AES taqyrybyna qatysty búginde mamandar túrli pikir aıtýda. Olardyń arasynan tıimdi tustaryn tizbektep berip jatqandary da, dattap jatqandary da az emes. Alaıda halyq arasynda beıresmı alyp-qashpa áńgimelerge senetinder de bar. Biraq «QAES» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkın «tek bilikti mamandardyń ǵana sóziný sený kerek» deıdi. Bul týraly tolyǵyraq suhbatymyzdan oqyp bile alasyz:
- Tımýr myrza, AES-ke qatysty sońǵy jańalyqtar qandaı? Ótken joly qarsy taraptan petıııa jarııalanǵan bolatyn. Bul AES qurylysynyń josparyna áser etpeı me? Sizderdiń reakııalaryńyz qandaı boldy?
- AES qurylysynyń salynýynda ózindik algorıtm bar. Áýeli halyqtyq tyńdalym bolady, sodan soń tehnıkalyq ekonomıkalyq negizdemege qatysty arnaıy qujattar erejesine saı júzege asady. Iaǵnı, atalǵan algorıtmde birinshi kezekte halyq pikiri tur. Budan AES-tiń halyq pikirine súıengen, halyqtyń oıyn nazarǵa alǵan obekt ekenin ańǵarýymyzǵa bolady.
- Sońǵy ózgeristerge qarasaq Franııa mamandarymen kelissózder júrgizilip jatqanyn baıqaǵan edik. Eldegi AES qurylysyn qaı elge tapsyratyn boldyq? Bul sheshildi me?
- Bizde 4 eldiń reaktorlary qarastyrylyp otyr. Ony barshańyz bilesizder. Bastapqyda alty usynys bolady. Sonyń ishinen naryqtaǵy jaqsy degen 4 jobany tańdap aldyq. Bul qaýipsizdik deńgeıi joǵary 3, 3+ reaktorlary. Alaıda Franııa dep bekitildi dep naqty aıtýǵa áli de erte. Qazirgi tańda ár úmitker elde 25% -dan boljamdy degen jospar tur desek bolady.
- Osy ýaqytqa deıin atalǵan taqyrypqa qatysty birneshe mamandarmen suhbattar júrgizdik. Kóbi saıası jaǵdaılardy negizge alyp Rosatomdy qoldamaıtyndaryn aıtty. Sizdiń pikirińizshe saıası jaǵdaı Reseı reaktorlaryn tańdaýymyzǵa áser ete me?
- Jeke ózimde Reseıge qatysty boljamdy qaýipti oılar joq. Biz qazir túrli nusqalardy qarastyryp jatyrmyz. Árıne, arnaıy krıterııler, talaptar bar. Osy dúnıelerge súıenip qana jobalardy baǵalaý ústindemiz. Sondyqtan ázirge bir elge qatysty úzildi-kesildi naqty pikir aıtý múmkin emes. Franııanyń da, Qytaıdyń da, Reseıdiń de, Koreıanyń da múmkindigi birdeı. Sebebi, árqaısysynyń ózinshe artyqshylyqtary jáne kemshin tustary bar.
- Halyqtyń oıynsha Reseımen seriktes bolsaq erteńgi kúni saıası jaǵdaı shıelinisip ketse, AES olardyń bir qarýly quralyna aınalyp ketýi múmkin deıdi. Bul qanshalyqty ras?
- Bul múmkin emes nárse. Memleketke qatysty esh baılanys joq. Dál sol sekildi Koreıa bolmasyn, Qytaı bolmasyn seriktes bolsa, AES-ty jaryp jiberedi degenge sený qıyn. Sebebi onyń ıesi ózimiz bolamyz. Árıne, qazir oryn alyp jatqan saıası jaıttarǵa qatysty Reseıdiń usynysyna jiti qaraýǵa májbúrmiz. Alaıda, atom stanııasy 10 jyl salynady. Bul ýaqyt aralyǵynda ne bolatyn belgisiz. Onyń jumys jasaý ýaqyty da bir ǵasyrǵa tatıdy. Iaǵnı, stanııa qurylysyn bastamas buryn 100 jyldyq bolashaǵymyzdy oılaýymyz qajet. Búgingi jaǵdaıǵa qarap sheshim shyǵarýǵa bolmaıdy. Erteńgi kún ne bolaryn bilmeımiz. Bálkim saıası jaǵdaı jaqsaryp qalar nemese ýshyǵyp ketýi de múmkin. Nendeı jaǵdaı bolmasyn stanııany ózimiz basqaratynymyzdy umytpaǵanymyz jón. Boljamdy táýekelderdiń aldyn alýǵa qatysty josparlar qarastyrylýda. Onyń ishinde tehnıkalyq, ekonomıkalyq suraqtar da bar.
- Elimizde oryn alǵan jaǵdaılardan habardarsyz. Jańaózendikter jumyssyzdyq dep bas kótergen edi. Elimizde osy taqyrypqa qatysty taǵy bir dúrbeleń oryn alyp úlgerdi. AES – úlken obekt. Sáıkesinshe kóp maman jumyldyralatyny sózsiz. Atom stanııasy jumyssyzdyqpen kúreste paıdasyn beredi dep oılaısyz ba?
