2018 jyldyń 4 sáýirinde «Komsomolskaıa pravda Kazahstan» deıtin gazet «Komsomoly provedýt forým v chest 100-letııa organızaıı» atty maqala jarııalapty.
Sáýirde QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń fılıosofııa jáne polıtologııa Instıtýtynda burynǵy komsomoldar bas qosyp, 100 jyldyqty atap ótý týraly aqyldasqan eken.
Sol jıynda dili bólek, dini jat basqa bireý emes, Qazaqstan Parlamenti Májilisiniń egde jastaǵy depýtaty Qýanysh Sultanov sóz sóılepti. Komsomoldyń 100 jyldyǵyn atap ótý úshin Prezıdenttiń atyna hat joldanǵanyn aıtypty. Burmalady demeńizder, gazette sózbe-sóz bylaı dep jazylǵan:
«Kýanysh Sýltanov, eks depýtat, pervyı sekretar K LKSM Kazahstana v kone 70 h godov proshlogo veka, rasskazal prısýtstvýıýım, chto bylo napısano pısmo prezıdentý Nýrsýltaný Nazarbaevý s prosboı dat dobro na provedenıe torjestva v chest ıýbıleınoı daty. Dobro bylo polýcheno, forým planırýetsıa provestı 20 oktıabrıa v Almaty, v GATOB ımenı Abaıa, tam je, gde v svoe vremıa provodılıs vse sezdy VLKSM».
Endi osyny qazaqshaǵa qotaryp bereıik.
«70-jyldardyń aıaǵynda Qazaqstannyń LKJO OK birinshi hatshysy bolǵan, eks-depýtat Qýanysh Sultanov jıynǵa qatysýshylarǵa Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń atyna hat joldanǵanyn habarlady. Ol hatta mereıtoı datasyn saltanatty túrde atap ótý úshin ruqsat berýin suralǵan. Ruqsat berilgen. Forým 20 qazanda Almatydaǵy Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda ótedi. Ol jerde buryn Búkilodaqtyq lenındik-kommýnıstik jastar odaǵynyń barlyq sezderi ótetin», - dep jazylǵan. http://www.kp.kz/8681-komsomoltsy-provedut-forum-v-chest-100-letiya-organizatsii
Ózderińiz bilesizder, komsomoldyń 100 jyldyǵyn Almatyda dúrkiretip toılaǵan óli komsomoldyń ólmegen ókilderi bul toıdy Qazaqstannyń óńirlerinde de atap ótýdi bastap ketti.
Soraqy bolǵanda Qazaqstannyń negizgi zań shyǵarýshy organy sanalatyn Májiliste depýtattar bir-birin quttyqtap, eski odaqty kóksedi. Ol jıynǵa kimder barǵanyn buǵan deıin de jazdyq. «Qyzyldardyń quıyrshyqtary mem-qyzmetten ketsin» dedik, Táýelsizdikti tárk etken shendileri Táýelsizdik urpaqtarynan keshirim surasyn dedik. «Lám-mım» degen depýtat tabylmady. Bylq etken bireý bolǵan joq. Kerisinshe, «jastar tarıhty umytpaýy kerek» dep kólgirsidi. Já, ol týraly qaıtalap jatpaıyq, mine silteme: https://abai.kz/post/79906
Sonymen komsomol jyry qaıdan shyqqany belgili bolǵandaı. «Komsomol toıyn» atap ótýde alǵashqylardyń biri bolyp bastama kótergen basqa-basqa emes ózimizdiń Qýanysh Sultanov eken. Tipti Elbasynyń atyna hat ta jazypty. Komsomoldyń 100 jyldyǵyn el kóleminde toılaýǵa Prezıdenttiń ruqsatyn da alypty.
