ەڭ اۋەلى ەجەلدەن قالىپتاسقان قىتاي ساياساتىنىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىندىعىنا بارشاڭىزدىڭ نازارلارىڭىزدى بۇرعىم كەلەدى.
«ءبىز شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ «سوكراتتى ەسكەرۋ ءتۇنى نەمەسە ميعۇلا تەرىسى ۇستىندەگى سوت» اتتى دراما جازعانبىز. بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ساحناسىنان ورىن تەپكەن سول درامانىڭ ءبىر بولىگى قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ارعى اتالارى سانالاتىن عۇندار داۋىرىندە بولعان تاريحي وقيعاعا قۇرىلعان. عۇندار قىتايدىڭ حۋانحە وزەنى بويىنداعى ايماقتى جاۋلاپ الادى. تاس-تالقانى شىعىپ جەڭىلىسكە ۇشىراعان قىتايلار، ءوز ىشىندەگى اقىلمان قاريالارىن ىسكە قوسا وتىرىپ، مىناداي جاسىرىن شەشىمگە كەلەدى. ولار قولدارىنداعى ەرەكشە مۇمكىندىكتى، ياعني ەركەك جىنىستىلاردىڭ تابيعي وسالدىعىن پايدالانۋ ارقىلى، عۇن جاۋىنگەرلەرىن 20-25 جىل ىشىندە تۇگەلدەي قىتايعا اينالدىرىپ جىبەرۋدى جوسپارلايدى. ءسويتىپ، ءار عۇن جاۋىنگەرىنە ەڭ سۇلۋ قىزدارىن سىي رەتىندە ۇسىنادى. قىتايلاردىڭ مۇنداي دارحاندىعىنا ءدان رازى بولعان، ءارى ەركەكتىك وسالدىقتارى كۇرت ويانعان عۇن اسكەرلەرى سۇلۋ قىزدارعا لاپ قويىپ، جاپاتارماعاي ۇيلەنىپ الادى. ءبىر-ەكى جىلدىڭ اينالاسىندا جاڭا شاڭىراعىندا نارەستە ءۇنى ەستىلمەگەن عۇن ءۇيى قالمايدى. ءتىپتى، عۇن اسكەرلەرىنىڭ كوشباسشىسى تاڭىرقۇتتىڭ ءوزى دە قىتايدىڭ ەڭ سۇلۋ قىزىنا ۇيلەنىپ، قىتايلانىپ، بىرتە-بىرتە عۇن تىلىندە سويلەسۋدى وزىنە ۇيات ساناپ، قىتاي ءتىلىن ارداقتاعان عۇن جاۋىنگەرلەرىنە عانا بيىك قىزمەت ۇسىنۋدى جولعا قويادى. مىنە، وسىلاي قىتاي اقىلماندارى ءبىر كەزدە وزدەرىن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ جەڭگەن عۇن اسكەرلەرىن باس اياعى 22 جىلدىڭ ىشىندە تۇگەل قىتايعا اينالدىرىپ قانا قويماي، ولاردى قىتاي ەلىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتكىزەدى».
قىتاي مەملەكەتىندەگى وسى ساياسات كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. «اتاجۇرتتىقتار» تۇگىلى، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە، ءبىزدىڭ بيلىك تە بۇل تۇزاقتان شىعا الماي كەلە جاتقاندىعى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. مەن جەر تۋرالى كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىمدە: «جەر قازاقستان ازاماتتارىنا دا ساتىلماۋى ءتيىس. بىراق جالعا بەرۋگە بولادى» دەپ جاتىرسىزدار. تەك ءبىر ماسەلەنى قاتاڭ تۇردە ەسكەرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا 24 مىڭ قازاق قىزى قىتاي جىگىتتەرىنە تۇرمىسقا شىعىپتى. قىزدارىمىزدىڭ بۇل ءۇردىسى ۇلكەن دەڭگەيدە جالعاسىپ جاتىر. بولاشاقتا قازاقستان ازاماتشاسىنا ۇيلەنگەن قىتاي كۇيەۋبالالار سان ميلليونداعان گەكتار جەردى جالعا الىپ، قىتاي قۇدالاردى قاپتاتسا قايتەمىز؟ سوندىقتان ارالاس نەكەلى ادامداردان كەلەتىن قاۋىپتى «جەر تۋرالى زاڭعا» ەندىرۋىمىز قاجەت!».
