19 ǧasyrda qazaq dalasynda köp jyldar ömır sürgen poliak halqynyŋ azattyǧy üşın küresken revoliusioner Adolf Iаnuşkevich, qazaqtardyŋ qonaqjailylyǧyna taŋ qalyp, eger qazaqtardy ekvatordyŋ boiyna ornalastyrsa onda jerdı tegın ainalyp şyǧuǧa bolar edı dep jazǧan.
«Qazaq» sözınıŋ maǧynasy «azat adam» ekenı belgılı. Sonymen qatar «qonaqjai adam» deuge de äbden bolady. Sebebı qazaqtar üşın qonaqty kütpeu qazaq boludan bas tartumen teŋ.
Qonaq kütu salty Qazaq ūlty paida bolǧan zamannan berı bar dep sanalady.
Ǧalym Jambyl Artyqbaev «Jetı jarǧy» – memleket jäne qūqyq eskertkışı» atty kıtabynda qazaqtyŋ baiyrǧy aŋyzyn keltıredı: «Qazaqtyŋ tüp atasy Alaş qartaiǧanda üş balasyna enşı bölıp, özıne bır bölıgın alyp qalypty. Ölım aldynda balalaryn aryzdasuǧa şaqyryp bır bölıktı taǧy üşeuıne berıp «bölınbegen enşılerıŋ bolsyn» deptı. Jolauşy jürseŋder, köşıp qonyp jürseŋder, qiyndyq körseŋder, aiaq-tabaqtaryŋdy, jeitın malyŋdy alyp jürmeŋder, osy ülesten bır-bırıŋe qonaq asy berıŋder dep tapsyrsa kerek. Osy sebepten qazaq dep keledı.
«Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa jolǧa şyqqan ärbır qazaq «Alaştan bölınbegen enşım bar» dep tüsken üiınen «qonaqasy» talap etuge qūqyly. Üi iesı jolauşyǧa tamaǧyn berıp, tösegın jailauǧa tiıs. Eger jolauşy osy şarttardyŋ bärın oryndap, al auyl ielerı qonaqasy bermese sol eldıŋ biıne baryp, aryz aityp «at-ton» aiybyn alatyn bolǧan.
Qonaq kelse qūt keledı
Ǧalym Halel Argynbai, qazaq qonaq kütu salty turaly bylai dep jazady: «Qazaq «qyryqtyŋ bırı qydyr» deidı. Mūnysy qonaqty quma, onyŋ şarapaty tiedı, bırınen bolmasa bırınen qūt keledı dep eseptegendıkten bolsa kerek. «Qonaqty qua berseŋ qūt qaşady» deu de sodan. Qazaq ūǧymynda qonaq üi iesınıŋ qamqorlyǧynda bolu kerek. Qonaq bop otyrǧan adam ol üidŋ jauy olsa da, öz üiınde odan özı tügıl, basqaǧa da qiianat jasatpaidy. «Öz üiıŋde taudai dauyŋdy aitpa» degen qaǧida da osydan bolar. Qonaq attanysymen üi iesı onyŋ qamqorşysy boludan qalady».
Ärıptesınıŋ sözın zertteuşı Ş.Tohtabaeva quattaidy: «Qazaqtardyŋ qonaq kütu mädenietı kürdelı qūrylymdy boluymen erekşelenedı. Qonaq kütu zaŋy ar-ūiattyq erejelerı boiynşa kezdeisoq qonaqqa da, üi iesıne de bırdei bolǧan».
Qonaq şaqyru
Qazaq qonaq kütuı türlı jaǧdaiǧa bailanysty bolady:
Kündelıktı
Saltanatty (quanyşymen bölıskısı kelgen kezde),
Qaraly (jaqyn adamynan airylǧan janūiaǧa köŋıl bıldırgısı kelgen kezde),
Salttyq,
Dıni.
Mysaly, Nauryz meiramyna, mal jäne auyl şaruaşylyqtaryndaǧy jaŋalyqtarǧa ärı jasqa jas qosyluyna bailanysty da qonaqtar şaqyrylady.
Arnaiy şaqyrylǧan qonaqty üi iesı özı qarsy alady. Baiyrǧy zamanda būndai qonaqtardy auylǧa bırneşe şaqyrym nemese bırneşe kündık jerden qarsy alatyn bolǧan.
