Filolog «Nar täuekel» tırkesınıŋ bölek jazylatynyn däleldep, jelıdegı dauǧa nükte qoidy

AMANAT partiiasy sailaualdy baǧdarlamasynda «Nar täuekel!» tırkesın ūran qylyp aldy. Sodan keiın äleumettık jelı qoldanuşylarynyŋ bır toby būl tırkestıŋ bırge jazylatynyn aityp daulasa, taǧy bır toby onyŋ bölek jazylatyn aityp, oǧan türlı dälel keltırdı. Osy rette Halyq Uni tılşısı filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jantas Jaqypovtan būl tırkestıŋ dūrys jazylu nūsqasy qaisy ekenın sūrap bıldı, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly. Ǧalymnyŋ aituynşa, qazaq tılınde ekı zat esımnıŋ tırkesuı arqyly söz tırkesı jasalady. Al ekı sözdı bırge jazyp jürgender mūny eskermegen.

«Tarihi jaǧynan aitsaq, būl «nar» jäne «täuekel» degen ekı sözden tūratyn söz tırkesı. Būl jerde «nar» şydamdy, zor, küştı, myqty, tözımdı degen maǧynany bıldıredı. Ekınşı sözben tırkesken kezde täuekeldıŋ zor ekenın körsetedı. Iаǧni, nar – täuekel sözınıŋ anyqtauyşy. Qazaq tılınde ekı zat esım qatar kelıp, söz tırkesın jasaidy. Mysal retınde aǧaş esık tırkesın aluǧa bolady», - deidı ǧalym Jantas Jaqypov.

Al būl tırkes «nar» sözınıŋ metaforalyq mänıne bailanysty keiın tūraqty söz tırkesıne (frazeologizm) ainalǧan.

Frazeologiiada bailauly maǧyna degen bolady. Bırge jazu kerek degender bailauly maǧyna bar ekenın bılıp, bırıktırıp jazaiyq dep jür. Bıraq ol sauatsyzdyqqa jatady, - deidı Jantas Jaqypov.

Sondai-aq, ol 2005 jyly şyqqan «Frazeologiialyq sözdıkte», 2013 jyly jaryqqa şyqqan «Orfografiialyq sözdıkte» jäne «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgınde» (11-tom) de nar täuekel tırkesı bölek jazylǧandyǧyn aitty.

«Orfografiialyq sözdıkte» sözderdı bır-bırıne bırıktıru ürdısı beleŋ alǧan. Sol sözdıktıŋ özı «nar täuekeldı» bırıktıre almai tūr. Sondyqtan būǧan daulasudyŋ qajetı joq, daulasudyŋ özı ūiat. Nar täuekel tırkesı bölek jazylady, sebebı frazeologiialyq tırkestıŋ är syŋary bölek jazylady», - deidı ǧalym.

Sonymen qatar, ǧalym būl ekı zat esımnıŋ qabysuynan jasalyp tūrǧan anyqtauyş tırkes ekenın aitty.

«Şyǧarmaşylyqpen ainalysatyndar tūraqty söz tırkesınıŋ arasyna söz qosa beredı. Tüie üstınen siraq üiıtu tırkesın özgertıp, tüie üstıne siraq üiıtıp otyr deidı. Alaida nar täuekel tırkesınıŋ arasyna söz de qosylmaidy. Sebebı sintaksistık tabiǧaty ekı zat esımnıŋ qabysuynan jasalyp tūrǧan anyqtauyş tırkes», - deidı professor Jantas Jaqypov.

Ǧalym mysal retınde qate qoldanylyp jürgen taǧy bırqatar tırkestı atady. Būl qatarda «ūr da jyq» tırkesı bar. Būl jerde «da» – demeulık şylau. Qazır ony «ūrda-jyq» dep qoldanyp jür.

Būl söz sandyraq bolyp şyqty. Bas qosudy da bırge jazyp jür. Būl da frazeologizm. Al ekı zat esımnıŋ qabysuy arqyly jasalǧan sözge kelsek, altyn toi men kümıs toi. «Orfografiialyq sözdıkte» ekı tırkes te bırge jazylyp ketken, - deidı Jantas Jaqypov.

Ǧalymnyŋ aituynşa, sözjasam boiynşa ekı söz bırıkken kezde jaŋa söz jasaluy qajet. Nar men täuekeldı bırıktırgende jaŋa söz paida bolmaidy. Sondai-aq ekı sözdı bırıktırıp jazuǧa eşqandai uäj joq. «Frazeologiialyq sözdıkte» nar täuekel tırkesıne qatysty «qiyn-qystau jaǧdaidy köre tūra, ıske köz jūmyp kırısude aitylady» delıngen. Al «Qazaq ädebi tılı sözdıgınıŋ» 11-tomynda «jaǧdaidyŋ qiyn ekenın bıle tūra bır ıske batyl kırısıp ketu» degen anyqtama berılgen. https://youtu.be/clZDakDsQvw