كوپ جىل بۇرىن مەنىڭ «تامىرسىزداندىرۋ قاۋپىنىڭ تۇجىرىمداماسى» اتتى ولەڭىمدى 34 مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى، ءارى 70-كە جۋىق ۇلتتىڭ قاناتتى پەرزەنتتەرى قولداعانىن جانە ولار وسى ولەڭدى نەگىز ەتىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا، يۋنەسكو-عا ارنايى حات جولداعانىن، وسى اتتارى اتالعان ەكى ۇيىم دا بۇل مالىمدەمەگە ەرەكشە ىقىلاسپەن قاراعانىن قازىرگى جاس قاۋىم قايدان ءبىلسىن؟ سول ۇندەۋدەن جانە ولەڭىمنەن قىسقاشا ءۇزىندى كەلتىرەيىن:
«2004 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى لينگۆيستەردىڭ ەسەبى بويىنشا الەمدە 6809 ءتىل قالىپتى. جەر شارىندا ەڭ كوپ ءتىل نەگىزىنەن يندونەزيا، برازيليا، مەكسيكا، كامەرۋن، ءۇندىستان، رەسەي، قىتاي، اقش سياقتى 8 مەملەكەتتە جيناقتالعان. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتىلى كوپ، ياعني 845 تىلدە سويلەيتىن مەملەكەت – ءۇندىستان. ودان كەيىنگى ورىندى – 600 تىلدە وي تولعايتىن ەل پاپۋا-جاڭا گۆينەيا الادى. عالامداعى تىلدەردىڭ 90 پايىزىن 100 مىڭعا جەتپەيتىن حالىق تۇتىنادى، ال 357 تىلدە 50-گە دەيىن، 46 تىلدە تەك ءبىر-ءبىر ادامنان عانا سويلەيدى ەكەن. ارينە، ول تىلدەردى تولىق جويىلدى دەۋگە ابدەن بولادى. ويتكەنى مەملەكەتتىك، ەلدىك، ءتىپتى تايپالىق بايلانىس قۇرالى بولۋدان كەتكەن تىلدەردىڭ ءبارى ءولى تىلگە جاتادى. وسىنداي جولمەن بۇرىن كەڭەستەر وداعىندا 93 ءتىل تىرشىلىكپەن قوش ايتىسقان-دى. جىل سايىن جەر بەتىنەن شامامەن 24 ءتىلدىڭ جويىلىپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك، 2004 جىلعى الەمدىك ەسەپتە تۇرعان 6809 ءتىلدىڭ بۇگىنگى تاڭدا شامامەن 6737-ءسى عانا قالعان بولىپ شىعادى.
مىنە، وسى تۇرعىدان قارار بولساق، الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالعان اقىن جانە قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆتىڭ «تامىرسىزدانۋ قاۋپىنىڭ تۇجىرىمداماسى» عالامدىق رۋحانيات بيىگىنەن نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى».
تاريحىڭ تۇر ساناڭا وتكەل تاستاپ،
ءوز تىلىڭدە ويلاۋ، سويلەۋ توقتالعان ساتتەن باستاپ،
بۇكىل بابا رۋحىمەن
ۇلتتىق، گەندىك، اقپاراتتىق بايلانىسىڭ كەسىلەر،
تاعدىرىڭنان اتامۇرا شامىن سولاي وشىرەر.
ءوز ءتىلىڭدى جەرسىنبەۋدىڭ،
ءوز اناڭدى مەنسىنبەۋدىڭ
ارسىزدىعى قاي داۋىردە بولىپ ەدى تاپقىرلىق؟
ول رۋحي مۇگەدەكتىك، ءارى ۇلتتىق ساتقىندىق!
از قايعى ما، تالابىڭدى تۇسىنىگىڭ الداسا.