Eŋ qadırlı qonaqty törge şyǧaratyn. Qonaqtar üige engende jas ülkendıgıne qarai otyrǧyzǧan. Eŋ ülken qonaq bata bergen soŋ qonaqtardyŋ aldyna tamaq tartylǧan. Dämdı eŋ aldymen üi iesı tatyp basqalarǧa «Alyŋyzdar» dep ūsynys jasaityn.
Äsırese qonaqqa balalardyŋ kelgenı jaqsylyqqa sanalyp – osy şaŋyraqta jaŋa säbi düniege keledı dep sengen. Balalarǧa qaitarynda alǧaş ret kelgenıne bailanysty syilyq tartu etılgen.
Jastar üşın qūrmettı ärı däulettı adamnyŋ üiınde däm tatu bolaşaqta jaqsylyqqa jetkızedı dep qabyldanǧan. Qazaqta «Tüstenu» degen salt bar. Jastar qonaq bolǧan üide bır zatyn ädeiı tastap ketetın bolǧan. Zatty körgen üi iesı jastardyŋ öz üiınde taǧy da tüstengısı keletının tüsınıp, olardy taǧy da üiıne şaqyratyn bolǧan.
Qonaqtarǧa arnalǧan erejeler
Jolauşy kiız üidıŋ syrtynan kelıp atyn baǧanǧa bailauy kerek. Qazaq bosaǧaǧa atty bailauǧa tyiym salynǧan, bülai ıstegen adamdy jau retınde qabyldauy mümkın.
«Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa qonaq üige kırgende qaruyn qabyrǧaǧa süiep, qanjary bolsa qynynan şyǧaryp ılıp qoiuy şart. Osylaişa qonaq özınıŋ beibıt türde kelgenın bıldıretın bolǧan.
Kiız üidıŋ tabaldyryǧyn sol aiaqpen attauǧa bolmaidy — būlai etu jaman yrym sanalady. Qazaq tüsınıgınde tabaldyryqty oŋ aiaqpen attau dūrys dep bıledı. Eger qonaq qamşysyn büldırgısımen ılse, demek asyqpaitynyn bıldıredı. Qamşy büktelıp ılınse qonaqtyŋ asyǧys bolǧany.
Qazaqtyŋ «Qonaq kütu» salty ruhani deŋgeidegı qarym-qatynasty qamtamasyz etuımen qatar ösıp kele jatqan jas ūrpaqty tärbieleudıŋ qūraly ekenı ras. «Adam bolar bala qonaqqa üiır» degen sözdıŋ şyǧuy da beker sonyŋ aiǧaǧy.
Jaqsy adam bır ai qonaq bolsa da jarasady
Qonaqjailyqtyŋ bır mysaly ūly jazuşy Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» romanynda beinelengen:
«Sosyn şeşe äŋgımelerıne bar beiılın berıp jürgen künderdıŋ bır üige ekı bögde qonaq kelıp qondy. Bırı – qartaŋ, bırı – jas qonaq. Jasyn Abai bıledı. Tanyǧan jerde quanyp kettı. Ol byltyr jailauda kelıp, osy üide üş kündei jatyp, «Qozy Körpeş – Baiandy» jyrlap bergen Baikökşe degen jyrşy. Qasyndaǧy qartaŋ kısını Abai özı bılmegenmen şeşesı äbden tanidy eken.
...Şoqşalai ǧana aq saqaly bar, kelbettı kelgen, zor dauysty aq sary kısı Barlas Abaiǧa salǧannan ūnady. Bılgenın ışıne bügıp, ündemei otyrǧan özge ülkenderdei emes.
Barlas ıle söilep ketetın jarqyldaq, aşyq. Osy üide talai künnen jatyp jürgen, auyl adamy siiaqty.
- E, balam, «şeşenıŋ sudai tögılgen, tyŋdauşyŋ bordai egılgen»
- Jürmeŋızder. Asyqpai älı bıraz kün qonaq bolyp jatyp ketıŋder, –
- Apa, ekeuıne de jaqsy qyp tūryp syi berıp attandyryŋyzşy! –
- ...Taǧy kele jürıŋder. Anau kärı äjesı men bızdı de köp seiılttıŋder.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
