Älihan Bökeihan, Älımhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev syndy Alaş arystary düniege kelgen Qaraǧandy öŋırı bügınde ideologiialyq betbūrysqa batyl qadam jasap, tyŋ bastamalar men jobalardy qolǧa aluda. Oblys äkımınıŋ ideologiia jönındegı orynbasary Erbol Şymkentbaiūly arnaiy Adyrna.kz portalynyŋ tılşısıne keŋ kölemde sūhbat berıp, özıne jüktelgen negızgı baǧyttar boiynşa aldaǧy josparlarymen bölıstı.
- Erbol Şymkentbaiūly, Qaraǧandy oblysy äkımı orynbasary qyzmetıne kelgenıŋızge jarty jyldan asty. Qalyŋ köpşılık Qaraǧandy öŋırı “jabyq saiasatty ūstanady, aşyqtyq pen jariialylyq joqtyŋ qasy, barlyq aqparattan tys qalyp jatamyz” dep oblystyq BAQ jüiesıne terıs baǧasyn berıp jatady... Būl turaly ne deisız?
- Qaraǧandyǧa kelgelı bırınşı kezekte BAQ ökılderımen tanysyp, ışte bolyp jatqan tüsınıspeuşılıkter turaly habardar boldym. Barlyǧyn auyzbırşılıkke şaqyryp, ortaq kelısımge kelulerın sūradym... Olarmen bölek şyǧyp ta sūhbattastyq, dastarhan basynda da äŋgımelestık. Basşylyq qūram men ışkı tärtıptı retke keltırudemız. Jaqynda «Saryarqa aqparat» mediaholdingınıŋ basşylyǧyna qalamy qarymdy jurnalist Qairat Äbıldany ūsyndyq. Aralarynan laiyq kandidat ızdep jürıp, halyqty oilaityn, kökeikestı mäselelerdı aşyq köterıp, sözdıŋ qadırın bıletın «jüregı ülken azamat» bolsynşy dedık. Ärine, bız ūsynǧan kandidatqa qarsylyq bıldırgender boldy. Dese de soŋǧy şeşım özımızden bolyp, jaŋa basşy taǧaiyndadyq. Aldaǧy uaqytta aşyqtyq pen jariialylyq jolǧa qoiylyp, öŋırdegı BAQ barynşa halyqqa jaqyn bolady degen ümıtımız zor.
“Sızderdıŋ bır-bırlerıŋızge qarsy kelıp, narazylyq bıldırulerıŋızden tek gazet ūtylady. Gazettıŋ abyroiyna nūqsan kelse, ol barlyq ärıptesterıŋızge kerı äserın äkeledı. Taptyrmaityn mamandar bolmaidy. Sızderdı baqylap otyrǧan adamdar bar. Eger osy qalypta qala berseŋızder, bız sızdermen qoştasamyz” dep aşyq aittym. Özgerıske bet būrǧan siiaqty.Saryarqa aqparatpen osy baǧyt boiynşa tiıstı jūmys ıstep jatyrmyz. Oblystyq ışkı saiasat basqarmasyna da “Aşyq jūmys ısteŋder, odan tek paida tabasyŋdar” dep öz ūstanymymdy jetkızdım. «Ortalyq Qazaqstan» men «İndustrialnaia Karaganda» gazetterınıŋ ūjymymen tanysyp, jūmys barysynda olarǧa:
“Bız sızderdıŋ gazetterıŋızdı kündelıktı oqyp otyrmyz. Bızge eşkım män bermeidı dep oilamaŋyzdar. Kım, kai jurnalist ne jazǧanyna deiın bılıp otyrmyz. Bosaŋsymai, saraptamalyq maqalalarǧa köşıp, halyqtyŋ kökeiınde jürgen mäselelerdı aşyq jazyŋyzdar” dep talap qoidym.Formaty da, sapasy da özgerıp kele jatyr. Bızdıŋ tarapymyzdan “myna mäselenı jazba, anau problemany köterme, tynyş otyryŋdar” degen eşqandai şekteu, senzura joq. Jūmys ıstep, naqty nätije körsetse boldy. Bızdıŋ qoiar bır ǧana talabymyz – gazet tirajy köterıluı kerek. Tiraj köterıluı üşın oqyrmandar gazettı özderı ızdep tauyp, öz qalaulary boiynşa aluy kerek. Taza öz eŋbekterıŋızben gazettıŋ tirajyn köterıŋızder. Sonymen qatar gazettıŋ elektrondy formatyn da damytasyzdar dedım. Aqparattyq sait demekşı, Life09-dy jaqyn arada aqparat agenttıgı retınde bölek aşamyz. Oǧan qatysty bölek