مەيلى ون ءتىل، ءتىپتى ءجۇز ءتىل مەڭگەرگەنىڭ دالباسا،
ءوز ۇلتىڭنىڭ ءتىلى مەنەن رۋحى
وي-ساناڭا ىرگەتاس بوپ قالماسا...
شىنشىل رۋح دارىنىنان قۇلقىن وزعان زاماندا،
تامىرسىزدىق ۇلكەن قاۋىپ تۋدىرادى قوعامعا...
ەندى دەپۋتات كەزىمدە، ياعني 2007 جىلى 10 مامىر كۇنى «قىتاي تاۋارلارى مەن جەمىس-جيدەكتەرىنىڭ باسقىنشىلىعى» دەگەن مالىمدەمەمنىڭ كىشكەنە ۇزىندىسىنە نازار بۇرالىق:
«سوڭعى جىلدارى استانا، الماتى بازارلارى مەن دۇكەندەرىن عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ بارلىق ساۋدا نۇكتەلەرىن، كەي جەرلەردە ءتىپتى تۇگەلگە جۋىق قىتاي تاۋارلارى جاۋلاپ العان. كەز-كەلگەن بازارعا بارىپ، جەمىس-جيدەك ساتاتىن قاتارلاردى ارالاساڭىز الما، المۇرت، ءجۇزىم، قىزاناق، شابدالى، قارا ورىك، قيار، ت.ب. قىتاي ونىمدەرى ساپ تۇزەپ تۇرادى. مۇنىڭ ەكى ۇلكەن سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قىتاي ونىمدەرى وتە ارزان. ەكىنشىدەن، ول ونىمدەر قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان، تاجىكستاننان جەتكىزىلگەن جەمىستەردەي تەز بۇزىلىپ، نەمەسە ءشىرىپ كەتپەيدى، قۇرت تا جەمەيدى. سەبەبى ولاردى قىتايلار (عالىمداردىڭ ايتۋىنشا) مولشەردەن تىس بيوقوسىندىلارمەن بۋلايتىن كورىنەدى. سوندىقتان دا بۋلانعان جەمىستەر ءوڭىن جوعالتپاي، ساعاعىنان ءدال بۇگىن ۇزىلگەندەي، جايناپ تۇرا بەرەدى. ادام دەنساۋلىعىنا مۇنىڭ تيگىزەر زالالى قانشا؟ بۇعان ءوزىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مۇلدە نازار اۋدارعان ەمەس.
قىتايدان ەلىمىزگە اكەلىنىپ جاتقان كۇرىشتەن دە، ەركەكتەر تالاسا ىشەتىن سىرادان دا، شەكتەن تىس مىشياكتىڭ تابىلعانىن، ءتىپتى بالالاردىڭ ويىنشىعى مەن ماقتا-ماتا ونىمدەرىنەن دە دەنساۋلىققا كەرى اسەر ەتەتىن ۋلى زاتتار قوسپاسى شىققان.
استانا قالاسىنداعى «شاپاعات» پەن «سالەم» ساۋدا ورتالىقتارىن ارالاعانىمىزدا مىناداي كوزبوياۋشىلىققا تاپ بولدىق. قىتايدان كەلگەن المالارعا «سالتانات»، «ليمونكا»، «زولوتوي پرەۆوسحود»، «بەلىي ناليۆ»، «سەميرەچەنكا» دەپ الماتى قالاسى ماڭىندا وسەتىن الما تۇرلەرىنىڭ اتتارىن جازىپ قويعان. سۇمدىق ەمەس پە؟»
مەنىڭ تاعى سول كەزدەگى قازاقستانداعى قىتاي ەلشىسىنىڭ جىنىن كەلتىرگەن مىناداي ولەڭىم بار:
««...قىتايداعى «مادەني رەۆوليۋتسيا» تۇسىندا،
سان ميلليون ادام ءتۇستى مۇلدە بولەك قىسىمعا.
