Ejelgi kartalar Uly dala tarıhynan syr shertedi

23218
Adyrna.kz Telegram

Jýyrda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıinde «Qazaq dalasy tarıhı kartalarda: keńistik pen aýmaq qurylymdary» atty kórme ótti.

Kórmege XVI ǵasyr men 1939 jyl aralyǵynda eýropalyq, amerıkalyq, reseılik kartograftar syzbasyn salǵan tarıhı 26 karta qoıylǵan. Bul kartalar Erlan Qarınniń jeke kollekııasynan usynylyp otyr. Onda qazirgi Qazaqstan Respýblıkasynyń quramyna kiretin aımaqtar kórsetilip, bekitilgen.

Eýropalyqtar Uly dalany kóbene «Tartarııa» dep ataǵanyn tarıhı jazba derekterden bilemiz. Orta ǵasyrlyq tanymal saıahatshylar Marko Polo da, Plano Karpını de, Gılom de Rýbrýk te óz jazbalarynda Ortalyq Azııadaǵy kóshpelilerdi sıpattaý úshin dál osy sózdi qoldanǵan.

«Men sizge aıtaıyn, olar bıe sútin aq sharap tárizdi ishedi, shemıýs (qymyz) dep ataıdy jáne óte dámdi. Qarýlary sadaq, semser jáne shoqpar, sadaq tartýdyń sheberi bolǵandyqtan ony jıi qoldanady. Ózgelerge qaraǵanda kezbe keledi, qajet bolsa aılyq jolǵa eshbir azyqsyz shyǵa beredi, ózi bıe sútimen, ań etimen qorektense, aty joldaǵy shóppen otyǵady. Qajet bolsa, qarý-jaraǵymen túndi at ústinde ótkizýge bar. Qıyndyq pen muqtajdyqta kimnen bolsa tózimdi», - dep jazady -  Italıandyq  jıhankez Marko Polo.

Kartalarda «Skıfııa», «Turan» ataýlary da kezdesip qalady. Álbette, qolda bar bul kartalardyń bas bóliginiń ýaqyty Túrik qaǵandyǵy, tipti keıingi Mońǵol ımperııasynyń álsirep, ydyrap, Reseıdiń áldeqaıda kúsheıip, qýattanǵan kezine sáıkes keledi. Degenmen, ataǵynan at úrketin Uly dalanyń ımperııalyq ataýlary eýropalyqtardyń jadynan ońaılyqpen óshe qoımaǵanyn ańǵaramyz. Erterektegi kartalarda «Tartarııa» ataýy Eýrazııa keńistiginde tutasyna jaıylyp túsip, sonyń ishindegi shaǵyn aýmaq alyp turǵan Máskeý, Kıev knıazdikterin ǵana baıqaımyz. Bul – tarıhı fakt. Ol kezderdegi Qytaı da qazirgideı asa aýqymdy emes. Tıbetter men Tańǵuttar ózderinshe jeke dara alyp terrorııaǵa ıe bolyp otyrǵanyn kartadan-aq kóremiz.

Ǵundardyń alǵashqy astanasy Ordos aımaǵy bolǵanyn, kóshpeliler men otyryqshy qytaılardyń eki ortasyn Sary ózen (Hýanhe) bólip turǵanyn búginde kóp jurt bile bermeıdi. Ortaǵasyrlyq qytaı tarıhshysy Syma ıan ǵundardyń eń qasıetti taýy – In-shan taýy bolǵanyn, keıin ǵundar ol jerlerden aırylǵan soń qasynan ótip bara jatyp qımastyqpen aǵyl-tegil kózdiń jasyna erik beretindigi týraly jazady. Bul taýdy mońǵoldar «Mónh» deıdi, ıaǵnı ol sózdi qazaqshalasaq, «Máńgi», «Máńgilik taý» deıdi. Bálkim, ejelde de bul taý osy ataýmen atalǵan bolar.

Alǵashqy kók túrikterdiń, birinshi Túrik qaǵandyǵynyń astanasy da osy Ordos mekeni edi. Ordostyń ońtústik jaǵynda Uly qytaı qorǵany salynǵan. Ekinshi Túrik qaǵandyǵynyń astanasy Orhon ózeniniń boıyna qaraı aýysady. Ol qazirgi Mońǵolııa terrorııasynda ornalasqan.

Biz osy kartalardy hronologııalyq retimen qarap otyryp, memleketter qalaı ósip damıtyndyǵy, kerisinshe, keri ketip quldyraıtyndyǵy týraly oı qalyptastyramyz. Alyp, qýatty memleketter shaǵyn, álsiz elderdi op-ońaı jutyp qoıatyndyǵyna ártúrli tarıhı derekter negizinde (ishinde kartografııa salasy da bar) kýá bolamyz.

