Álemniń róli tehnologııa derjavalarynyń qolynda
Álemniń tehnologııa derjavalary planetadaǵa áleýeti tómen elderdiń ishki naryǵyn qalaı bolsyn solaı baǵyndyryp, ǵylym men tehnologııanyń aılasymen ózderine tabyndyryp jatyr. Qazirgi ýaqytta olardyń ǵylymynyń, tehnologııasynyń áleýeti óskeni sonshalyqty, tegin energııa kózderin kókten sarqyp alyp, qýat kózderine táýeldi elderge satyp, aýadan aqsha jasap otyr dese de bolady. Bul jerde taǵy da qazaqqa qaraı aıtylatyn datym bar. Bizdiń aıtatynymyz: «qazaq ózi ne istep otyr, aıǵa qarap otyr ma, osylaı qarap otyra bersek, ǵylym men tehnologııa jaratpasaq jutylyp ketpeımiz be?» degendeı suraqtar týyndaı beredi. Aqıqatynda, biz shıkizatty, munaı men kómirdi, temirdi satýdy ǵana maqsat etip, ekonomıkamyzdy qorǵap álek bolyp otyrǵan elmiz. Ǵylym men tehnologııa jaratpasaq, sol saladaǵy daryndy jastarǵa memlekettik deńgeıde qoldaý jasap, jaǵdaı jasap, úı jaı berip, ulttyq ǵylym men tehnologııanyń órisin keńeıtpesek, onyń eshqandaı aıtary da joq, jutylyp ketetinimiz zańdylyq. Biraq ony jasaıtyn qazaqtyń ókimeti bar ma? Ókimetinen talap etetin órkenıetke nıetti buqarasa bar ma? Ǵylym men tehnologııany ult tilinde qamdamasaq, biz tek táýeldi eldiń ǵana rólin somdap qalamyz. Qazirgi ǵasyrdyń eń kúshti talaby - ǵylym men bilim, tehnologııa. Bul seniń qolyńda bar bolsa ǵana ózgelermen sanasa alamyz. Tehnologııany qazaq tilinde sóıleteıik dep te kele jatyrmyz. Osydan biraz ýaqyt buryn Erzat Káribaı baýyrymnyń qazaqtardyń óte jaýynger halyq bolǵany, basqynshy, bıleýshi, soǵysqysh bolǵany týraly kólemdi maqalasy shyqqan bolatyn. Óte jaqsy jazylǵan. Ras, bizdiń babalarymyz sondaı bolǵan, Eýrazııany jaýlaǵan, bılik qurǵan, Eýrazııa tórinde eń kúshti zańdar men basqarý júıesin, gýmanızmdi ornatyp ketken. Saq, ǵun, túrki, sánbılerdiń barlyǵy sondaı jaýyngerler bolyp tarıhta qaldy. Ýaqyttyń ótýimen olardyń salǵan sara joldary da tarıhtyń tuńǵıyǵyna sińip, ımperııalary ydyrap, kári qurlyqtaǵy saıası, geosaıası jaǵdaılar da myń ózgerdi. Biraq solardyń boıyndaǵy rýhy men geni qazaqtyń boıynda qaldy. Ol eshqashan da óshpek emes. Biz ony moıyndaımyz. Degenmen, biz qazir múldem basqa ǵasyrda ómir súrip jatyrmyz. Bizdiń ǵumyr keship otyrǵan ǵasyrymyz ıfrly tehnologııalar, kúndelikti san túrli ózgeristerimen qubylyp otyrǵan tehnologııa men aqparattyń ǵasyry. Bul ǵasyrda mı men sananyń shtýrmyn, ıaǵnı jyldamdyǵyn iske qospasaq, bizdiń ata-babalarymyz sondaı bolǵan edi, mundaı bolǵan edi dep otyrsaq, biz ýaqyttyń aýyr talaptarynan bas tarta almaı, túbi jeńilip qalamyz. Durys, bizdiń jastar tarıhyn jete bilip, rýhty, qaıratty bilimdi bolýy kerek. Memlekettiń tutqasy da jastar. Biraq álem múldem basqa baǵytta damyp bara jatqanda, biz tehnologııa jasamaı otyrsaq, onda bizde eshqandaı da sáıkestik bolmaıdy. Bizdiń qoǵam barǵan saıyn jasandylyq pen nemquraılylyqqa, ózin ózi aldaýǵa, jaýapkershilikten qashýǵa beıim qoǵamǵa aınalyp úlgerdi. Bul bizdiń keleshegimiz úshin de, urpaqtarymyz úshin de qaýipti. Bulaı kete bersek, sanaly órkenıetti qoǵam jasaı almaımyz.
