قىتاي بىرنەشە ەلدىڭ ديپلوماتتارىن شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنا" اپارىپ كورسەتكەن. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستان مەن قىرعىزستان ديپلوماتتارى دا بار.
"ماماندىق يگەرۋگە مۇمكىندىك جاسالعان"
قىتاي بيلىگى 28-30 جەلتوقساندا 12 ەلدىڭ ديپلوماتىنا شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىن" ارالاتىپ، كورسەتكىزگەن. شىڭجاڭعا قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، رەسەي، تاجىكستان، ءۇندىستان، پاكىستان، يندونەزيا، مالايزيا، اۋعانستان، تايلاند جانە كۋۆەيت ديپلوماتتارى بارعان.
بۇل تۋرالى قىتايدىڭ CCTV ارناسىنا سىلتەمە جاساعان Reuters اقپارات اگەنتتىگى حابارلادى.
شىڭجاڭعا بارعان قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى ماناربەك قابازيەۆ "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىعىندا وقىپ جاتقانداردان" سىي رەتىندە مايلى بوياۋمەن سالىنعان سۋرەت العان.
"قىتاي [ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىعىنداعى] ولارعا جاقسى جاعداي جاساعان. دەمەك، قىتاي باسشىلارى ءوز ازاماتتارىنىڭ قامىن ويلايدى دەپ ايتۋعا بولادى. مەنىڭ ويىمشا، قىتايداعى ورتالىق ۇكىمەت جانە شىڭجاڭ ءوڭىرىنىڭ باسشىلارى ءوز ازاماتتارىنا جاڭا ماماندىق يگەرۋگە مۇمكىندىك جاساپ جاتىر" دەدى ول.
مالايزيانىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىنىڭ وكىلى موحاممەد حوسني شاحيران يسمايل "بۇرىن اقپارات قۇرالدارىندا جازعانداردى وقىپ ورتالىق تۋرالى باسقاشا ويلايتىنمىن. قازىر ورتالىقتىڭ شىنايى ءومىرىن كوردىم" دەدى.
ال اۋعانستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى سايد حابيبۋراحمان حۋسينپۋر دە "شىڭجاڭعا بارعان سوڭ ورتالىقتار تۋرالى ويىن وزگەرتكەن".
"وسىعان دەيىن [ورتالىقتار تۋرالى] ءتۇرلى ەسەپتەردى كوردىم. بىراق مۇنداعى جاعداي ەسەپتە ايتىلعانداي ەمەس ەكەن. ورتالىقتا شىنىمەن ءبارى جاقسى. تاربيەلەنۋشىلەر كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ، كوپ جاعىنان وزگەرەدى" دەدى ول.
Reuters اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، شىڭجاڭعا بارعان 12 ەلدىڭ ديپلوماتى قىتاي بيلىگىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە شىڭجاڭداعى بازارلاردى، مەشىتتەردى، وقۋ ورىندارىن، مەكتەپتەردى دە ارالاعان.
قازاقستان ديپلوماتتارىنىڭ قىتايداعى "كاسىپتىك ۇيرەتۋ ورتالىقتارىنا" بارعانىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە راستادى. مينيسترلىكتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ايبەك سمادياروۆتىڭ ايتۋىنشا، "ديپلوماتتار ءۇرىمشى، قاشقار جانە حوتانعا بارعان. ولار پروۆينتسيا باسشىلىعىمەن اتاپ ايتقاندا، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق ولكەسىنىڭ حالىقتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى شوحرات زاكيرمەن دە كەزدەسكەن". مينيسترلىك لاگەرگە بارعان ديپلوماتتاردىڭ سۇحبات بەرمەيتىنىن ايتتى.
باتىس ەلدەرىنىڭ ديپلوماتتارىن شاقىرماعان
قىتاي شاقىرعان ديپلوماتتار اراسىندا باتىس ەلدەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى جوق.
Reuters اقپارات اگەنتتىگى قىتاي بيلىگى قاڭتاردىڭ باسىندا بىرنەشە شەتەل باسىلىمىن ارنايى شاقىرىپ، حوتان، قاشقار، قاراقاشتاعى ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنا اپارعانىن حابارلاعان. جۋرناليستەرمەن تىلدەسكەندەر ورتالىققا ءوز ەركىمەن كەلگەنىن ايتقان. ولار تىلشىلەرمەن تىلدەسكەن ساتتە رەسمي وكىلدەر قاتاڭ باقىلاپ تۇرعان.
لاگەردەگى "باقىتتى ءومىر جانە حالال تاماق"
حالىقارالىق Human Rights Watch قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى ديپلوماتتاردىڭ شىڭجاڭعا ساپارىنا قاتىستى ارنايى مالىمدەمە جاساپ, باسىم بولىگى يسلام ارىپتەستىگى ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولىپ سانالاتىن جانە بۇعان دەيىن باتىس قىتايداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى جايلى مالىمدەمەگەن ەلدەردىڭ ساپاردان كەيىن وعان رەاكتسيا ءبىلدىرۋى نەعايبىل دەيدى. ۇيىم ديپلوماتتاردىڭ ساپارى "ايماقتاعى جاعدايدى تاۋەلسىز باعالادىق" دەۋگە نەگىز بولا المايدى دەپ سانايدى.
