Qytaı birneshe eldiń dıplomattaryn Shyńjańdaǵy "saıası tárbıeleý ortalyqtaryna" aparyp kórsetken. Olardyń arasynda Qazaqstan men Qyrǵyzstan dıplomattary da bar.
"MAMANDYQ IGERÝGE MÚMKINDIK JASALǴAN"
Qytaı bıligi 28-30 jeltoqsanda 12 eldiń dıplomatyna Shyńjańdaǵy "saıası tárbıeleý ortalyqtaryn" aralatyp, kórsetkizgen. Shyńjańǵa Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Reseı, Tájikstan, Úndistan, Pákistan, Indonezııa, Malaızııa, Aýǵanstan, Taıland jáne Kýveıt dıplomattary barǵan.
Bul týraly Qytaıdyń CCTV arnasyna silteme jasaǵan Reuters aqparat agenttigi habarlady.
Shyńjańǵa barǵan Qazaqstannyń Qytaıdaǵy elshisiniń keńesshisi Manarbek Qabazıev "saıası tárbıeleý ortalyǵynda oqyp jatqandardan" syı retinde maıly boıaýmen salynǵan sýret alǵan.
"Qytaı [saıası tárbıeleý ortalyǵyndaǵy] olarǵa jaqsy jaǵdaı jasaǵan. Demek, Qytaı basshylary óz azamattarynyń qamyn oılaıdy dep aıtýǵa bolady. Meniń oıymsha, Qytaıdaǵy ortalyq úkimet jáne Shyńjań óńiriniń basshylary óz azamattaryna jańa mamandyq ıgerýge múmkindik jasap jatyr" dedi ol.
Malaızııanyń Qytaıdaǵy elshiliginiń ókili Mohammed Hosnı Shahıran Ismaıl "buryn aqparat quraldarynda jazǵandardy oqyp ortalyq týraly basqasha oılaıtynmyn. Qazir ortalyqtyń shynaıy ómirin kórdim" dedi.
Al Aýǵanstannyń Qytaıdaǵy elshiliginiń qyzmetkeri Saıd Habıbýrahman Hýsınpýr de "Shyńjańǵa barǵan soń ortalyqtar týraly oıyn ózgertken".
"Osyǵan deıin [ortalyqtar týraly] túrli esepterdi kórdim. Biraq mundaǵy jaǵdaı esepte aıtylǵandaı emes eken. Ortalyqta shynymen bári jaqsy. Tárbıelenýshiler kóp nárseni úırenip, kóp jaǵynan ózgeredi" dedi ol.
Reuters agenttiginiń habarlaýynsha, Shyńjańǵa barǵan 12 eldiń dıplomaty Qytaı bıliginiń ókilderimen birge Shyńjańdaǵy bazarlardy, meshitterdi, oqý oryndaryn, mektepterdi de aralaǵan.
Qazaqstan dıplomattarynyń Qytaıdaǵy "kásiptik úıretý ortalyqtaryna" barǵanyn Qazaqstannyń syrtqy ister mınıstrligi de rastady. Mınıstrliktiń baspasóz hatshysy Aıbek Smadııarovtyń aıtýynsha, "dıplomattar Úrimshi, Qashqar jáne Hotanǵa barǵan. Olar provınııa basshylyǵymen atap aıtqanda, Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesiniń halyqtyq úkimetiniń tóraǵasy Shohrat Zakırmen de kezdesken". Mınıstrlik lagerge barǵan dıplomattardyń suhbat bermeıtinin aıtty.
BATYS ELDERINIŃ DIPLOMATTARYN ShAQYRMAǴAN
Qytaı shaqyrǵan dıplomattar arasynda batys elderi men halyqaralyq uıymdardyń ókilderi joq.
Reuters aqparat agenttigi Qytaı bıligi qańtardyń basynda birneshe shetel basylymyn arnaıy shaqyryp, Hotan, Qashqar, Qaraqashtaǵy saıası tárbıeleý ortalyqtaryna aparǵanyn habarlaǵan. Jýrnalıstermen tildeskender ortalyqqa óz erkimen kelgenin aıtqan. Olar tilshilermen tildesken sátte resmı ókilder qatań baqylap turǵan.
Lagerdegi "baqytty ómir jáne halal tamaq"
Halyqaralyq Human Rights Watch quqyq qorǵaý uıymy dıplomattardyń Shyńjańǵa saparyna qatysty arnaıy málimdeme jasap, basym bóligi Islam áriptestigi uıymynyń múshesi bolyp sanalatyn jáne buǵan deıin Batys Qytaıdaǵy adam quqyǵynyń buzylýy jaıly málimdemegen elderdiń sapardan keıin oǵan reakııa bildirýi neǵaıbyl deıdi. Uıym dıplomattardyń sapary "aımaqtaǵy jaǵdaıdy táýelsiz baǵaladyq" deýge negiz bola almaıdy dep sanaıdy.