جان بولماۋى ءتيىستى ەدى بيلىك ءسوزىن ەكى ەتكەن،
ەگەر بىرەۋ كوشەدە جۇرسە ۆەلوسيپەدپەن،
ۇلى باسشى ماو تسزەدۋننىڭ سۋرەتىن،
كولىگىنە، نە ءوزىنىڭ موينىنا ىلمەسە،
ۇلى اسىراۋشىسىنىڭ پارقىن سۇيە بىلمەسە،
كەز-كەلگەن جان ونى تەۋىپ سۇلاتۋعا،
قۇقىلى ەدى، ءتىپتى اتىپ قۇلاتۋعا.
بولعان جانە ودان دا اۋىر قادامدار.
پويىزبەنەن، اۆتوبۋسپەن كەلە جاتقان ادامدار،
جاريا ەتىپ، ۇلى جاننىڭ ۇلىلىعىن سەزگەنىن،
ماو تسزەدۋننىڭ ەڭ قاناتتى سوزدەرىن،
ۇقتىرارداي دوسى تۇگىل، قاسىنا،
ءبارى بىردەي جاتقا ايتۋعا ءتيىستى ەدى قوسىلا.
بىرەۋ شىقسا، بۇل تالاپتان ءبولىنىپ تىس قالا العان،
ماو تسزەدۋنعا ەڭ جاۋ ادام سانالعان.
سول ساتتە ول دا اتىلىپ،
و دۇنيەگە جول العان...
شىندىق بۇعىپ قالا بەرسە، كۇش الماي ما مايدالار؟
نەگە ادىلدىك العا شىقسا، جۇرتتىڭ ءتىلى بايلانار؟
كۇللى تۇركى الەمىنە كەزەڭ كەلدى ويلانار...»
2015 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شانحاي قالاسىندا 150-گە جۋىق مەملەكەتتىڭ كىتاپتارى، ءارى ونىڭ شىعارۋشىلارى جينالعان ۇلكەن باسقوسۋدا جانە وندا وتكەن ارناۋلى كونكۋرستا شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ جازعان (قىتاي تىلىنە قايشا تابارىكقىزى اۋدارعان) «عاسىر ايىرىعىنداعى سىرلاسۋ» (قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى) اتتى شىعارمامىز «ءححى عاسىردىڭ ەڭ وزىق، پاراساتتى كىتابى» دەپ باعالاندى.
بۇرىن قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاعدىرىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولىسىپ تۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ەدى. بىراق، سورىمىزعا قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باسشىلارى كەزىندە قىتاي تاراپىنان قۇيتىرقىلىقپەن ۇسىنىلعان قۇجاتقا قول قويىپ جىبەرگەن. ەندى ول قۇجات بويىنشا قىتاي مەملەكەتى ءوز قاراماعىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن «ءپىسىرىپ جەيمىن» دەسە دە، ولاردىڭ ىشكى ىستەرىنە قازاقستان ارالاسا المايدى. جالعىز عانا جول قالعان. ول قانداستارىمىزدى ءوز اتا جۇرتىنا كوشىرىپ الۋ. بىراق وعان كەدەرگى شاش ەتەكتەن».
ءوز باسىم «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايعا ءبىزدىڭ بيلىك تە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپال ەتىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ءتىپتى «اتاجۇرتتىقتارعا» قولداۋ بىلدىرۋشىلەردىڭ ءوزى سول بيلىكتە وتىرعاندىعى تۋرالى اقپاراتتار دا ماعان جەتۋدە. ونىڭ استارىندا تاعى دا قىتاي مۇددەسى جاتىر. ول – قىتايعا ۇزاق مەرزىمگە جالعا جەر بەرۋ جانە 52 قىتاي كومپانياسىن قازاق ەلىنە الىپ كىرۋ. جالپى مەنىڭ قولىمداعى مالىمەت بويىنشا قازاقستانداعى ءوندىرىس كومپانيالارىندا قىتاي ۇلەسكەرلەرىنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى بىلايشا كورىنىس بەرەدى: «سنپس – اقتوبەمۇنايگاز» ااق – 94,47%; «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق – 50%; «پەتروقازاقستانقۇمكولرەسورسەز» اق – 67%; «قازگەرمۇناي» بك جشس – 50%; «تورعايپەترولەۋم» اق – 50%; «بوزاششىوپەرەيتينگ» لتد – 75%; «قاراجانباسمۇناي» ااق – 50%; «قۋاتاملونمۇناي»بك جشس – 100%; «سنپس–ايدانمۇناي» بك جشس – 100%; «سازانقۇراق» جشس – 100; «پوتەنتسيالويل» جشس – 100%; «پريكاسپيانپەترولەۋمكومپاني» جشس – 100%; «ساعىزپەترولەۋمكومپاني» جشس – 100%; «ەمباۆەدويل» جشس – 100%; «ادايپەترولەۋمكومپاني» جشس – 50%; «قازمۇنايگاز» ءبو اق – 11%; «قازاقويلاقتوبە»جشس – 25%; «قاراقۇدىقمۇناي» جشس – 50%; «ارمان» بك جشس – 25%; «جامباي» جشس – 12,5%; «لانكاستەر پەترولەۋم» اق – 87,96%; «ەمير ويل» جشس (پروتسەسس ۇستiندە) – 100%.