josparlarymyz bar. Jaŋadan adamdardy qoiamyz. Saraptamanyŋ da, reitingtıŋ de joq ekenı ras... Bügıngı aqparattandyru zamanynda SMM, internet resurs jaǧyna köbırek män berıluı kerek. Degenmen jaŋadan taǧaiyndalǧan basşyǧa ümıt artyp otyrmyz. Jūmys ıstesın, nätije körsetsın. Mümkın sol jūmystyŋ arqasynda sızderge ūnap keter. Jastardyŋ köŋılınen de şyǧady degen oi bar. Qazırgı baǧyt-baǧdarlary jaman emes siiaqty... - Osyndai qūbylys qalypty ürdıske ainalǧaly qaşan… Mysaly, byltyr jeltoqsan aiynda Oktiabr audany Älihan Bökeihan audany bolyp resmi türde özgertılgen tūsta halyqqa arnalǧan merekelık jiyn jasyryn türde ötıp, oǧan tek “qajettı elita ökılderı” şaqyrylyp edı... Halyq syny qaşan eskerıledı? - Halyq synyna tolyq qosylamyn. Kerek emes jerde jabylatynymyz bar. Dosqa külkı, dūşpanǧa taba bolmai halyqqa kerek närsenı jappai, bärın aşyq körsetu kerek. Künı keşe Qaraǧandydaǧy «Jūldyzdar alleiasynda» kompozitor Sydyq Mūhamedjanovqa eskertkış belgı aşqanda da yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyq. Zaldyŋ tıptı 50 paiyzy da tolǧan joq. Konsert tegın. 500 şaqyru hat jıberdık deidı. Ädettegıdei eş jerge jazbaǧan, eşkımge habarlamaǧan bolsa kerek.
Är ötkızıletın şara bolsyn, jaŋa özgerıster bolsyn barlyǧyn bırınşı kezekte jergılıktı būqara halyqqa jetkızuımız tiıs. Özıŋız aitpaqşy, qajettı adamdardy ǧana şaqyryp, tek solarǧa ǧana şaqyru biletterın taratudy doǧaru kerek.Ärine, bırden damyp ketıp Astana bola almaspyz. Dese de, bızdıŋ öŋırdegı ideologiiaǧa jauapty mamandarǧa, BAQ salasyndaǧy qyzmetkerlerge säl de bolsyn patriottyq sezım jetıspei jatqany ökınıştı. Sydyq Mūhamedjanovtyŋ ıs-şarasyndaǧydai adam kelmei qalyp, ūiatty jaǧdaiǧa tüspeuımız üşın būl baǧyt boiynşa tiıstı jūmystar atqarylatyn bolady.
Jabyq saiasatty barynşa aşamyz. Būl jerde jasyratyn tügı de joq qoi... Qaita kerısınşe barlyǧyn halyqqa aşyp tastap, kündelıktı qoǧamdyq aqparattan qūlaqdar etıp, barlyq jaŋalyqpen bölısıp otyrsaq qaita jaqsy emes pe...Aldymyzda 25 qazan – Respublika künı kele jatyr. Onyŋ eşqandai qūpiialyǧy da joq. Osy merekege orai ülken ıs-şara ūiymdastyrǧaly jatyrmyz. Is-şara 22-şı qazan künı saǧat 15:30-da S.Seifullin atyndaǧy oblystyq-akademiialyq qazaq drama teatrynda ötedı. Mındettı türde kelıp, qatysyŋyzdar. Oryn bärıne jetedı. Halyqpen bırge bolyp, jaqsy bır konsert tamaşalaisyzdar. - Toqaevtyŋ Qaraǧandy jūrtşylyǧymen kezdesuınde de halyq ökılderınıŋ emes memleketke jaqyndyǧy bar adamdardyŋ qamtylǧanyn baiqadyq. Būl baǧyt boiynşa qandai şara qoldanu oiyŋyzda bar? - Ainaldyrǧan 500 oryndyq zal. Bükıl salany qamtuymyz kerek boldy. Adamdardy bölıp-bölıp şaqyrdyq. Endı men özım barlyq qoǧam belsendılerın, jurnalisterdı jeke-jeke tani bermeimın ǧoi... Özım qoiǧan talap boiynşa bılım, densaulyq saqtau, BAQ, qoǧamdyq keŋes, önerkäsıp, ardagerler, kenşıler... Osy salalar boiynşa qoǧamda orny bar bedeldı müşelerdı şaqyryŋyzdar dedım. Osylaişa negızgı qūram jinaldy, sosyn olardy azaituymyz kerek boldy, öitkenı syimai kettı. Toi bolǧannan keiın bır jerı qisaiyp tūrady ǧoi deidı ǧoi qazaqta. Halyq ışınde