Juyrda Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq muzeiınde «Qazaq dalasy tarihi kartalarda: keŋıstık pen aumaq qūrylymdary» atty körme öttı.
Körmege XVI ǧasyr men 1939 jyl aralyǧynda europalyq, amerikalyq, reseilık kartograftar syzbasyn salǧan tarihi 26 karta qoiylǧan. Būl kartalar Erlan Qarinnıŋ jeke kolleksiiasynan ūsynylyp otyr. Onda qazırgı Qazaqstan Respublikasynyŋ qūramyna kıretın aimaqtar körsetılıp, bekıtılgen.
Europalyqtar Ūly dalany köbene «Tartariia» dep ataǧanyn tarihi jazba derekterden bılemız. Orta ǧasyrlyq tanymal saiahatşylar Marko Polo da, Plano Karpini de, Gilom de Rubruk te öz jazbalarynda Ortalyq Aziiadaǧy köşpelılerdı sipattau üşın däl osy sözdı qoldanǧan.
Ǧūndardyŋ alǧaşqy astanasy Ordos aimaǧy bolǧanyn, köşpelıler men otyryqşy qytailardyŋ ekı ortasyn Sary özen (Huanhe) bölıp tūrǧanyn bügınde köp jūrt bıle bermeidı. Ortaǧasyrlyq qytai tarihşysy Syma Sian ǧūndardyŋ eŋ qasiettı tauy – İn-şan tauy bolǧanyn, keiın ǧūndar ol jerlerden airylǧan soŋ qasynan ötıp bara jatyp qimastyqpen aǧyl-tegıl közdıŋ jasyna erık beretındıgı turaly jazady. Būl taudy moŋǧoldar «Mönh» deidı, iaǧni ol sözdı qazaqşalasaq, «Mäŋgı», «Mäŋgılık tau» deidı. Bälkım, ejelde de būl tau osy ataumen atalǧan bolar.
Alǧaşqy kök türıkterdıŋ, bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ astanasy da osy Ordos mekenı edı. Ordostyŋ oŋtüstık jaǧynda Ūly qytai qorǧany salynǧan. Ekınşı Türık qaǧandyǧynyŋ astanasy Orhon özenınıŋ boiyna qarai auysady. Ol qazırgı Moŋǧoliia terroriiasynda ornalasqan.
Bız osy kartalardy hronologiialyq retımen qarap otyryp, memleketter qalai ösıp damityndyǧy, kerısınşe, kerı ketıp qūldyraityndyǧy turaly oi qalyptastyramyz. Alyp, quatty memleketter şaǧyn, älsız elderdı op-oŋai jūtyp qoiatyndyǧyna ärtürlı tarihi derekter negızınde (ışınde kartografiia salasy da bar) kuä bolamyz.
Kartografiia ǧylymyn jas ūrpaqtyŋ boiyna jaqsylap tūryp sıŋıru kerek eken. Būl ǧylym salasyn tereŋ tüsıngen jas tolqyn sözsız patriottyq sezımdı boilaryna sıŋıredı. Jastar osy salany jaqsylap jadyna toqyǧan saiyn öz memleketıne, elı men jerıne, onyŋ ūltaraqtai bolsa da terroriiasyna zor jauapkerşılıktı tüsıne tüsedı.
Qazaqstannyŋ barlyq bügıngı aumaǧy kartagrafiia tarihynda alǧaş ret äl-İdrisidıŋ «Suart al-ard» – Jer suretınde (XII ǧ.) berılgen edı. Ortaǧasyrlardaǧy europalyq avtorlar Qazaq handyǧyn tarihi-mädeni qauymdastyqtaǧy derbes subekt retınde taŋbalaǧan alǧaşqy ǧalymdar edı.
Orentalizm däuırınıŋ aldyndaǧy kezeŋderdıŋ dästürlerınde erte ortaǧasyrlar kartalarynda qazaq taipalarynyŋ ornalasuy jäne «Qazaq dalasy» (basqa ataulary: «Qazaqtyŋ ordasy» nemese «Qazaq ordasy», «Qazaqiia» nemese «Hassakiia») degen atau alǧan Aziianyŋ tükpırındegı keŋıstıktıŋ qūrylymdauy turaly jalpylama, jartylai aŋyz mälımetter berıledı. Keiınnen Qazaq handyǧynyŋ negızıne ainalǧan taipalar men rulardyŋ qonystanǧan aimaqtarynyŋ kartografiialyq tūraqty säikestendırıluı jüzege asady.
Körmege qoiylǧan kartalardy hronologiialyq tūrǧydan qarastyrsaq, orta ǧasyrdan bastap 1939 jylǧa deiın kartalardyŋ arasynda Qazaq elınıŋ memlekettık aumaqtyq sabaqtastyǧy qolmen qoiǧandai aiqyn däleldenedı. Qazaq elı öz ata-babalarynyŋ baiyrǧy mekenınde ǧasyrlar boiy tūryp, ony qasyq qany qalǧanşa qorǧap kele jatqany barşamyzǧa belgılı. Al būl kartalar sony taiǧa taŋba basqandai däleldep tūr.
