Joǵary bilim berý júıesi 4 jyl ishinde túbegeıli ózgerdi. Eń mańyzdy ózgerister oqytýshylar quramynyń eńbek jaǵdaıyna, akademııalyq erkindikke qatysty jáne oqý oryndary budan bylaı bilim berý baǵdarlamalaryn óz betinshe ázirleı alatyn boldy. Stýdentterdi qazirgi zaman talabyna saı ortalyqtandyrylǵan júıede oqytý úshin qolaıly jaǵdaı jasaýǵa basa nazar aýdaryldy. Keshendi túrde júrgizilgen reformalar bilim berý júıesiniń sapasy men básekege qabilettiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Elimizde bilim berý sektoryn jańǵyrtýǵa, onyń jumys kúshiniń talaptaryna saı kelýin qadaǵalaýǵa, ıfrlyq tehnologııalardy oqý proesine engizýge baǵyttalǵan túrli bastamalar men baǵdarlamalar iske asyryldy.
2020 jyly koronavırýstyq shekteýlerge baılanysty bilim berý júıesi birqatar qıyndyqtarǵa tap boldy: shalǵaıdaǵy eldi mekenderde ınternettiń bolmaýy jáne tehnıkalyq aqaýlar oqý proesin aıtarlyqtaı qıyndatty. Bilim berý negizinen qashyqtyqtan júrgizildi. Dál mundaı jaǵdaı buryn-sońdy bolmaǵandyqtan, birqatar normatıvtik-quqyqtyq aktiler jańartyldy. Bilim berý uıymdary qyzmetiniń jańa biliktilik talaptary, úlgi-erejeleri qabyldandy. 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan bilim berýdi damytý baǵdarlamasynda tehnologııalyq jabdyqtaýǵa arnalǵan joǵary talaptar, mamandyqtardyń jańa atlasy jáne bolashaq túlekterdiń quzyrettilik úlgileri de kórinis tapty.
Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov orta jáne orta kásiptik bilimniń qoljetimdiligin arttyrý jónindegi jumystarmen qatar, koronavırýstyq shekteýlerden týyndaǵan qıyndyqtar bilim berý júıesindegi álsiz tustardy anyqtaǵanyn, aldaǵy ýaqytta oqytýshylar daıarlaıtyn joǵary oqý oryndarynyń sany qysqaratynyn aıtty. "Qazir bizde muǵalimder daıyndaıtyn 85 JOO bar. Bul kóp degen sóz emes. Másele mynada, olardyń barlyǵy sapaly maman daıyndaıdy deı almaımyz. Sondyqtan joǵary oqý oryndaryna qoıylatyn biliktilik talaptaryn kúsheıtý arqyly biz olardyń sanyn qysqartatyn bolamyz. Búgingi tańda bul talaptarǵa tek 25-27 JOO sáıkes keledi».
Memlekettiń muǵalimderdiń biliktiligin arttyrý kýrstaryna qarajat bólgenin jeke atap ótken jón, osy sharanyń sheńberinde 18 myńnan astam muǵalim 12 pán boıynsha tegin biliktilikti arttyrý kýrstarynan ótti.
2021 jyly Prezıdenttiń tapsyrmasyn oryndaý aıasynda Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov kelesi reformalar paketin usyndy:
1. 2025 jylǵa deıin mektepke deıingi bilim berýdi 71%-dan 95%-ǵa deıin ulǵaıtý;
2. Mektepke deıingi bilim berý úshin vaýcherlik qarjylandyrýdy jáne uıymdardyń balamaly nysandaryn engizý;
3. Oqýlyqtardyń mazmunyna qoıylatyn biryńǵaı talaptar ázirleý, oqýlyqtardy mindetti saraptamadan ótkizý;
4. 2025 jylǵa deıin 5000 mektepti jóndeýden ótkizý;
5. Kolledjderge oqytýdyń 2 jyldyq jáne 1,5 jyldyq formattaryn engizý;
6. Ár aımaqty 7 zamanaýı kolledjben qamtamasyz etý;
7. Pedagogıkalyq joǵary oqý oryndaryna qabyldaý úshin shekti baldy 50 den 75 balǵa deıin kóterý;
8. Joǵary bilim berýdi ońtaılandyrý;
9. 2025 jylǵa qaraı Qazaqstan aýmaǵynda jetekshi sheteldik joǵary oqý oryndarynyń kampýstaryn ashý;