jürgen bıraz ziialylardy elemei kalǧanymyzda boldy. Ol jaǧyn baiqadym. Oryndy syn. Kelesı joly mındettı türde eskeremız. Är tızımdı sūryptaudan ötkızıp, qadaǧalap otyramyz. Qalalyq qoǧamdyq keŋeste oryn alǧan jaǧdailardy da estıdım. Osyndai mäselelerdı aşyq aityp, kötergen dūrys. - Öŋırdegı bılım beru salasyna qandai baǧa beresız? Audan, qalalardaǧy bılım ordalaryn aralap kördıŋız be? Qaraǧandyda Keŋes Odaǧy tūsynan qarausyz qalyp, syrty jüdep tūrǧan mektepter älı de bar deidı… Osy mäseleler boiynşa qandai şara qoldanar edıŋız? - Qaraǧandy oblysynyŋ bılım salasynda qandai kemşılıkter bar? Toqtalyp öteiık. Jalpy materialdyq tūrǧyda qarasaq, mektepterımız äbden tozǧan. 1930-1940 jyldary soǧylǧan apattyq mektepter de, kürdelı jöndeudı qajet etetın bılım ordalary da barşylyq. Qaraǧandy qalasynyŋ özınde üş auysymdy mektepter bar. Jeke öz basym aralas mektepterge qarsymyn. Olar da jetkılıktı. Köpşılıktı alaŋdatyp otyrǧan mūndai bılım beru mekemelerın jabu mäselesımen şūǧyldanudamyz. Odan qalsa keibır şalǧai auyldarda kerısınşe balalardyŋ sany azaiyp jatyr. Bala sany jetıspeitın mektepterde mūǧalımderdı bekerge qinap ūstaǧanşa, mektepterdı jauyp jatyrmyz. Ondai jerlerge dūrys mūǧalım de barmaitynyn eskere ketken jön. Endı būl mäselelerdıŋ şeşılu joly qandai? Mūndai şalǧai jerlerge halyq barmaidy. Ondai auyldarǧa jol da salynbaidy. Su da tartylmaidy, mektep te soǧylmaidy. Bıluımşe 200 üiden kem bolmau kerek degen de qaǧida qabyldanǧan. Endı ne ısteimız? Osy mäselenı şeşude qolǧa alǧan bastamalarymyzdyŋ bırı – barlyq şalǧai auyldardaǧy balalardy bırıktırıp, ülkendeu potensialy bar auyldarǧa jinap, oqytu. Sol auyldardaǧy mektepterdıŋ sapasyn köterıp, barynşa jaǧdai jasau. Osy baǧyt boiynşa negızgı mındetter atqarylyp jatyr. Äsırese qys mezgılı kezınde balalarymyz qinalyp, mektepke jete almai qalatyn jaǧdailar kezdesedı. Sol üşın bız ne ıstedık... Balalardy qauıpsız tasymaldau mäselesın şeştık.
Şalǧai aimaqtarda tūratyn oquşylar mektepterıne aman-esen jetıp, sapaly bılım alsyn degen maqsatta äkımnıŋ tıkelei qoldauymen 27 jaŋa, sapaly avtobus aldyrttyq. Qūdai qalasa auyl men auyl arasynda avtobustar eş kedergısız qatynaityn bolady. «Mūǧalım joq, bala kelmeidı. Bala joq, mūǧalım barmaidy» degen kürdelı mäsele osylaişa öz şeşımın tabady degen niettemız.Bılım salasynda kadr tapşy. Mektepterde ekı-üş pännen sabaq berıp jürgen mūǧalımder de jeterlık. Mıne, osyndai problemalar bar. Sonyŋ bärın kım şeşedı? Bırınşı şalǧaidaǧy auyldarda mektep soǧamyz ba, joq myna Qaraǧandy qalasynda mektep soǧamyz ba? Myna jaqty ysyryp tastap, auyldy aimaqtarda mektepterdı köbeitemız be? «Arbany da syndyrmai, ögızdı de öltırmei» demekşı, osynyŋ bärıne salystyrmaly türde analiz jasap, qolǧa aludamyz. Qūr äşeiın äŋgıme aitsaq, ärine mūndai mäseleler sol küiı şeşılmei, jyldar boiy tūra beredı. Mūnyŋ bärı qarajatty talap etedı. Biudjetten tiıstı qarajat bölıp, ony tiımdı jūmsai bılu – saiasi menedjerdıŋ basty mındetı. El basqaru - önerdıŋ atasy… Sonymen qatar Qaraǧandy oblysynyŋ bılım beru deŋgeiın köpşılık maqtaitynyn atap ketken jön.