جالپى قازاقستان بيلىگى وسى ىڭعايدا قىتايمەن بىرلەسىپ قۇرىلعان كاسىپورىنداردىڭ قاي-قايسىسىنا دا كەپىل رەتىندە جەر بەرۋگە نيەت ەتىپ وتىر.
بۇگىنگى «اتاجۇرت» توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايلار وسى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ قۇرامداس ءبىر بولشەگى سياقتى اسەر قالدىرادى. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بۇل ماسەلەگە كوزجۇمبايلىقپەن قاراپ وتىرعاندىقتارى سوندىقتان.
ءبىز وسى ماسەلەگە بيلىك نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ءبىر توپ زيالىلاردىڭ باسىن قوسىپ، مالىمدەمە جاريالادىق. بىراق وعان بيلىك قاشانعىسىنداي نازار اۋدارماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە بيلىك تاراپىنان مەنىڭ اتى-ءجونىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ايتپاۋعا، شىعارمالارىمدى تەلەديداردان بەرمەۋگە جاسىرىن تۇردە تىيىم سالىنعان. سوعان وراي بىزگە وڭ پەيىل تانىتپايتىندار وزدەرىنىڭ جالدامالى جاندايشاپتارى ارقىلى الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە ءبىزدى تىلدەرى جەتكەنشە قارالاپ باقتى. ءتىپتى وسى مالىمدەمەگە مەنىڭ قاتىسىم بارلىعىنا كۇمانمەن قارايتىندار دا بوي كورسەتە باستادى.
كوپ جىل بۇرىن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزەڭدە قازىرگى پۋشكين كوشەسى مەن رايىمبەك داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان 10 قاباتتى ءۇيدىڭ 6-شى قاباتىن "جالىن" جۋرنالىنىڭ قۇزىرىنا بەرگەن بولاتىن. 2017 جىلى جۋرنال ورنالاسقان 6-شى قاباتتى عانا ەمەس، «جالىن» جۋرنالىن دا ءبىر ۇيعىر جىگىتى ساتىپ الىپتى. الگى جىگىت ماعات كەلىپ: «قالاساڭىز، ەندى ءسىز دە، «جالىن» جۋرنالى دا تۇگەلدەي ماعان قىزمەت ەتەتىن بولاسىزدار. بالكىم، بىرتە-بىرتە «جالىن» جۋرنالى ۇيعىر تىلىندەگى جۋرنالعا اينالىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن!» دەدى.
مەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەككە حات جولدادىم. ب.بايبەك ازاماتتىق مىنەز كورسەتتى. ونىڭ ادامدارى ۇيعىر جىگىتتى شاقىرىپ، جۋرنالدى ءبىزدىڭ وزىمىزگە قايتا ساتۋعا كوندىردى. ءسويتىپ ءبىز ءبىر قالتالى ازاماتتان 150 مىڭ دوللار قارىز سۇراپ، «جالىن» جۋرنالىن جانە جۋرنال قىزمەت ەتەتىن 6-قاباتتى قايتا ساتىپ الدىق. سول كەزەڭدە «اتاجۇرت» ەرىكتىلەرىنىڭ جەتەكشىسى سەرىكجان ءبىلاش ماعان كەلىپ، «جالىن» جۋرنالىنىڭ كەڭسە جايىن، ساتىپ الۋعا تىلەك ءبىلدىردى. ءبىز قۇديار ءبىلال ەكەۋمىز وعان تۇبەگەيلى قارسى شىقتىق.