Kartografııa ǵylymyn jas urpaqtyń boıyna jaqsylap turyp sińirý kerek eken. Bul ǵylym salasyn tereń túsingen jas tolqyn sózsiz patrıottyq sezimdi boılaryna sińiredi. Jastar osy salany jaqsylap jadyna toqyǵan saıyn óz memleketine, eli men jerine, onyń ultaraqtaı bolsa da terrorııasyna zor jaýapkershilikti túsine túsedi.

Qazaqstannyń barlyq búgingi aýmaǵy kartagrafııa tarıhynda alǵash ret ál-Idrısıdiń «Sýart al-ard» – Jer sýretinde (XII ǵ.) berilgen edi. Ortaǵasyrlardaǵy eýropalyq avtorlar Qazaq handyǵyn tarıhı-mádenı qaýymdastyqtaǵy derbes sýbekt retinde tańbalaǵan alǵashqy ǵalymdar edi.

Orentalızm dáýiriniń aldyndaǵy kezeńderdiń dástúrlerinde erte ortaǵasyrlar kartalarynda qazaq taıpalarynyń ornalasýy jáne «Qazaq dalasy» (basqa ataýlary: «Qazaqtyń ordasy» nemese «Qazaq ordasy», «Qazaqııa» nemese «Hassakııa») degen ataý alǵan Azııanyń túkpirindegi keńistiktiń qurylymdaýy týraly jalpylama, jartylaı ańyz málimetter beriledi. Keıinnen Qazaq handyǵynyń negizine aınalǵan taıpalar men rýlardyń qonystanǵan aımaqtarynyń kartografııalyq turaqty sáıkestendirilýi júzege asady.

Kórmege qoıylǵan kartalardy hronologııalyq turǵydan qarastyrsaq, orta ǵasyrdan bastap 1939 jylǵa deıin kartalardyń arasynda Qazaq eliniń memlekettik aýmaqtyq sabaqtastyǵy qolmen qoıǵandaı aıqyn dáleldenedi. Qazaq eli óz ata-babalarynyń baıyrǵy mekeninde ǵasyrlar boıy turyp, ony qasyq qany qalǵansha qorǵap kele jatqany barshamyzǵa belgili. Al bul kartalar sony taıǵa tańba basqandaı dáleldep tur.

Bizge muqııat saqtalyp, jaqsy kúıde jetken tarıhı kartalar qazaq memlekettiginiń ǵasyrlar boıy turaqtylyǵyn aıǵaqtap beredi. Bizdiń ata-babalarymyz Qazaq handyǵy paıda bolǵan kezeńnen bastap ǵalymdardyń, geograftar men tarıhshylardyń nazaryn ózine aýdaryp, álem kartalary men atlastarynan óz oryndaryn ala otyryp, eýrazııalyq tarıh sahnasynda ózderin aıqyn kórsete bildi.

Kórme qazaqstandyq mádenı-aqparattyq keńistikke geografııa, qazaq taıpalarynyń qonystanýy, Qazaqstannyń tarıhı aýmaǵyndaǵy memlekettik qurylymdardyń shekaralary týraly, ulttyq memlekettiktiń tarıhy men sabaqtastyǵy týraly ǵylymı derekterdi usynady. Kartalar tarıhı aqparat kózi retinde ǵana emes, baǵa jetpes óner týyndysy retinde de baǵalaýǵa bolady.

Keıbir kartalarǵa muqııat zer salsańyz, túrli sıpattamalardan bólik halyqtardyń turmys-tirshiligin, salt-dástúrin kórsetetin sýretter de qosa salynǵan. Qyz qýý, kósem bastaǵan kósh-kerýen, mal sharýashylyǵy tárizdi kóshpelilerge tán erekshelikterdi qalamyna arqaý etken karta avtory da bar.

Ataýly kórmeniń negizgi maqsaty – Qazaqstan jáne Ortalyq Azııa tarıhynan syr shertetin baǵa jetpes kartalardy mádenı aınalymǵa engizý, jalpy jurtshylyqqa tanymal etý.

Aıta ketý kerek, Ulttyq mýzeıge kelýshiler aldaǵy bir aı boıy tarıhı kartalarmen tanysyp, qazaq eliniń memlekettiginiń tarıhymen tanysýǵa múmkindik alady.

Arman SERIKULY,

«Adyrna» UEB QQ prezıdenti,

Shyǵystaný ınstıtýtynyń PhD doktoranty

 

"Adyrna" ulttyq portaly 

Pikirler