"قىتاي بۇۇ ساراپشىلارىنىڭ دا ايماققا بارۋىنا قارسى ەمەستەي كورىندى" دەگەن ۇيىم بيلىك ساراپشىلارعا ايماقتاعى جاعدايدى تاۋەلسىز باقىلاۋ ءۇشىن كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءتيىس دەيدى.
"بيلىك ديپلوماتتار مەن تاۋەلسىز ساراپشىلارعا ولار زەرتتەگىسى كەلگەن كەز-كەلگەن لاگەر نەمەسە وزگە نىساندارعا ەش كەدەرگىسىز جول اشۋى كەرەك ەدى. ايماقتاعى كەز-كەلگەن اداممەن جەكە اڭگىمەلەسۋىنە جاعداي جاساپ، ونىڭ ەل ىشىندە نەمەسە باسقا ەلدە قۋدالانبايتىنا كەپىل بەرۋى كەرەك. بۇۇ ساراپشىلارى جاساعان قورىتىندىسى مەن پروبلەمالاردى بۇۇ-عا مۇشە ەلدەرگە حابارلاۋى ءتيىس. ديپلوماتتارىن جىبەرگەن ۇكىمەتتەر قولىنداعى اقپاراتتى مۇمكىندىگىنشە اشىق قىلۋى كەرەك. بارلىعى دا پەكينگە تۇركىتىلدى مۇسىلمانداردى قورلاۋعا جول بەرۋگە بولمايتىنىن جانە ونىڭ زاڭسىز ەكەنىن، توقتاتۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرۋى كەرەك" دەپ جازدى ۇيىم.
2017 جىلدان بەرگى ۇرەيلى اقپارات
قىتايداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارى" تۋرالى العاشقى اقپارات 2017 جىلى ساۋىردە شىعا باستادى. ەتنيكالىق قازاقتار مەن ۇيعىرلار جاقىندارىنىڭ قامالىپ، ولارمەن حابار ۇزىلگەنىن ايتقان. كەيىن قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ قىسىمعا ۇشىراعانى تۋرالى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن باتىس ەلدەرى دە ايتا باستاعان.
بۇۇ شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىندا" ميلليونعا جۋىق ادام "ەركىنەن تىس" قاماۋدا وتىرعانىن مالىمدەگەن. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن باتىس ەلدەرى پەكيننەن شىڭجاڭعا كىرگىزۋگە رۇقسات سۇراعان. ال قاڭتاردىڭ 7-ءcى كۇنى قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇۇ وكىلدەرى "پەكين قويعان شارتتاردى ورىنداسا، شىڭجاڭعا كىرگىزەتىندەرىن" ايتقان.
قىتاي ۇكىمەتى باسىندا بۇل ورتالىقتاردىڭ بارىن جوققا شىعارىپ كەلدى. كەيىن پەكين قىسىمدى "ەكسترەميزمگە قارسى شارا" دەپ مالىمدەدى جانە "قامالعاندار ءتىل ۇيرەنىپ، كاسىپ مەڭگەرىپ شىعاتىنىن" ايتتى.
قازاقستانداعى قازاقتار دا الماتىدا بىرنەشە رەت جيىن وتكىزىپ، قىتايداعى جاقىندارىنىڭ جاپپاي قامالىپ جاتقانىن ايتقان. ولار قازاقستان بيلىگىنەن، حالىقارالىق ۇيىمداردان كومەك سۇراعان.
وتكەن جىلى قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدا "قاماۋدا وتىرعان" قازاقتاردىڭ تۋىستارىنان 915 ءوتىنىش تۇسكەنى، 2018 جىلدىڭ باسىنان بەرى پەكين ەكى مىڭنان استام قازاقتىڭ قىتاي اۋماعىنان كەتۋىنە رۇقسات بەرگەنىن مالىمدەگەن. مينيسترلىك قىتايدا قوس ازاماتتىعى ءۇشىن كۇدىكتى سانالىپ، ۇستالعان 29 قازاقستاندىقتىڭ 15-ءى بوستاندىققا شىققانى تۋرالى دا حابارلاعان.
"ورتالىقتا بولىپ شىققان" قازاقتار ونداعى "ادام توزگىسىز جاعدايلاردى" سيپاتتاعان. ماسەلەن، شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىعىندا بولدىم" دەگەن ەتنيكالىق قازاق نازگۇل مۇرات ازاتتىققا "قارا سۋ مەن شاي، كاپۋستا قوسىلعان ءدامسىز سورپا" ىشكەنىن ايتقان.
"ىشكە كىرگەنىمدە شاش بۋعىشىمدى، سىرعا، ساقينا-جۇزىكتەرىمدى تۇگەل الىپ، باسقا كيىم كيگىزدى دە، قولىما كىسەن، باسىما قارا قاپ سالىپ، جەتەكتەپ الىپ ءجۇردى" دەگەن ول.
بىلتىر قىركۇيەكتىڭ 10-ى كۇنى Human Rights Watch (HRW) حالىقارالىق ۇيىمى ارنايى ەسەبىن جاريالاپ، قىتايداعى ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىن "لاگەر" دەپ اتاعان. ورتالىقتارداعى ادام توزگىسىز جاعدايدى سيپاتتاعان. ۇيىم قىتاي بيلىگىنىڭ ءىس-ارەكەتىن سىناپ، پەكيننەن "لاگەرلەردە" قاماۋدا وتىرعانداردى بوساتۋدى تالاپ ەتكەن.
"ازاتتىق" راديوسى