Bızge mūqiiat saqtalyp, jaqsy küide jetken tarihi kartalar qazaq memlekettıgınıŋ ǧasyrlar boiy tūraqtylyǧyn aiǧaqtap beredı. Bızdıŋ ata-babalarymyz Qazaq handyǧy paida bolǧan kezeŋnen bastap ǧalymdardyŋ, geograftar men tarihşylardyŋ nazaryn özıne audaryp, älem kartalary men atlastarynan öz oryndaryn ala otyryp, euraziialyq tarih sahnasynda özderın aiqyn körsete bıldı.
Körme qazaqstandyq mädeni-aqparattyq keŋıstıkke geografiia, qazaq taipalarynyŋ qonystanuy, Qazaqstannyŋ tarihi aumaǧyndaǧy memlekettık qūrylymdardyŋ şekaralary turaly, ūlttyq memlekettıktıŋ tarihy men sabaqtastyǧy turaly ǧylymi derekterdı ūsynady. Kartalar tarihi aqparat közı retınde ǧana emes, baǧa jetpes öner tuyndysy retınde de baǧalauǧa bolady.
Keibır kartalarǧa mūqiiat zer salsaŋyz, türlı sipattamalardan bölık halyqtardyŋ tūrmys-tırşılıgın, salt-dästürın körsetetın suretter de qosa salynǧan. Qyz quu, kösem bastaǧan köş-keruen, mal şaruaşylyǧy tärızdı köşpelılerge tän erekşelıkterdı qalamyna arqau etken karta avtory da bar.
Atauly körmenıŋ negızgı maqsaty – Qazaqstan jäne Ortalyq Aziia tarihynan syr şertetın baǧa jetpes kartalardy mädeni ainalymǧa engızu, jalpy jūrtşylyqqa tanymal etu.
Aita ketu kerek, Ūlttyq muzeige keluşıler aldaǧy bır ai boiy tarihi kartalarmen tanysyp, qazaq elınıŋ memlekettıgınıŋ tarihymen tanysuǧa mümkındık alady.
«Men sızge aitaiyn, olar bie sütın aq şarap tärızdı ışedı, şemius (qymyz) dep ataidy jäne öte dämdı. Qarulary sadaq, semser jäne şoqpar, sadaq tartudyŋ şeberı bolǧandyqtan ony jiı qoldanady. Özgelerge qaraǧanda kezbe keledı, qajet bolsa ailyq jolǧa eşbır azyqsyz şyǧa beredı, özı bie sütımen, aŋ etımen qorektense, aty joldaǧy şöppen otyǧady. Qajet bolsa, qaru-jaraǧymen tündı at üstınde ötkızuge bar. Qiyndyq pen mūqtajdyqta kımnen bolsa tözımdı», - dep jazady - İtaliandyq jihankez Marko Polo.Kartalarda «Skifiia», «Tūran» ataulary da kezdesıp qalady. Älbette, qolda bar būl kartalardyŋ bas bölıgınıŋ uaqyty Türık qaǧandyǧy, tıptı keiıngı Moŋǧol imperiiasynyŋ älsırep, ydyrap, Reseidıŋ äldeqaida küşeiıp, quattanǧan kezıne säikes keledı. Degenmen, ataǧynan at ürketın Ūly dalanyŋ imperiialyq ataulary europalyqtardyŋ jadynan oŋailyqpen öşe qoimaǧanyn aŋǧaramyz. Erterektegı kartalarda «Tartariia» atauy Euraziia keŋıstıgınde tūtasyna jaiylyp tüsıp, sonyŋ ışındegı şaǧyn aumaq alyp tūrǧan Mäskeu, Kiev kniazdıkterın ǧana baiqaimyz. Būl – tarihi fakt. Ol kezderdegı Qytai da qazırgıdei asa auqymdy emes. Tibetter men Taŋǧūttar özderınşe jeke dara alyp terroriiaǧa ie bolyp otyrǧanyn kartadan-aq köremız.
Ǧūndardyŋ alǧaşqy astanasy Ordos aimaǧy bolǧanyn, köşpelıler men otyryqşy qytailardyŋ ekı ortasyn Sary özen (Huanhe) bölıp tūrǧanyn bügınde köp jūrt bıle bermeidı. Ortaǧasyrlyq qytai tarihşysy Syma Sian ǧūndardyŋ eŋ qasiettı tauy – İn-şan tauy bolǧanyn, keiın ǧūndar ol jerlerden airylǧan soŋ qasynan ötıp bara jatyp qimastyqpen aǧyl-tegıl közdıŋ jasyna erık beretındıgı turaly jazady. Būl taudy moŋǧoldar «Mönh» deidı, iaǧni ol sözdı qazaqşalasaq, «Mäŋgı», «Mäŋgılık tau» deidı. Bälkım, ejelde de būl tau osy ataumen atalǧan bolar.
Alǧaşqy kök türıkterdıŋ, bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ astanasy da osy Ordos mekenı edı. Ordostyŋ oŋtüstık jaǧynda Ūly qytai qorǧany salynǧan. Ekınşı Türık qaǧandyǧynyŋ astanasy Orhon özenınıŋ boiyna qarai auysady. Ol qazırgı Moŋǧoliia terroriiasynda ornalasqan.