10. QS reıtınginde belgilengen joǵary oqý oryndarynyń sanyn 2025 jylǵa qaraı 15-ke deıin jetkizý;
11. Jataqhanalardaǵy oryn sanyn 2025 jylǵa qaraı 50 000-ǵa deıin ulǵaıtý.
2022 jyly qurylymdyq reformalardyń tıimdiligin arttyrý jáne Qazaqstannyń bilim berý júıesin damytý maqsatynda Bilim jáne ǵylym mınıstrligi eki vedomstvoǵa bólindi: Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi jáne Bilim mınıstrligi. Osylaısha, joǵary oqý ornyna deıingi bilim berý deńgeıleri úshin jeke mınıstrlik paıda boldy.
Bilim berý týraly derekterdi ıfrlandyrý jónindegi bastama búkil bilim berý júıesi úshin jalpy aqparattyq óris qurýǵa túrtki boldy - ulttyq bilim berý derekter bazasynyń (UBDB) arqasynda oǵan engizilgen málimetter úshin bilim berý mekemeleri tolyq jaýapkershilik aldy. UBDB bilim berýdiń biryńǵaı derekqory jáne analıtıkalyq júıe retinde engizildi. Bul aqparattyq júıege oqytýshylardyń kontıngenti, shtat sany jáne ózge de kadrlyq quram, daıarlyqtyń barlyq deńgeılerindegi bilim berý mekemeleriniń tehnıkalyq jaraqtandyrylýy týraly málimetter engiziledi, bul beıindi mınıstrlikter men qadaǵalaý organdarynyń ýaqtyly monıtorıng júrgizýine múmkindik beredi.
Ǵylym
"Ǵylym týraly" Zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi, sonyń arqasynda irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı zertteýlerdi júzege asyratyn ınstıtýttardyń qyzmetin qamtamasyz etý men qarjylandyrý isi qaıta qaraldy.
3 jyl ishinde ǵylymdy qarjylandyrý kólemi 70% - ǵa ulǵaıdy. Ǵylymı qyzmetkerlerdiń eńbekaqysy da 70% - ǵa ósti.
UMǴTSO jáne Ulttyq statıstıka bıýrosynyń derekterine sáıkes, sońǵy 5 jylda Qazaqstan ǵylymynda artyp kele jatqan básekelestik ortanyń 5 tendenııasyn senimdi túrde atap ótýge bolady:
* JOO bazasynda tehnoparkter men ǵylymı ınstıtýttardyń ashylýy. Memleket startaptar úshin qosymsha granttar bóledi.
* Qazaqstanda ǵylym birtindep kommerııalyq sıpatqa ıe bolýda. Jeke mekemeler Qazaqstanda ǵylymı zertteýlermen 24,9%-ǵa jıi aınalysa bastady. Kásipkerlik sektor týraly da aıtýǵa bolady (+38,4%).
* Ǵylymdaǵy sheteldik menshik uıymdarynyń úlesi 38,5%-ǵa ósti, bul sheteldik uıymdar tarapynan ǵylymı zertteýlerge qyzyǵýshylyqty baıqatady.
* Ǵylymı mekemelerdegi kadrlar quramy ózgerdi. Eldiń ǵylymı qyzmetkerleriniń jalpy sany azdap azaıǵanymen, jekemenshik uıymdarda jumys isteıtin ǵalymdardyń sany artyp keledi, bul ǵylymnyń birtindep kommerııalyq jolǵa túsýin bildiredi.
* Ǵalymnyń sońǵy 5 jyldaǵy ortasha jasy joǵary iskerlik belsendiliktiń jas aralyǵynda, ıaǵnı 35-ten 54-ke deıin (+5,7%).
* JOO ǵylymı proeske qatysýshy retinde eldiń ınnovaııalyq ekojúıesin qalyptastyrý boıynsha IT-zerttemelerge atsalysa bastady.
Joǵary bilim
Sonymen qatar, joǵary bilim berý júıesindegi kóptegen oń ózgeristerdi atap ótken jón.