Universitetterımızdegı bılım beru qyzmetı joǧary därejede ekenı būrynnan belgılı. Onyŋ basty sebebı mynada jatyr. Kielı Qaraǧandy öŋırınen Älihan Bökeihan bastaǧan bır top ūlt ziialylary şyqqan. Keŋes odaǧy tūsynda köptegen ūstazdar öŋırdegı JOO-nyŋ damuyna öz ülesterın qosqan. Bızdıŋ qara domalaqtardy sapaly bılımmen susyndatyp, tületıp ūşyrǧan.Mädeniet salasy da jolǧa qoiylyp, klassikalyq muzykanyŋ damuyna ülken septıgın tigızgen ūstazdar köp boldy. Tättımbet atyndaǧy Qaraǧandy öner kolledjı men Erkeǧali Rahmadiev atyndaǧy Qaraǧandy simfoniialyq orkestrınıŋ qalyptasu tarihyn keŋınen zerttep, klassikalyq tuyndylaryn süisıne tyŋdadym. Deŋgeilerı öte joǧary. Astana men Almatydan qalyspaidy. Qaraǧandyda bılım beru salasy da, mädeniet salasy da jaqsy damyǧan. «Tarihi tūlǧanyŋ rölın eşkım joqqa şyǧara almaidy» demekşı, himiia jäne metallurgiia salasynyŋ ırgelı ǧalymy Evnei Arystanūly Böketovtıŋ tarihta alar orny erekşe. Qazaqstandaǧy tau-ken ǧylymyn damytuǧa ülesın qosqan akademik Äbılqas Saǧynovtyŋ da öŋırge qosqan eŋbegı orasan zor. Bügınde E.A.Böketov atyndaǧy Qaraǧandy universitetı, Äbılqas Saǧynov atyndaǧy Qaraǧandy tehnikalyq universitetı, Qaraǧandy medisina universitetı respublikamyzdaǧy ırgelı de ozyq bılım ordalaryna ainalyp otyr. - Qazaq elıne Älihan Bökeihan, Älımhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev syndy Alaş arystaryn syilaǧan Qaraǧandy oblysynyŋ bügıngı jäi-küiı bärımızdı de alaŋdatady. Alaş arystary demekşı, jyldar boiy jabuly bolǧan Älihan Bökeihan qaqpaǧyn qaita aşuǧa tabandylyq tanytyp, aianyp jatqan joqsyz. Özıŋızdıŋ qoldauyŋyzben respublika deŋgeiınde ūltymyzdyŋ sanasyn dür sılkındırgen bırqatar auqymdy tyŋ bastamalardyŋ qolǧa alynuy bolaşaqta jauapty şeşımder qabyldanuyna ūiytqy bolary sözsız. Alda taǧy qandai josparlaryŋyz bar? Būl şaralar jalǧasyn taba ma? - Memleket basşysy Qasym-Jomar Toqaev Qaraǧandy jūrtşylyǧymen kezdesuınde «Talai tarihi oqiǧanyŋ kuäsı bolǧan şejırelı aimaqtan qazaqtyŋ köptegen bırtuar tūlǧalary şyqqan. Qaraǧandy öŋırı – Älihan Bökeihan, Jaqyp Aqbaev, Älımhan Ermekov siiaqty Alaş arystary düniege kelgen qasiettı jer» dep atap ketkendei, qazaqtyŋ üş bırdei arysy Qaraǧandy oblysy, Aqtoǧai audanynda düniege kelıp, bügıngı beibıt ömırımızdıŋ basty sebepkerlerı atandy… Künı bügınge deiın öŋırımızde Alaş taqyryby belgılı bır sebeptermen jabyq bolǧany ras. Baiaǧy jartas sol jartas bolyp qalmaitynyna uäde beremın.
Bügıngı künnıŋ özınde öŋırımızde Alaş arystaryn ūlyqtau maqsatynda būryn-soŋdy bolmaǧan ıs-şaralar qolǧa alynyp, ǧalamat özgerıster oryn alyp jatyr.Bır jyl būryn halyqtyŋ talap-tılegı eskerılıp, Älihan Bökeihan audany aşyldy. Küllı qazaqty quantqan tarihi künge orai Qaraǧandyda Säken Seifullin atyndaǧy oblystyq-akademiialyq qazaq drama teatrynda Qanat Jünısovtıŋ «Ūltqa qyzmet» atty tarihi dramasy sahnalanyp, halyqtyŋ sana-sezimi men ruhyn biikke köterdı. Osydan 5-6 būryn osy taqyrypty aşyq aitamyz dep armandap pa edık? Osy qoiylymnyŋ arqasynda qanşama adam Alaş tarihymen jaqyn tanysyp, tyŋ derekterge qanyqty.