Sultanovtyń aqtalý sózi
«Komsomol saıası uıym retinde jumysyn toqtatqanymen, kezinde sol uıymnyń jumysyn adal atqarǵan myńdaǵan adam barmyz. 15 jylǵa jýyq ýaqytym tikeleı komsomolmen baılanysty. Sondyqtan men komsomoldaǵy qyzmetim úshin uıalatyn, qysylatyn, qyzaratyn esh nársem joq, kerisinshe, óstim óz qatalarymdy, adamdardy jeteleı júrip, ózim úırendim. Keńes odaǵynyń tusynda asharshylyq boldy. Oǵan komsomol kináli emes. Olar jas balalar sizder sııaqty. Áke sheshelerińizdeı adamdar tapsyrma berdi, zaman solaı boldy. Sondyqtan tarıhty betaldy kústanalaı berýge bolmaıdy», - dep sóılegen edi Sultanovtyń ózi.
Qyzyl júıedegi qyzmeti
73 jastaǵa komsomol Qýanysh Sultanovtyń eńbek jolyna kóz júgirteıik. Sultanov eski odaqtyń tiri kezinde birsypyra qyzmette atqarǵanyn bilemiz.
- 1967-1976 jyldary Panfılov aýdandyq komsomol komıtetinde nusqaýshy, bólim meńgerýshisi, Taldyqorǵan oblystyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılandy.
- 1976-1981 jyldary Qazaqstan Komsomoly Ortalyq Komıtetiniń hatshysy, birinshi hatshysy bolyp saılanyp, qyzmet etti.
- 1981-1983 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń Mádenıet bóliminiń meńgerýshisi,
- 1983-1987 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń Uıymdastyrý-partııa jumysy bóliminiń meńgerýshisi,
- 1987-1990 jyldary Qaraǵandy Oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy,
- 1990-1991 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Ideologııa bóliminiń meńgerýshisi qyzmetterin atqardy.
- Qazaq SSR-i Joǵarǵy Keńesiniń 9-13 shaqyrylymdarynyń depýtaty bolyp saılandy.
- 1981 jyly «Qazaqstan komsomoly» degen kitap jazǵan.
Ózi aıtpaqshy, ómiriniń 14 jylyn komsomolǵa, 10 jylyn kompartııaǵa adal arnaǵan Kýanysh Sultanov Táýelsizdik alǵannan keıin de taqtan túspeı, túrli dárejedegi memlekettik qyzmetterdi atqardy.
Aıtpaqshy, komsomoldyń toıyn ótkizý úshin Prezıdentten ruqsat alǵan Sultanov, sol jıynda Prezıdentke rahmetin aıtyp jatqanyn birli-ekili beıne jazbalardan kórip qaldyq.
Qýanysh Sultanov degende «ol «jaǵympazdyq jarysynda» shashasyna shań jýytpaıtyn jeke dúldil» deıdi álemjeliniń aıtashylary. Bulaı deýlerine birneshe sebep bar.
«Qazaqta memleket bolmaǵan»
2016 jyldyń qyrkúıegi. 5 qyrkúıek kúni depýtat Sultanov Qazaqstan ulttyq telearnasynyń «G20 cammıtine» baılanysty arnaıy shyǵarylymynda suhbat bergen.
Sol suhbatynda Qýanysh Sultanov myrza tilshiniń óńmeninen ótkizip turyp bylaı dedi:
«Qytaı ózi dástúrli halyq. Dástúrine kóp súıenedi. Buryn-sońdy olar Qazaqstandy eshqashan memleket dep moıyndaǵan emes. Kezindegi shekara bólisteri 1880 jylǵy(?), 1860 jylǵy(?) shekara bólisteriniń bári Qytaı men Reseıdiń arasynda bolǵan. Bizdiń qazaqtyń jerin bólgende qazaq qatynaspaǵan. Nege qatynaspaǵan? Memleket bolmaǵanbyz. Biz Reseıdiń quramynda bolǵanbyz. Osyny biz qadirleı bilýimiz kerek. Osyny biz baǵalaı bilýimiz kerek...»