"Qytaı BUU sarapshylarynyń da aımaqqa barýyna qarsy emesteı kórindi" degen uıym bılik sarapshylarǵa aımaqtaǵy jaǵdaıdy táýelsiz baqylaý úshin kedergi keltirmeýi tıis deıdi.
"Bılik dıplomattar men táýelsiz sarapshylarǵa olar zerttegisi kelgen kez-kelgen lager nemese ózge nysandarǵa esh kedergisiz jol ashýy kerek edi. Aımaqtaǵy kez-kelgen adammen jeke áńgimelesýine jaǵdaı jasap, onyń el ishinde nemese basqa elde qýdalanbaıtyna kepil berýi kerek. BUU sarapshylary jasaǵan qorytyndysy men problemalardy BUU-ǵa múshe elderge habarlaýy tıis. Dıplomattaryn jibergen úkimetter qolyndaǵy aqparatty múmkindiginshe ashyq qylýy kerek. Barlyǵy da Pekınge túrkitildi musylmandardy qorlaýǵa jol berýge bolmaıtynyn jáne onyń zańsyz ekenin, toqtatý kerektigin uqtyrýy kerek" dep jazdy uıym.
2017 JYLDAN BERGI ÚREILI AQPARAT
Qytaıdaǵy "saıası tárbıeleý ortalyqtary" týraly alǵashqy aqparat 2017 jyly sáýirde shyǵa bastady. Etnıkalyq qazaqtar men uıǵyrlar jaqyndarynyń qamalyp, olarmen habar úzilgenin aıtqan. Keıin Qytaıdaǵy az ulttardyń qysymǵa ushyraǵany týraly halyqaralyq uıymdar men batys elderi de aıta bastaǵan.
BUU Shyńjańdaǵy "saıası tárbıeleý ortalyqtarynda" mıllıonǵa jýyq adam "erkinen tys" qamaýda otyrǵanyn málimdegen. Halyqaralyq uıymdar men batys elderi Pekınnen Shyńjańǵa kirgizýge ruqsat suraǵan. Al qańtardyń 7-ci kúni Qytaı syrtqy ister mınıstrligi BUU ókilderi "Pekın qoıǵan sharttardy oryndasa, Shyńjańǵa kirgizetinderin" aıtqan.
Qytaı úkimeti basynda bul ortalyqtardyń baryn joqqa shyǵaryp keldi. Keıin Pekın qysymdy "ekstremızmge qarsy shara" dep málimdedi jáne "qamalǵandar til úırenip, kásip meńgerip shyǵatynyn" aıtty.
Qazaqstandaǵy qazaqtar da Almatyda birneshe ret jıyn ótkizip, Qytaıdaǵy jaqyndarynyń jappaı qamalyp jatqanyn aıtqan. Olar Qazaqstan bıliginen, halyqaralyq uıymdardan kómek suraǵan.
Ótken jyly Qazaqstan syrtqy ister mınıstrligi Qytaıda "qamaýda otyrǵan" qazaqtardyń týystarynan 915 ótinish túskeni, 2018 jyldyń basynan beri Pekın eki myńnan astam qazaqtyń Qytaı aýmaǵynan ketýine ruqsat bergenin málimdegen. Mınıstrlik Qytaıda qos azamattyǵy úshin kúdikti sanalyp, ustalǵan 29 qazaqstandyqtyń 15-i bostandyqqa shyqqany týraly da habarlaǵan.
"Ortalyqta bolyp shyqqan" qazaqtar ondaǵy "adam tózgisiz jaǵdaılardy" sıpattaǵan. Máselen, Shyńjańdaǵy "saıası tárbıeleý ortalyǵynda boldym" degen etnıkalyq qazaq Nazgúl Murat Azattyqqa "qara sý men shaı, kapýsta qosylǵan dámsiz sorpa" ishkenin aıtqan.
"Ishke kirgenimde shash býǵyshymdy, syrǵa, saqına-júzikterimdi túgel alyp, basqa kıim kıgizdi de, qolyma kisen, basyma qara qap salyp, jetektep alyp júrdi" degen ol.
Byltyr qyrkúıektiń 10-y kúni Human Rights Watch (HRW) halyqaralyq uıymy arnaıy esebin jarııalap, Qytaıdaǵy saıası tárbıeleý ortalyqtaryn "lager" dep ataǵan. Ortalyqtardaǵy adam tózgisiz jaǵdaıdy sıpattaǵan. Uıym Qytaı bıliginiń is-áreketin synap, Pekınnen "lagerlerde" qamaýda otyrǵandardy bosatýdy talap etken.
"Azattyq" radıosy