Biyl özderıŋızdei Alaşşyl jastardyŋ ūiymdastyruymen 30-31 mamyr Alaş arystaryn eske alu künıne orai Qaraǧandy oblysynda alǧaş ret «ARQA ARYSTARY» atty ekı kündık press-tur ötıp, respublikanyŋ tükpır-tükpırınen 40-qa juyq BAQ ökılderı men belsendı jastar Älımhan Äbeuūlynyŋ ziratyna baryp, ruhyna taǧzym ettı.Älihan Bökeihannyŋ kındık qany tamǧan tuǧan jerı Aqtoǧai audanyna taban tırep, Jekejal qystaǧyn öz közderımen körıp, ūlt kösemınıŋ ata-babasy jerlengen «Taldybeiıt» qorymyna baryp, babalar ruhyna ziiarat ettı. Künı keşe 27 qyrküiek – Ūlt kösemı Älihan Bökeihan babamyz atylǧan qaraly künde özıŋız bastaǧan Qaraǧandynyŋ bır top jastary tyŋnan jol salyp, el tarihynda tūŋǧyş ret Ä.Bökeihannyŋ tuǧan jerı Jekejal qystaǧynda «Älihan äruaǧyna taǧzym» atty eske alu şarasyn ūiymdastyryp, baba ruhyna qūran baǧyştap, qūrban şalyp, as berdı.
Osyndai batyl bastamalardyŋ arqasynda janşylǧan sanamyz sılkınıp, tūnşyqqan ruhymyz qaita köterıletınıne senımım zor. Eŋ quantarlyq jaǧdai, būl bastamalardy közı aşyq, kökıregı oiau jaŋa zaman jastary köterıp jatyr.Ol nenıŋ belgısı? Būl halyqtyŋ közı aşylyp, tarih sahnasyna jastardyŋ köterılıp kele jatqanynyŋ belgısı. Bız künı bügınge deiın öz tarihymyzdy mülde bılmegenımız eşkımge jaŋalyq emes. Qazaqtyŋ şynaiy tarihyn eşkım bılmegen. Alaşorda degendı äiteuır bır jerde estıgenbız. Kerek deseŋız, Keŋes ükımetı tūsynda Alaşorda degendı «kontrrevoliusionerler» şyǧar dep oilaityn. Sondai tar şeŋberde şekteumen östık, osyndai jalǧan qaǧidalardy miymyzǧa äbden sıŋırdı... Alaş arystarynyŋ qaldyryp ketken mol mūrasynyŋ bügıngı künge deiın älı tırı ekenın jäne bızdıŋ ūlt bolyp ūiysumyzǧa asa qajet ekenın tüsıngendeimız. Halyq naǧyz şynaiy tarihpen endı qauyşty. - Şynynda özıŋızdıŋ bastamaŋyzben Alaş arystaryn ūlyqtau mäselesı boiynşa bırqatar şaralar legı qolǧa alyndy. Bıluımızşe, aldaǧy uaqytta Älihan Bökeihan audanyndaǧy Maiqūdyq mädeniet saraiynyŋ aldynda Älihan Bökeihan babamyzǧa arnalǧan eskertkış boi kötermek. Ūlt kösemınıŋ qūrmetıne arnaiy mural salu da josparda bar eken. Älihan babamyzdyŋ kındık qany tamǧan tuǧan jerı - Aqtoǧai audany, Jekejal qystaǧy da turizm oşaǧy boluǧa sūranyp-aq tūr… Jalpy, osy baǧyttar boiynşa alda atqarylatyn şaralardy halyqqa keŋırek aityp berseŋız. - Älbette Alaş arystaryn ūlyqtaimyz dep bır kündık şaralarmen şektelmeuımız kerek. Alaş arystaryn düniege äkelgen kielı Aqtoǧai öŋırı turizm oşaǧyna ainalyp, Älihan Bökeihannyŋ tuǧan jerı Jekejal qystaǧynyŋ maŋynan aspanasty muzei aşsaq, tıpten qatyp keter edı. Būl baǧyt-baǧdardy QR Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ baǧdarlamasyna kırgızıp, kartaǧa engızıp, turistık marşrut dep bekıtıp, Aqtoǧai vizit ortalyǧyn aşuymyz kerek. Osylaişa turistık oşaq dep tabylyp, qarajatqa ılınıp ketedı. Osyǧan jūmys ısteiık.