جالپى سەرىكجان ءبىلاشتىڭ قىتاي مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت اتقارىپ جاتقاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە جەتىپ ارتىلادى. س.ءبىلاشتى جاقسى بىلەتىندەردىڭ، كەزىندە ونىمەن بىرگە بولىپ، سەرىكجاننىڭ جات ويلارىنا كوز جەتكىزگەننەن كەيىن، ودان بويلارىن اۋلاق سالعانداردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسپاۋعا بولمايدى. ماسەلەن ونىڭ "جارقىن 7" دەگەن اتپەن قىتاي مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس جاساعاندىعىن ورالمانداردىڭ دەنى راستاپ وتىر. سونداي-اق، سەرىكجان ءبىلاش قىتاي بيلىگىن ءتىلى جەتكەنشە بالاعاتتاپ باقسا دا ونىڭ تۋىستارىنىڭ شەكارادان ەش كەدەرگىسىز ارى-بەرى ءوتىپ جۇرگەندىگى دە، جۋرناليستەر نازارىنان تىس قالعان جوق. بۇل دا كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتادى.
ءسوزىمىز دايەكسىز بولماس ءۇشىن زاڭعار التاي اتتى باۋىرىمىزدىڭ فەيسبۋكتەگى ءوز پاراقشاسىندا جاريالاعان مىنا ءبىر پىكىرىن ورتاعا شىعارايىق: «2015 جىلدارى قىتايداعى ءيۋۇننان-گۇيجۋ-تايلاند باعىتىنداعى ميگرانتتىق جول تالقاندالعان سوڭ "جارقىن 7" قىتايدىڭ wechat جەلىسىندە 500 ادامدىق ونداعان جابىق توپتار قۇرىپ، «قىتاي قازاقتارىن قازاقستانعا كوشۋگە ۇگىتتەيمىن» دەپ ءىس جۇزىندە كوپتەگەن ۇلتىن سۇيەتىن قازاق جاستارىن وزىنە تارتتى. ولار «جارقىن 7»-گە يمانداي سەندى. بىراق "جارقىن 7" قىتاي قازاقتارىنا كوشى-قون جايلى ەمەس، قايتا قىتاي ساياساتتارىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات تاراتىپ، «قىتاي ۇكىمەتى قازاقتارى امەريكاداعى ۇندىستەر سياقتى قىرىپ جاتىر، جويىپ جاتىر!» دەپ تاعى دا قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ كوزىنە ءتۇستى. الايدا بۇل قازاقستاندا جاتقاندىقتان قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورىندارى "جارقىن 7"-ءنىڭ اۋديو ۇندەۋلەرىن تاراتقانى، ساقتاعانى ءۇشىن قاراپايىم حالىقتى ۇستاي باستادى. ونىڭ سوڭى اقىرى 2017 جىلعى جاپپاي تۇتقىنداۋعا الىپ كەلدى. بۇرىن «جارقىن 7»-مەن كەزدەسكەن، ونىڭ جازعان ماقالالارىن تاراتقان، وقىعان، الەۋمەتتىك جەلىدە بولىسكەن مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر جاپپاي تۇتقىندالدى".
الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە مۇنداي دايەكتەمەلەر جەتىپ ارتىلادى. بىراق سوعان نازار سالىپ جاتقان ادام از. ال بيلىك بولسا ءتىپتى كوزىن جۇمىپ وتىر. وزىنە ەشكىمنىڭ توسقاۋىل بولمايتىنىنا كوز جەتكىزگەن س. ءبىلاش قازىر مۇلدە ەركىنسىپ كەتتى. ول اقىن-جازۋشىلاردى "ساسىقكۇزەن", "تىشقان" دەپ مۇقاتقانى ازداي «مەن ولاردى تانكىمەن تاپتايمىن» دەگەندى ەش شىمىرىكپەي ايتاتىن بولدى. سوندا ونى بۇلايشا ەركەلەتىپ وتىرعان كىم؟
بىراق سەرىكجان ءبىلاشتىڭ شىنايى بەينەسىن وسىلايشا اشىپ كورسەتىپ جاتقاندار پىكىرلەرىنە دە قۇلاق اسىپ جاتقاندار از. سوعان وراي بارلىق ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ جەكە ءوزىمنىڭ اتىمنان مالىمدەمە جاساۋىما تۋرا كەلدى. ونىڭ ۇستىنە سەرىكجان ءبىلاشتىڭ ءوزى ءبىز ۇندەۋ جاساعاننان كەيىن-اق: "مۇxتار شاxانوۆتىڭ ايتىپ وتىرعانى راس" دەپ ۆيديومالىمدەمە جاساعان بولاتىن. ەندى مىناۋ 6 ناۋرىز كۇنى شاقىرتۋ جىبەرگەن سوڭعى مالىمدەمەسىندە دە ءبىزدىڭ ايتقاندارىمىزدىڭ شىندىق ەكەندىگىن تاعى دا مويىنداپ وتىر. سولاي بولا تۇرا ءوز اعاتتىعىنان قورتىندى شىعارۋعا اسىعار ەمەس. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، بىزگە بارىنەن بۇرىن ورالمانداردىڭ تاتۋلىعى قىمبات. سوندىقتان، سەرىكجاننىڭ اۋەلى ورالمانداردان قۇرالعان قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسىن قوسىپ، بۇل قوردالانعان ماسەلەنى ءوز ىشتەرىندە شەشكەنى ءجون. جالپى داقپىرت پەن داڭعازانى توقتاتاتىن ۋاقىت جەتتى.
2015 جىلى انگليانىڭ لوندون قالاسىندا شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ، جازعان «عاسىر ايرىعىنداعى سىرلاسۋ» («قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى») اتتى كىتابىمىزدىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ەكىنشى اۋدارماسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. شىعارما وزدەرىنە ەرەكشە ۇناعان انگلياداعى ءبىزدىڭ جاقتاستارىمىز ايتماتوۆ ەكەۋمىز جايلى ەكى سەريالى كولەمدى فيلم شىعارۋدى جوسپارلاپ قويىپتى. مەنىمەن كەزدەسۋگە انگليانىڭ كورنەكتى جازۋشىلارى، اقىندارى، عالىمدارى جينالدى. سول جيىندا مەن:
«كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا،
«اقتى – اق، قارانى – قارا» دەپ ايتۋدان قالسا،
ياعني، ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا بولسا،
ۇلتتىق، عالامدىق مۇددەگە تامىر جىبەرە الماسا،
پەندەلىگى تەك ءوزىن ەمەس، قوعامىن دا الداسا،
ونداي اقىننىڭ دا،
عالىمنىڭ دا،
ساياساتكەردىڭ دە،
مازمۇنى، داڭقى – دالباسا!» دەگەن ۇستانىمىمدى وقىدىم. اۋدارماشى مەنىڭ ويلارىمدى اعىلشىن تىلىندە جەتكىزىپ تۇردى. سوندا انگليانىڭ اتاقتى جازۋشىلارى، اقىندارى، عالىمدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ سويلەپ: «وكىنىشكە وراي، ءبىز دە شىندىقتان الىستاپ كەتتىك. اقتى – اق، قارانى – قارا» دەپ ايتا المايمىز. بيلىك باسىنداعىلاردى، ءبىر پايداسى ءتيىپ قالا ما دەپ ۇلكەن الاياق بايلاردى ماداقتايمىز» دەپ ەرەكشە مىنەز تانىتتى.
اللاح تاعالام بولاشاقتا ءبارىمىزدى شىندىق بيىگىندە وي توعىستىرۋ مەن بوي توعىستىرۋعا جازسىن!
مۇحتار شاحانوۆ،
قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى،
«تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنداعى
ەڭ ۇزدىك الەم اقىنى» سىيلىعىنىڭ يەگەرى،
«تۇركى الەمى زيالىلار وداعىنىڭ» توراعاسى