Osyny estip betimizden taı tepkendeı otyryp qalǵan edik. Keıin Sultanov ózin aqtap bylaı dedi:
«Bul jerde sóz bylaı aıtylǵan. Bizdi, qazaq jerin Reseı men Qytaı kezinde bólgen. Sóıtip, shekara ótken. Biraq qazaq qatynaspaǵan. Nege qatynaspaǵan? Oǵan qatynaspaǵan sebebi memleket bolmaǵandyqtan degen sóz aıtyldy. Ol jerde jalpy memlekettiń tarıhy týraly áńgime bolǵan joq. Konteksten julyp alyp bergen».
Al endi eki mátindi ózderińiz saralap, qorytyndysyn da ózderińiz shyǵaryńyzdar.
«Astanaǵa Nazarbaev atyn berý kerek»
2016 jyldyń qarashasy. Astanaǵa Nursultan Nazarbaevtyń esimin berýdi usyndy.
«Biz Konstıtýııada Astana ataýyna qatysty ózgertý engizýdi usyndyq. Ata Zańda ózgerister bolýy múmkin. Osy suraqtar jóninde áli aqyldasatyn bolamyz. Bas qalanyń ataýyn «Nursultan» nemese «Nazarbaev» dep ataýǵa bolady. Bul halyqtyń usynysy», - dedi depýtat.
Áriptesteri ony qoldady. Áleýmet qoldaǵan joq. Kúlki etti. Kúldi. Sultanovtyń ózine de, sózine de kúldi. Jurttyń kúlgeni onyń kóńiline tıgen eken. Keıin «pikirge qarsy argýment aıtýǵa bolady, jeke basqa tıiskeni nesi», dep jurttyń qylyǵyn «mádenıetsizdikke» teńedi. Hoshynda Sultanovtyń sońǵy sózi bul emes edi.
«Elbasynyń eńbegi Konstıtýııaǵa enýi kerek»
2016 jyldyń qarashasy. Qýanysh Sultanov Konstıtýııada Elbasynyń esimin erekshe atap kórsetý kerektigin aıtyp, usynys jasady. Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti ám onyń memleketimizdi, sonyń ishinde Elordany salýǵa qosqan úlesi úshin Kosntıtýııada aty atalýy kerek degendi aıtty.
«Áýejaıǵa Nazarbaev ataýy berilgeni tarıhı ádildik»
2017 jyldyń maýsymy. Qýanysh Sultanov Astanadaǵy áýejaıǵa Nazarbaev atynyń berilgenin tarıhı ádildik dep baǵalady.
«Stambulda Atatúriktiń áýejaıy bar, Nıý-Iorkta Kennedıdiń Parıjde, Sharl de Goldiń áýejaıy bar. Nursultan Nazarbaevtyń eńbegi olardan qandaı kem dep aıtasyz?», dep aǵynan jarylǵan edi, sol kezde.
«Qýanysh Sultanovty syılaımyn da, aıaımyn da»
Aıtpaqshy, Sultanovtyń 2016 jylǵy usynysyna qatysty belgili qoǵam qaıratkeri, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Amengeldi Aıtaly pikir aıtyp bylaı degen:
«Franýz fılosofy Klod Gelveııdiń kóregen sózderi esime tústi: «Óz bıleýshilerin betine basyp synaýǵa huqy joq halyqtardyń, maqtaýǵa da quqy joq. Quldardyń maqtaýy eshteńeni de bildirmeıdi». Bizdiń osy parlament prezıdentti synap kórgen emes, ony demek ony maqtaýǵa da quqy joq. Sebebi, ádil syn bardy «bar» dep, joqty «joq» dep saralap baǵa beredi.