Bız osy kartalardy hronologiialyq retımen qarap otyryp, memleketter qalai ösıp damityndyǧy, kerısınşe, kerı ketıp qūldyraityndyǧy turaly oi qalyptastyramyz. Alyp, quatty memleketter şaǧyn, älsız elderdı op-oŋai jūtyp qoiatyndyǧyna ärtürlı tarihi derekter negızınde (ışınde kartografiia salasy da bar) kuä bolamyz.
Kartografiia ǧylymyn jas ūrpaqtyŋ boiyna jaqsylap tūryp sıŋıru kerek eken. Būl ǧylym salasyn tereŋ tüsıngen jas tolqyn sözsız patriottyq sezımdı boilaryna sıŋıredı. Jastar osy salany jaqsylap jadyna toqyǧan saiyn öz memleketıne, elı men jerıne, onyŋ ūltaraqtai bolsa da terroriiasyna zor jauapkerşılıktı tüsıne tüsedı.
Qazaqstannyŋ barlyq bügıngı aumaǧy kartagrafiia tarihynda alǧaş ret äl-İdrisidıŋ «Suart al-ard» – Jer suretınde (XII ǧ.) berılgen edı. Ortaǧasyrlardaǧy europalyq avtorlar Qazaq handyǧyn tarihi-mädeni qauymdastyqtaǧy derbes subekt retınde taŋbalaǧan alǧaşqy ǧalymdar edı.
Orentalizm däuırınıŋ aldyndaǧy kezeŋderdıŋ dästürlerınde erte ortaǧasyrlar kartalarynda qazaq taipalarynyŋ ornalasuy jäne «Qazaq dalasy» (basqa ataulary: «Qazaqtyŋ ordasy» nemese «Qazaq ordasy», «Qazaqiia» nemese «Hassakiia») degen atau alǧan Aziianyŋ tükpırındegı keŋıstıktıŋ qūrylymdauy turaly jalpylama, jartylai aŋyz mälımetter berıledı. Keiınnen Qazaq handyǧynyŋ negızıne ainalǧan taipalar men rulardyŋ qonystanǧan aimaqtarynyŋ kartografiialyq tūraqty säikestendırıluı jüzege asady.
Körmege qoiylǧan kartalardy hronologiialyq tūrǧydan qarastyrsaq, orta ǧasyrdan bastap 1939 jylǧa deiın kartalardyŋ arasynda Qazaq elınıŋ memlekettık aumaqtyq sabaqtastyǧy qolmen qoiǧandai aiqyn däleldenedı. Qazaq elı öz ata-babalarynyŋ baiyrǧy mekenınde ǧasyrlar boiy tūryp, ony qasyq qany qalǧanşa qorǧap kele jatqany barşamyzǧa belgılı. Al būl kartalar sony taiǧa taŋba basqandai däleldep tūr.
Bızge mūqiiat saqtalyp, jaqsy küide jetken tarihi kartalar qazaq memlekettıgınıŋ ǧasyrlar boiy tūraqtylyǧyn aiǧaqtap beredı. Bızdıŋ ata-babalarymyz Qazaq handyǧy paida bolǧan kezeŋnen bastap ǧalymdardyŋ, geograftar men tarihşylardyŋ nazaryn özıne audaryp, älem kartalary men atlastarynan öz oryndaryn ala otyryp, euraziialyq tarih sahnasynda özderın aiqyn körsete bıldı.
Körme qazaqstandyq mädeni-aqparattyq keŋıstıkke geografiia, qazaq taipalarynyŋ qonystanuy, Qazaqstannyŋ tarihi aumaǧyndaǧy memlekettık qūrylymdardyŋ şekaralary turaly, ūlttyq memlekettıktıŋ tarihy men sabaqtastyǧy turaly ǧylymi derekterdı ūsynady. Kartalar tarihi aqparat közı retınde ǧana emes, baǧa jetpes öner tuyndysy retınde de baǧalauǧa bolady.
Keibır kartalarǧa mūqiiat zer salsaŋyz, türlı sipattamalardan bölık halyqtardyŋ tūrmys-tırşılıgın, salt-dästürın körsetetın suretter de qosa salynǧan. Qyz quu, kösem bastaǧan köş-keruen, mal şaruaşylyǧy tärızdı köşpelılerge tän erekşelıkterdı qalamyna arqau etken karta avtory da bar.
Atauly körmenıŋ negızgı maqsaty – Qazaqstan jäne Ortalyq Aziia tarihynan syr şertetın baǧa jetpes kartalardy mädeni ainalymǧa engızu, jalpy jūrtşylyqqa tanymal etu.
Aita ketu kerek, Ūlttyq muzeige keluşıler aldaǧy bır ai boiy tarihi kartalarmen tanysyp, qazaq elınıŋ memlekettıgınıŋ tarihymen tanysuǧa mümkındık alady.
Arman SERIKŪLY,
«Adyrna» ŪEB QQ prezidentı,
Şyǧystanu institutynyŋ PhD doktoranty
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