Joǵary oqý oryndarynyń bilim berý baǵdarlamalary men oqytý traektorııalaryn ázirleýde ókilettiligi zor. Sonymen qatar, joǵary oqý oryndarynyń jaýapkershiligi artty. Bilim berý baǵdarlamalary eńbek naryǵynyń talaptaryna sáıkes bolýy kerek (ıaǵnı jumys berýshilermen kelisilýi qajet).
"Atameken" Ulttyq Kásipkerler palatasy men akkredıtaııalyq agenttikter daıyndyq baǵyttary boıynsha joǵary oqý oryndarynyń reıtıngterin jasaı bastady. Jyl saıynǵy reıtıngti jasaý kezinde túlekterdiń mamandyǵy boıynsha jumysqa ornalasý deńgeıi nazarǵa alynady. Mundaı mehanızm bilim berý mekemeleriniń kúshti jáne álsiz jaqtaryn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Táýekel dárejesin baǵalaýdyń jańa ólshemderi men biliktilik talaptary búgingi joǵary bilimge eleýli túzetýler engizdi jáne birqatar máselelerdi jeńildetti. Mysaly, endi kadrlyq qajettilikti qanaǵattandyrý jáne kózdegen dárejege qol jetkizý úshin joǵary oqý oryndaryna salalyq ortadan praktık oqytýshylardy shaqyrý usynylady, bul rette olardyń ǵylymı dárejesi bolýy mindetti emes, tıisti tájirıbesi bolsa, ásirese basqarýshylyq salada jumys istese, sol jetkilikti. Bul shara iri kompanııanyń qarjy dırektoryna stýdentterge óz sabaqtarynda salyq esebiniń erekshelikterin túsindirýge, al tájirıbeli advokatqa quqyqtyq pánderdiń praktıkalyq erekshelikterin ashýǵa múmkindik beredi.
Joǵary oqý oryndary biryńǵaı QR-kodpen jáne akkredıtaııalyq agenttikterdiń logotıpterimen qorǵalǵan jeke úlgidegi dıplomdar berýge múmkindik aldy. Akademııalyq erkindik bilim berý júıesine eńbek naryǵyna laıyqty mamandar daıarlaý jaýapkershiligin júkteıdi, bul qazirgi zamannyń talaptaryna saı keledi.
Bilim berý qyzmetiniń lıenzııasy budan bylaı merzimsiz emes jáne únemi rastap otyrýdy talap etedi. Mundaı shara joǵary oqý oryndarynyń bilim berý naryǵyndaǵy ózgeristerge daıyn bolýy úshin, óz kórsetkishterin jaqsartýǵa yntaly bolýy úshin qajet.
2021 jyldan bastap joǵary oqý oryndarynyń professorlyq-oqytýshylyq quramy da joǵary jalaqy ala bastady. Oqytýshynyń eń tómengi jalaqysy - 200 000 teńge, aǵa oqytýshynyń eńbekaqysy – keminde 230 000 teńge, qaýymdastyrylǵan professor – 260 000 teńge, professor – 350 000 teńge. Al, ulttyq joǵary oqý oryndarynda professordyń jalaqysy 400 000 teńgeden kem bolmaýy tıis.
JOO-daǵy oqytýshylardyń júktemesi qaıta qaraldy - 2021 jyldan bastap bir tolyq stavkanyń eń joǵary kólemi 680 saǵattan aspaıdy.
Stıpendııalyq tólemderdiń mólsheri 2021 jyly 20% - ǵa jáne 2022 jyly 20% - ǵa ulǵaıtyldy. Mysaly, bakalavrıat stýdentteri úshin 2022 jyldan bastap stıpendııalyq tólemderdiń mólsheri 36660 teńgeni quraıdy (2021j. 31423 teńge, 2020 jyly 26186tg. bolǵan), magıstratýra úshin - 89 987 teńge (2021j. 76 950 teńge, 2020 jyly 66 913tg. bolǵan), doktorantýra úshin - 195 500 teńge (2021 jyly 172 500 teńge, 2020 jyly 150 000 bolǵan). Árıne, bul ekonomıkalyq turǵydan belsendi halyqtyń ǵylymǵa kelýine áser etti.
Jańa oqý jylynan bastap joǵary oqý oryndaryna óz stýdentterin jataqhanamen qamtamasyz etý jaýapkershiligi júktelgen. Osylaısha, jańa mamandyqtarǵa stýdent qabyldaý úshin JOO jataqhanalarynda soǵan saı oryndardyń bolýy mindetti.