- Iá, AES úlken jumys orny desek te bolady. Máselen, Túrkııada salynyp jatqan atom stanııasynyń qurylys kezeńinde 18 000 adam jumys istep jatyr. Olar bilikti qurylysshy mamandar ekeni anyq. Joba iske asar aldynda kadr mamandaryn daıyndaý kezeńi júzege asqany da haq. Iaǵnı, aıdaladan kelgen mamandar emes, jergilikti bilikti mamandar tartylǵan. Sol sııaqty bizde de joba júzege asýyn bastasa, kadr mamandaryn daıyndaý baǵdarlamasy atqarylady. Olardyń ishinde ózimizdiń mamandardyń qatary qurylys kezeńinde kóp bolatyny sózsiz. Iaǵnı óz elimizdiń azamattary úshin jańa jumys oryndary paıda bolatyny anyq. Artynsha, baǵdarlamalyq josparǵa sáıkes kelesi mamandar daıyndalady. Bul da qazaqstandyq mamandarmen júzege asatyn kezeń. Bizdiń elde bilikti mamandar jetedi. Tájirıbemiz de jetedi. Onyń ústine bazalyq bilim berip jatqan birneshe JOO-lar da bar. Sondaı-aq, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da,Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda mamandar bar. Iaǵnı bizde negizgi qajetti mamand-kadr lar bar. Al daıarlaıtyn el bizdiń tańdaýymyzǵa tikeleı baılanysty. Operatıvti mamandar arnaıy daıyndyqtan jáne attestaııadan ótedi.
- AES-te tek energetık, atomshy, tehnık mamandar ǵana jumys isteı me? Kimderdi jumyspen qamtamasyz ete alamyz?
- Atalǵan 18 000 adamnyń bári atomshylar emes. Bul qurylysshylardyń sany ǵana. Iaǵnı jumsshylardyń kóbi qurylysshylar bolyp keledi. Onyń ishinde dánekerleýshi, mehanıkter, tehnıkter de bar. Qurylys aıaqtalǵannan keıin árıne energetık mamandar tartylatyny anyq. Tipti atomshy mamandar jumysshylardyń belgili bir bólshegin ǵana qamtıdy.
- Qasym-Jomart Toqaev Parlament depýtattaryn saılaý otyrysynda sóılegen sózinde, elimizdegi energetıka júıesin jańǵyrtý qajet ekenin aıtty. AES energetıka salasyn jandandyrýǵa qanshalyqty áserin beredi. Ekonomıkamyzǵa ákeletin paıdasy qandaı?
- AES kádimgi kómir stanııasy sekildi obekt. Biraq onda kómirdiń ornyna atom reaktory jumys isteıdi. Ekologııalyq turǵydan qaraǵanda árıne atom reaktory kómirge qaraǵanda áldeqaıda taza energııa kózi. Onyń alǵashqy jumystaryn ótken ǵasyrymyzdan bastap iske asyryp kele jatyr. Sondyqtan energetıka júıesine atom bolsyn, kómir bolsyn birdeı-aq áserin beredi.
- Mamandardyń pikirinshe elimizde úsh ǵasyrǵa jetetin kómir qory bar. Atom qymbatqa shyǵýy múmkin deıdi. Dál osy qarqynmen kómir jaǵyp otyra beretin bolsaq ne bolamyz, al atomǵa aýyssaq elde ne ózgeredi? Osy tusyn halyqqa ashyǵynan túsindire ketsek.
- Elimizdegi atomǵa qatysty alǵashqy joba 90-jyldary júzege asty. Bizde buǵan qatysty tájirıbe bar. Nege bul nárse ilgeri qoıylyp usynylyp jatyr deseńizder, energııa berýshi dúnıelerdiń biri ýran bizdiń elde qarqyndy óndiriletinin bilesizder. Dúnıejúzi boıynsha ekinshi oryndamyz. Tabıǵattan berilgen múmkindikti nege paıdalanbasqa? Osy úshin de atom stanııasynyń jobasy usynylǵan bolatyn. Kómir stanııalarymen salystyratyn bolsaq, onda bir kúnniń ózinde 60 vagon kómir jaǵylady eken. Al atom stanııalarynda bir vagon atom eki jyldyq jumysqa jarap beredi. Iaǵnı aıyrmashylyq jer men kókteı ekenin ańǵarýǵa bolady. Bul – bir. Ekinshiden, atom energetıkasy jasyl energııa. Sebebi onyń qaldyqtary joq. Bul turǵydan kómir stanııalary utylatyny ras. Energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin ony jańǵyrtyp otyrýymyz kerek. Ózderińiz biletindeı ýran eksporty boıynsha ózge elderdi qamtamasyz etip jatqanymyz da málim. Bizdiń nıet - kórshiles elderge óndirip jatqan ýranymyzdy óz paıdamyzǵa jaratsaq degen oı.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Dına LITPIN
