy shyqtyq.
Jalpy Serikjan Biláshtiń Qytaı múddesi úshin qyzmet atqaryp jatqandyǵy týraly málimetter áleýmettik jeli betinde jetip artylady. S.Biláshti jaqsy biletinderdiń, kezinde onymen birge bolyp, Serikjannyń jat oılaryna kóz jetkizgennen keıin, odan boılaryn aýlaq salǵandardyń pikirimen de sanaspaýǵa bolmaıdy. Máselen onyń "Jarqyn 7" degen atpen Qytaı múddesi úshin jumys jasaǵandyǵyn oralmandardyń deni rastap otyr. Sondaı-aq, Serikjan Bilásh Qytaı bıligin tili jetkenshe balaǵattap baqsa da onyń týystarynyń shekaradan esh kedergisiz ary-beri ótip júrgendigi de, jýrnalıster nazarynan tys qalǵan joq. Bul da kóńilge kúmán uıalatady.
Sózimiz dáıeksiz bolmas úshin Zańǵar Altaı atty baýyrymyzdyń feısbýktegi óz paraqshasynda jarııalaǵan myna bir pikirin ortaǵa shyǵaraıyq: «2015 jyldary qytaıdaǵy Iýúnnan-Gúıjý-Taıland baǵytyndaǵy mıgranttyq jol talqandalǵan soń "Jarqyn 7" Qytaıdyń wechat jelisinde 500 adamdyq ondaǵan jabyq toptar quryp, «Qytaı Qazaqtaryn Qazaqstanǵa kóshýge úgitteımin» dep is júzinde kóptegen ultyn súıetin qazaq jastaryn ózine tartty. Olar «Jarqyn 7»-ge ımandaı sendi. Biraq "Jarqyn 7" qytaı qazaqtaryna kóshi-qon jaıly emes, qaıta qytaı saıasattaryna qarsy úgit-nasıhat taratyp, «Qytaı úkimeti Qazaqtary Amerıkadaǵy úndister sııaqty qyryp jatyr, joıyp jatyr!» dep taǵy da Qytaı quqyq qorǵaý oryndarynyń kózine tústi. Alaıda bul Qazaqstanda jatqandyqtan Qytaı quqyq qorǵaý oryndary "Jarqyn 7"-niń aýdıo úndeýlerin taratqany, saqtaǵany úshin qarapaıym halyqty ustaı bastady. Onyń sońy aqyry 2017 jylǵy jappaı tutqyndaýǵa alyp keldi. Buryn «Jarqyn 7»-men kezdesken, onyń jazǵan maqalalaryn taratqan, oqyǵan, áleýmettik jelide bólisken muǵalimder, stýdentter jappaı tutqyndaldy".
Áleýmettik jeli betinde mundaı dáıektemeler jetip artylady. Biraq soǵan nazar salyp jatqan adam az. Al bılik bolsa tipti kózin jumyp otyr. Ózine eshkimniń tosqaýyl bolmaıtynyna kóz jetkizgen S. Bilásh qazir múlde erkinsip ketti. Ol aqyn-jazýshylardy "sasyqkúzen", "tyshqan" dep muqatqany azdaı «Men olardy tankimen taptaımyn» degendi esh shimirikpeı aıtatyn boldy. Sonda ony bulaısha erkeletip otyrǵan kim?
Biraq Serikjan Biláshtiń shynaıy beınesin osylaısha ashyp kórsetip jatqandar pikirlerine de qulaq asyp jatqandar az. Soǵan oraı barlyq máseleniń basyn ashyp jeke ózimniń atymnan málimdeme jasaýyma týra keldi. Onyń ústine Serikjan Biláshtiń ózi biz úndeý jasaǵannan keıin-aq: "Muxtar Shaxanovtyń aıtyp otyrǵany ras" dep vıdıomálimdeme jasaǵan bolatyn. Endi mynaý 6 naýryz kúni shaqyrtý jibergen sońǵy málimdemesinde de bizdiń aıtqandarymyzdyń shyndyq ekendigin taǵy da moıyndap otyr. Solaı bola tura óz aǵattyǵynan qortyndy shyǵarýǵa asyǵar emes. Taǵy da qaıtalap aıtamyz, bizge bárinen buryn oralmandardyń tatýlyǵy qymbat. Sondyqtan, Serikjannyń áýeli oralmandardan quralǵan qoǵamdyq uıymdardyń basyn qosyp, bul qordalanǵan máseleni óz ishterinde sheshkeni jón. Jalpy daqpyrt pen dańǵazany toqtatatyn ýaqyt jetti.
2015 jyly Anglııanyń London qalasynda Shyńǵys Aıtmatov ekeýmiz birlesip, jazǵan «Ǵasyr aıryǵyndaǵy syrlasý» («Quz basyndaǵy ańshynyń zary») atty kitabymyzdyń aǵylshyn tilindegi ekinshi aýdarmasynyń tusaýkeseri ótti. Shyǵarma ózderine erekshe unaǵan Anglııadaǵy bizdiń jaqtastarymyz Aıtmatov ekeýmiz jaıly eki serııaly kólemdi fılm shyǵarýdy josparlap qoıypty. Menimen kezdesýge Anglııanyń kórnekti jazýshylary, aqyndary, ǵalymdary jınaldy. Sol jıynda men:
«Kim shyndyǵyn joǵaltyp alsa,
«Aqty – aq, qarany – qara» dep aıtýdan qalsa,
Iaǵnı, sózi basqa, isi basqa bolsa,
Ulttyq, ǵalamdyq múddege tamyr jibere almasa,
Pendeligi tek ózin emes, qoǵamyn da aldasa,
Ondaı aqynnyń da,
ǵalymnyń da,
saıasatkerdiń de,
Mazmuny, dańqy – dalbasa!» degen ustanymymdy oqydym. Aýdarmashy meniń oılarymdy aǵylshyn tilinde jetkizip turdy. Sonda Anglııanyń ataqty jazýshylary, aqyndary, ǵalymdary birinen soń biri shyǵyp sóılep: «Ókinishke oraı, biz de shyndyqtan alystap kettik. Aqty – aq, qarany – qara» dep aıta almaımyz. Bılik basyndaǵylardy, bir paıdasy tıip qala ma dep úlken alaıaq baılardy madaqtaımyz» dep erekshe minez tanytty.
Allah Taǵalam bolashaqta bárimizdi shyndyq bıiginde oı toǵystyrý men boı toǵystyrýǵa jazsyn!
Muhtar ShAHANOV,
Qazaqstannyń Halyq jazýshysy,
«Túrki tildes halyqtar arasyndaǵy
eń úzdik álem aqyny» syılyǵynyń ıegeri,
«Túrki álemi Zııalylar Odaǵynyń» tóraǵasy