Bügıngı taŋda Aqtoǧaiǧa baryp-qaitudyŋ özı ülken bır qiyndyq äkelıp otyr. Jol mäselesın şeşıp, ol jaqqa kez-kelgen adam kez-kelgen uaqytta jete alatyndai mümkındık tudyru kerek.Sonymen qatar qazırgı jaŋa zamanaui tehnologiialardy paidalanyp, ūialy telefonnyŋ kamerasy arqyly Alaş arystaryna qatysty jedel aqparat ala alatyndai qr kod ornatyp, «Älihan Bökeihan kım?», «Älımhan Ermekov kım?», «Jaqyp Aqbaev kım?» syndy sūraqtarǧa jauap alyp, tūlǧalyq bolmystaryn aşsaq qyzyq qoi... Alaş arystary jaily bızdıŋ bıletınımızge qaraǧanda bılmeitınımız älı köp. Ärı qarai zertteu jūmystaryn jürgıze beruımız kerek... Bızge tek ber jaǧy ǧana belgılı. Reseige arnaiy tarihi-etnografiialyq ekspedisiia jıberıp, Peterburgtegı Ermitajdy, Mäskeudegı arhiv qūjattaryn köteru kerek. Aşylmaǧan närse öte köp... Alaş taqyryby joǧary deŋgeide köterıluı üşın ne kerek? Ol üşın jürek, bılım, mınez qajet. Halyqtyŋ armany oryndalyp, Oktiabr audany Älihan Bökeihan audany bolyp özgertıldı.
Mındettı türde Ūlt kösemınıŋ qūrmetıne arnaiy mural salamyz. 9 jeltoqsanda audan aşylǧanyna 1 jyl tolady eken. Sol uaqytqa deiın ülgeruımız kerek. Aldaǧy jyldary Älihan Bökeihan babamyzǧa arnalǧan eskertkış te boi köteredı.Jaŋadan aşylǧan Älihan Bökeihan audanyndaǧy köşelerdıŋ bırıne Älihan Bökeihannyŋ, ekınşısıne Ahmet Baitūrsynūlynyŋ atyn bersek dep josparlap otyrmyn. Būl qozǧalys jalǧasyn tabady. Osyndai ideologiialyq jūmystardyŋ dinamikasyn küşeitu sız ben bızdıŋ basty qyzmetımız boluy tiıs. Kelısesız be? Ärine älı künge deiın «halyqty şulatpaŋdar, olar üitıp ketedı, büitıp ketedı» degen jaltaqtau älı de bar. Odan da bırte-bırte arylamyz... Revoliusiialyq emes, evoliusiialyq jol ärqaşan da tiıstı nätije beretını sözsız... - Keşegı qaraly Qaŋtar qaitalanbauy üşın däl qazır bilık ökılderı halyqtyŋ ünın estıp, naqty ısterdıŋ qasynan tabyluy qajet-aq. Halyqqa qanşalyqty jaqynsyz? - Bızdıŋ Qaraǧandy oblysynda būrynnan berı şeşımın tappai kele jatqan mäseleler jetkılıktı. Mūnyŋ barlyǧy da öŋır ışınde qalyptasqan «jüiege» bailanysty... Ärine, Qaraǧandyny osal dep aituǧa bolmaidy. Dese de Qaraǧandyǧa osy aşyqtyq pen jariialylyq şynymen jetıspei jatqan siiaqty. Ortaq dialogqa kelu jaǧy qiynǧa soǧyp tūr. Mümkın BAQ qyzmetkerlerı äkımdıkke naqty talap qoiyp, sony oryndauǧa özderı de tıkelei atsalysyp, bırlese jūmys atqaruǧa beiımdelmegenı me... Bıreuler mynany aitady. Ekınşılerı mynany aitady degendei körınıs keŋ oryn alǧan. Bır ortaq oiǧa toqtamai, jan-jaqqa tartady. Halyq ünıne qūlaq asamyz. Halyq qyzmetşısı bolǧandyqtan dūrys şeşım qabyldai bıluımız qajet. Öitkenı, ol jauapkerşılık. Sol jauapkerşılıkten qaşpai, öz moinymyzǧa aluymyz tiıs. Mümkın keibır şeşımderımız dūrys nätije bermeuı mümkın. Bıraq qūr bos otyra bersek te bolmaidy.