5 áleýmettik bastama sheńberinde jataqhanalardaǵy oryn tapshylyǵy máselesin sheshý úshin stýdenttik jataqhanalardy qaıta qurý jáne jańadan salý jónindegi baǵdarlama júzege asýda, onyń sheńberinde ınvestorlar úshin jeńildikter qarastyrylǵan. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń málimetinshe, 4 jyl ishinde Qazaqstanda 50 jańa jataqhana paıdalanýǵa berilip, 2025 jylǵa deıin 75 jańa jataqhana salý josparlanýda.
Orta bilim
2019 jyly "Pedagog mártebesi týraly" zań qabyldandy, ol esep berý kólemin qysqartýdy, jalpy eńbek júktemesin azaıtýdy jáne oqytýshylar quramynyń eńbek jaǵdaıyn jaqsartýdy kózdeıdi. Máselen, 2020 jyldan bastap Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha mektep, kolledj jáne balabaqsha pedagogtarynyń jalaqysy jyl saıyn 25% - ǵa artyp keledi. "Pedagog mártebesi týraly" zańmen birge oqytýshylar qosymsha áleýmettik kepildikterge ıe boldy jáne ózderine tán emes qyzmetterden resmı túrde bosatyldy.
Kolledjderge erekshe toqtalǵymyz kelip otyr. 2021 jyldan bastap tálimgerge óndiristen eńbekaqy tóleý, materıaldardyń shyǵynyn óteý, stýdentter men arnaıy kıimderdi saqtandyrý qarastyrylǵan. Mundaı shara oqytýdyń dýaldy úlgisin damytýǵa jáne túlekterdiń jumys berýshilerimen yqpaldasýna áser etedi. Kolledjderdegi oqytý traektorııalary osylaısha eńbek naryǵynyń talaptaryna beıimdeledi, al kolledjderdiń ózderi, joǵary oqý oryndary sııaqty, daıyndyq baǵyttary boıynsha reıtıngke ıe boldy. Dýaldy oqytý 5,5 myńnan astam kásiporynnyń qatysýymen 535 kolledjde engizildi.
Degenmen, bilim berý júıesinde áli de sheshilmegen kúrdeli máseleler bar: keıbir eldi mekenderde 3 aýysymdyq mektepter jáne kúrdeli jóndeýdi qajet etetin mektepter jumys istep tur. 2026 jylǵa deıingi bala týý qarqynyn eskere otyryp, oqýshy oryndarynyń tapshylyǵy mıllıonǵa jetýi múmkin, bul sonymen qatar pedagogıkalyq kadrlardy daıarlaý boıynsha qosymsha mindetter týǵyzady, 2022 jyly 277 mektep salyndy jáne "Jaıly mektep" ulttyq jobasyna sáıkes taǵy 840 mektep paıdalanýǵa beriledi dep josparlanýda.
Búgingi tańda mektep pen kolledj túlekteri UBT-ny 5 retke deıin tapsyrýǵa, sondaı-aq oqý jyly barysynda 3 ret granttarǵa qatysýǵa úmitker bola alady. Osyǵan qaramastan, koronavırýstyq pandemııanyń saldary áli de bilimge áser etýde. 2022 jyly naýryzda Ulttyq biryńǵaı testileý (UBT) nátıjeleri jarııalandy, ortasha ball joǵarǵy baldyń (140) 69,08% -yn qurady, oqýshylardyń shamamen 40%-y eń tómengi baldy jınaı almady.
Bilim alýshylardyń testileýden ótýine eki múmkindik usynylǵanmen, eleýli ózgerister bolǵan joq. UBT nátıjeleri bilim berýdi odan ári reformalaý qajettiligin kórsetip berdi.
UBT nátıjeleriniń saraptamasy
|
UBT nátıjeleri |
2019 jyl |
2020 jyl |
2021 jyl |
2022 jyl |
|
Ortasha ball |
65,5 |
64,06 |
69,08 |
66 |
|
140 upaıdyń 50-in jınaı alǵan joq |
25,2% |
32% |
39,4% |
33% |
Derekkózder boıynsha qurastyrylǵan: ,,,
Qorytyndy
Sońǵy jyldary bilim berý salasynda júrgizilgen iri reformalardyń biri - oqý proesinde ıfrlyq tehnologııalardy keńinen qoldanýǵa baǵyttalǵan bastamalar boldy.