Endi álemdegi bolyp jatqan tehnologııa men ǵylymnyń birer jańalyǵy mynadaı:
Áıgili Elon Mask 2016 jyly AQSh ta «GEGAFACTORY» (Alpaýyt fabrıka) óndiristik keshenin salyp, kúnnen energııa alatyn qýat kózderin óndirý maqsatynda úlken jobalardy qolǵa aldy. Dál qazirgi ýaqytta ataýly óndiris kesheniniń 30 paıyzy aıaqtalyp, onda 6,5 myń adam jumys jasap jatyr. Óndiris kesheniniń aýmaǵy 500 000 m2 aýmaqty alyp jatyr. Jobanyń quny 5 mıllıard AQSh dollaryna baǵalanǵan. Atyshýly Elon Masktyń úshinshi gegajobasynyń negizgi maqsaty kún kózinen energııa qýattaryn alatyn plastınkalyq taqtashalardy synaqtardan ótkizip, enegrııa kóziniń sarqylmaıtyn túrin álemge pash etý. Dál qazirgi ýaqytta óndiris kesheniniń jasap shyqqan plastınkalyq taqtashalary Los Andjeles pen Kalıfornııanyń kóptegen (vıllalar men kottedjderge) turǵyn úılerine ornatyp tastady. Kún kózinen energııa alatyn taqtashalar óziniń perspektıvaly ekenin kórsetip, tájirıbede effektıvti nátıje berip jatyr. Onyń aldaǵy ýaqytta álemdik deıgeıdi úlken suranysqa ıe bolatynyna Elonnyń kózi tolyq jetip otyr.
Belgili tehnologııa tehnokratynyń ónertabystary munaı dáýirine alapat ekonomıkalyq soǵysty ashyp otyr. Álemdegi ekonomıka salasynyń mamandary munaı ǵasyrynyń aıaqtalyp kele jatqanyn aıtyp, ár túrli aqparattardy taratyp jatyr. Sebebi, barlyq nárseniń shegi bar ekeni belgili. Olar biraz buryn bizdiń de elimizdiń ekonomıkasynyń aldaǵy on jyldaǵy aýyr jaǵdaıyn tilge tıek etip ótip, Qazaqstan munaıynyń aldaǵy 10 jylda shekke jetýin aıtyp jatyr. Elon Masktyń osy jobalarymen qosa AQSh tyń birneshe shtattarynan energııa qoryn óndiretin osyndaı alpaýyt óndiris keshenderin ashýdy josparlap otyr. Ol munaı ǵasyryn baǵyndyraıyn dep otyr. Alǵa qoıǵan maqsaty da osy. Onyń esesine, jasap jatqan tehnologııalary, kún kózinen alyp jatqan qýat kózderi de ekologııalyq jaǵynan anaǵurlym zııansyz bolyp shyǵyp jatyr. Bul onyń aldaǵy josparyna da alapat serpin qosyp, energııaǵa degen suranysty óte joǵary deńgeıde arttyrady. Sebebi, álemniń qazir kóp aımaǵy ekologııalyq apatty jaǵdaılardyń qaqpanyna túsip qalǵan. Bul túptiń túbinde munaı men shıkizat satýǵa ǵana áleýeti bar elderdiń ekonomıkasy men ishki naryǵyn teńseltedi. Sol úshin de APPLE korporaııasymen seriktes bolýǵa nıetti. Dál osy jolaıryqta biz sııaqty tehnıkasy men óndiristik tehnologııalary joq, shıkizatty ǵana satýǵa táýeldi elder ne istemek? Munaıymyz taýsylsa jaǵdaıymyz ne bolady? Biz erteńgi kúni syrtqy naryqtyń qubylmaly aýa raıyna qalaı jaýap beremiz? Shatyrymyz ketip qalyp júrmeı me?
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ulttyq portaly