Aqymaq adam men dana adamnyŋ qandai aiyrmaşylyǧy bar? Aqymaq qatelık jasaidy da, qaitalai beredı. Aqyldy adam öz qatelıgınen sabaq alady. Dana adam özgenıŋ qatelıgınen sabaq alady. Ūrandatpai, barlyq mäselelerdı ortaǧa salyp, bırlese şeşsek nätije şyǧady. Qazır ūrandatatyn zaman emes.Jeke özıme piardyŋ da qajetı joq. Eŋ bastysy abyroi. Jūmysymyzǧa laiyq baǧa beretın halyq. Halyqtyŋ qoldauy arqyly ǧana sanaly şeşımderge qol jetkızemız. Köpırme sözden görı naqty ıstıŋ qasynan tabyla bılsek maqsatymyzdyŋ oryndalǧany... Sondyqtan da būl jerde ūrandatyp, qyramyz-joiamyz degennen aulaq bolǧan jön. Populizmnen tük şyqpaidy. Jüielı türde jūmys ıstep, mäselenıŋ anyq-qanyǧyn bılıp, tarazyǧa salyp, kündelıktı şeşıp otyru bügıngı künnıŋ basty talaby. Bylai tartsaŋ bylai jetpeidı, bylai tartsaŋ bylai jetpeidı... Sol üşın bızge äleumettık aşyqtyq asa qajet. Aǧa buyn, orta buyn, jastar bolyp, tūraqty aqyldasyp otyrsaq barlyq mäselenıŋ şeşımın tabuǧa bolady. Mysaly: «Jaǧdai mynandai, qarajatymyz mynau. Neden bastaimyz? Osyndai josparymyz bar. Qalai qaraisyzdar?» dep bır-bırımızdıŋ pıkırımızdı eskeru arqyly ortaq şeşımge kelerımız anyq. Bügıngı aqparattandyru zamanynda äleumettık jelı bar. Basqa da aqparat qūraldary bar. Şeşımın tappaǧan mäselelerdı saualǧa salyp otyrsaq, aşyqtyq qalyptasady. - Memleket basşysy “Jaŋa Qazaqstan” qūramyz dep mälımdeme jasady. Jalǧan esep pen män-maǧynasyz daŋǧaza şaralardan köŋılı qalǧan halyq jaŋa kezeŋnıŋ bastaluyn asyǧa kütıp otyr... İdeologiialyq jūmystarǧa qatysty qandai josparlaryŋyz bar? - Oblystyq ideologiiaǧa jauapty ışkı saiasat, mädeniet basqarmalarynyŋ jūmysyn küşeitıp, daŋǧaza şaralardy toqtatyp, halyqqa bererı mol jaŋa bastamalarǧa basymdyq berudemın. Özgerıstı ideiaşyl adamdar äkeledı... Jaŋa Qazaqstandy jaŋaşyl adamdar qūrady. Qaraǧandy men Temırtaudyŋ erekşelıgın bärımız bılemız. Kezınde būl öŋır «Kuznisa kadrov» degen ataqqa ie bolǧan. Odan eşkım eşqandai jamandyq körgen joq. Bıraq sony terıs paidalanǧan adamdar da az emes eken. Äsırese bızdıŋ mynau ArselorMittal Temırtau syndy alpauyt zauyttarymyz būqara halyqpen jūmys ısteudıŋ ornyna öz betterımen ketıp, eşkımge baǧynbaityn jaǧdaiǧa jettı. Eşkımmen eşqandai jūmystary joq. Qoǧammen aralaspaidy. Negızınen, olardyŋ da qolynda zor mümkındıkter boldy. Sol mümkındıktı oŋtaily paidalanu arqyly ideologiialyq ta, tūrmystyq ta talai mäselelerdı şeşuge bolar edı. İdeologiia demekşı, Astananyŋ Qaraǧandyǧa jaqyndyǧy kerı äserın de, jaqsy äserın de berıp otyr. Astana – jaŋa mümkındıkter qalasy bolǧannan keiın de bızdıŋ öŋırden şyqqan kökırek közı aşyq, önerge, saiasatqa jaqyn jastary, oblystyŋ damuyna qyzmet etıp, şyn kömekteskısı keletın jaŋaşyl jas qabılet ielerınıŋ bärı şaiylyp sol jaqqa ketıp jatyr. Oǧan özıŋız de tıkelei sebepkersız. Būl ärine deŋgeiıŋızdıŋ joǧarlaǧandyǧyn körsetedı.