Joǵary bilim berý júıesin ońtaılandyrý júrgizildi - joǵary oqý oryndary azaıdy, biraq olar akademııalyq erkindikke ıe boldy. Joǵary oqý oryndary túlekteriniń quzyrettiligi zaman aǵymyna saı bolýǵa tıis, osyǵan baılanysty joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý uıymdary bilim berý baǵdarlamalaryn ýaqtyly jańartýǵa jáne olardyń mazmunyna tolyq jaýapty bolady. Stýdenttik ortalyqtandyrylǵan tásil Bolon proesiniń negizgi qaǵıdaty retinde, ekonomıka men bilim berýdi yqpaldastyrýmen qatar, aldaǵy ýaqytta eldiń básekege qabilettiligin arttyrýdy qamtamasyz etedi.
Qazaqstan Úkimeti bilim berý salasynda ozyq tájirıbelermen almasý úshin halyqaralyq uıymdarmen jáne sheteldik joǵary oqý oryndarymen áriptestik ornatty. Bul qatynastar bilim berý reformalaryn qoldaý jáne Qazaqstandaǵy bilim berý sektorynyń jahandyq deńgeıde básekege qabiletti jáne joǵary sapaly bolýyn qamtamasyz etý maqsatynda quryldy.
Muǵalimderdiń eńbek jaǵdaılary men jalaqysyn jaqsartý úshin túrli qadamdar jasaldy. Muǵalimderdiń jalaqysy kóterildi, olar úshin jaqsy eńbek jaǵdaıyn jasaý jáne muǵalim mamandyǵynyń jalpy mártebesin kóterý qarastyryldy. Bul sharalardyń maqsaty - bilim berý salasyna joǵary bilikti oqytýshylardy tartý jáne olardyń oqýshylarǵa sapaly bilim berýin qamtamasyz etý.
Jalpy ıfrlandyrýdyń arqasynda túlekterdiń quzyrettilik úlgisi, sondaı-aq bilim berý uıymdaryna qoıylatyn biliktilik jáne tehnıkalyq talaptar túbegeıli qaıta quryldy, bul odan ári damýdyń negizin qalady.
Osyǵan qaramastan, bilim berý salasy áli de jańa mektepter salýdy, qolda bar ınfraqurylymdy jańartýdy, ulttyq jáne PISA, PIAAC sııaqty halyqaralyq testileý nátıjelerin jaqsartýdy talap etedi.
Sondaı-aq, robototehnıka, ıfrlyq qaýipsizdik, baǵdarlamalaý, ınjenerııa jáne t.b. salalardaǵy zamanaýı mamandyqtarǵa kóp kóńil bólinýi kerek.
Degenmen, oqytýshylyq áleýettiń jetispeýshiligi, kadrlardyń qartaıýy, tehnıkalyq jáne kompıýterlik saýattylyqtyń jetkiliksizdigi áli de baıqalady. Bul máselelerdiń barlyǵy ýaqytty jáne bilimge qosymsha ınvestıııalardy qajet etedi.
Turaqty artyqshylyqtarǵa qol jetkizý úshin myna usynystardy atap ótken jón:
1. Tehnologııa men zamanaýı jabdyqqa ınvestıııa salý stýdentterge ıfrlyq ekonomıkada tabysqa jetý úshin qajetti eń jańa quraldar men resýrstar usynady.
2. Jańa bilim berý baǵdarlamalaryn ázirleý: Eńbek naryǵynyń qajettilikterine sáıkes jańa bilim berý baǵdarlamalaryn ázirleýdi jalǵastyrý stýdentterdi bolashaqtyń syn-qaterlerine daıyndaýǵa kómektesedi.
3. Oqytýdyń ártúrli kezeńderinde úzdiksiz oqytý qaǵıdattaryn saqtaý mamandardy daıarlaýdyń joǵary sapasyn qamtamasyz etedi.
4. Bilim alýshylar men bilim berý qyzmetkerlerine qamqorlyq jasaý da oń nátıje beredi.
Stepan Shramko