Men Qýanysh Sultanovty syılaımyn da, aıaımyn da. Ol D.Qonaevty taqta otyrǵanda maqtap, taqtan túskende Kolbınge unaımyn dep synaǵandardyń biri. Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń VIII (1987j.) Plenýmynda is pen sózdiń alshaqtyǵyn, saıası senimniń tómendigi, saıası tákáparlyq, menmendik, qur madaq bıliktiń bedelin túsiretindigin aıta kelip, Q.Sultanov bylaı degen edi:
«Osy tusta meniń oıyma mynadaı suraq oralady: birinshi basshylyqtyń ataǵyn aspanǵa kótergen kim? Kóptegen belgili basshylar, ózderi Ortalyq komıtettiń músheleri, jyldan jylǵa údete tústi, áýeli «qurmettiden» bastap, sonan soń ne sebepti «asa qurmettige», odan keıin «kórnekti qaıratkerge» aınaldyrdy? Halyqtyń arasynda qandaı pikir týǵyzdy, jastarǵa qandaı úlgi kórsetti?». («Soıalıstik Qazaqstan», 17 mart, 1987 jyl.)
Al prezıdentti jarysa maqtaǵan depýtattar búgin jastarǵa qandaı úlgi kórsetip otyr? Quldardyń maqtaǵany eshteńeni de bildirmeıdi» degen osy emes pe? Qazaqstandyqtar Nursultan Ábishulynyń eńbegine shyn baǵasyn beredi, biraq jaramsaqtardyń maqtaýyn halyq qabyldamaıdy».
Osy pikirden keıin Qýanysh Sultanov ta sóz sóılegen.
«Men ol Amangeldiniń pikirine eshteńe de aıtpaımyn. Aıtatyn áńgimeni sol kisiden surańyz. Onyń sózderi maǵan jasalǵan úlken qııanat», - degen edi Sultanov.
Sonymen, komsomoldyń 100 jyldyǵyn atap ótýdi ózine ar sanamaı, paryz etken, qyzyl júıeniń adal sarbazy, bálkim generaly, Sultanovtyń saıası sulbasy osy boldy.
Qýanysh Sultanovtyń depýtattyq joly:
2001 jyldyń 21 mamyrynda Prezıdent pármenimen QR Parlamenti Senatynyń depýtaty boldy.
2001-2011 jyldar aralyǵynda Senatta otyrdy.
2001-2007 jyldary Senattyń Áleýmettik-mádenı damý komıtetin basqardy.
2007-2011 jyldar aralyǵynda Halyqaralyq qatynastar, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetine tóraǵa boldy.
2012 jyldyń 15 qańtarynda «Nur Otannyń» atynan Májilis depýtaty bolyp saılandy.
2012-2016 jyldar aralyǵynda Májilistiń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi boldy.
2016 jyldyń 24 naýryzynda Májilis depýtaty bolyp qaıta saılandy. Taǵy da «Nur Otannyń» tizimi arqyly ótti. Óz qyzmetin sol baıaǵy Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi retinde jalǵady.
3 orden, 12 medalmen marapattalǵan. Temir-tersek, sólkebaılary men ataq-mansaptary bir basyna jetip artylady. Birneshe qaıratkerlik ataǵy taǵy bar.
Túıin
Qýanysh Sultanov bıyl 73 jasta. Ol zeınetker. Ol 17 jyl boıy depýtat bolyp keledi.
Keńestik júıe bılep-tóstegen 100 jylda qazaq qoldan jasalǵan eki asharshylyqty, repressııany, dúnıejúzilik soǵysty ótkerdi. Keńestik júıe qazaqtyń 3/1-in qasqana óltirdi. Keńestik júıeniń kez kelgen elementin ulyqtaý – Táýelsizdikti moıyndamaýmen teń.
Al sol júıeni jan-tánimen qorǵap, ulyqtap, 100 jyldyǵyn toılap, ony Táýelsiz urpaq sanasyna kúshtep sińirýge qyzmet etip júrgen Sultanovtyń saıası karerasyna núkte qoıylar kez keldi dep bilemiz.
17 jylda ońdyryp eshteńe bitirmegen depýtat Qýanysh Sultanovtyń otstavkaǵa ketýi, ózi aıtpaqshy «tarıhı ádildik» bolar edi.
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
Abai.kz