Oblysqa degen patriottyǧymdy taǧy da şyŋdaiyn, taǧy da köreiın dep syrtta bıren-saraŋ jürgenderdıŋ bärın osy jaqqa tartyp jatyrmyz. Öz tuǧan jerlerıne qaityp, biznesterın osy jerden aşsa, resmi saiasi platformalaryn bastasa oŋ özgerıster oryn alary sözsız.Qaraǧandydan şyqqan myqty tūlǧalarymyz köp qoi... Osy jaqqa kelgelı bıraz dostarymdy da Qaraǧandyǧa şaqyryp jatyrmyn. Almaty, Astanada qyzmet etıp «qoişy, Qaraǧandyda qoldau joq» dep jürgenderge «sen bırınşı kelıp, naqty ūsynysyŋdy bıldırseişı» dep sūhbattasudamyn. Naqty jospar, maqsattaryŋyzben kelseŋızder qoldaimyn dedım. Bıraq, özımnıŋ de auzym bıraz küidı. Jaqsylyq ısteseŋ, jūlqylap jamandaidy. Basynda būl qyzmetke kırıskenımde “qalai bolady eken, qolynan ne keledı özı” dep jergılıktı Qoǧamdyq keŋes müşelerı menı synap, “bilıktegılerdı qaşanǧy maqtai beremız, ısımen körsetsın” dep tiısken edı. Qazır bıraz uaqyt ötkennen keiın özderı moiyndaǧan siiaqty «Būl kısı ündemei, özınıŋ ısın ıstep jürgen adam ǧoi» degen pıkırlerdıde estıp jatyrmyn.
Ärine, saiasat jürgen jerde syn da qatar jüredı. Men eşqaşan “oibai, mynalar bylai dedı, būlarǧa körsetemın” degen oiǧa salynbaimyn. Qaita dūrys, konstruktivtı syn bolsa, ony qabyldap, öz qatelıgımdı tüzep, sabaq aluǧa tyrysamyn.Taspen ūrǧandy aspen ūryp jüre beretın adammyn. Odan basym kışıreiıp qalmaidy. Köbıne äleumettık jelıde jerden alyp, jerge salyp synap jatady. Bıraz jurnalister tamyrymdy basyp, alystan bırnärse jazuǧa ärekettendı. Sol kezde kelıŋızder, söileseiık. Qandai ūsynys-oilaryŋyz bar, öŋırdegı mäselelerdı bırge şeşeiık dedım. Közbe-köz, betpe-bet kezdesuge kelgende ünsızdık tanytyp, tört-beseuınıŋ tek bıreuı ǧana kezdesuge keldı. Oǧan barlyq män-jaidy aşyq aityp, tüsındırıp bergen edım, közqarasy özgergendei boldy. Tüsıngenderıne raqmet. Jauyŋ bolsa da, aqyldy bolsynşy degen eken. Bärın aqylmen şeşu kerek... Menıŋ adam tani bılu qasietım de künnen-künge qosylyp kele jatqan siiaqty. Oflain kezdesulerdı jaqsy köremın. Mūny är jerde aityp jüremın. Äleumettık jelı arqyly bailanysqa şyqqan ärine jaqsy, bıraq betpe-bet kezdesudegıdei tiıstı nätije bermeidı. Divanda jatyp alyp, eldıŋ bärın jamandap, bırnärsenı jazyp tastau oŋai närse. Sonymen aqşa tauyp jatqandar da bar sekıldı. Äşeiın jazyp qoiyp, ne bolady eken deitın adamdar da bar... Körealmaityn top ökılderı nemese arnaiy tapsyryspen ıstep otyrǧan adamdar da tabylady... Endı olar da adam ǧoi, pende ǧoi... - Qaraǧandyda jyldar boiy kürmeuı şeşılmei kele jatqan basty mäselelerdıŋ bırı - qazaq tılı mäselesı. Memlekettık mekemelerden bastap biznes nysandaryna deiın barlyq jerde orys tılınıŋ bäsı biık tūr. Jinalystardyŋ basym köpşılıgı orys tılınde ötedı. Köpşılıktıŋ kökeiınde jürgen mäsele tüpkılıktı şeşımın qaşan tabady? Būl jönınde ne aitasyz? - Tıl mäselesıne keletın bolsaq, bız jaqyn arada būl mäseleden tübegeilı qūtyla almaimyz... Öte näzık taqyryp. Barlyǧyn tereŋ oilanyp şeşuımız kerek. Mysaly, Saran, Şahtinsk, Abai qalalaryn alyp qarasaŋyz, özımızdıŋ ana tılımızdı alǧa süireitın mektepter az. Qazaq tılın jetık bıletın mamandar joqtyŋ qasy.
Al Aqtoǧai, Qarqaraly t.b. qazaqi audandarda qazaq tılı dūrys jolǧa qoiylǧan. Ūlttyq qūndylyq, ūlttyq tälım-tärbie auyldarymyzda jaqsy saqtalǧan.Ol jaqtarda kerısınşe resmi tılde sabaq beretın mūǧalımder az. Eŋ ökınıştısı, jappai bärı qazaq tılınde söilep ketpeitınıne közımız jetıp otyr. Ärine qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu maqsatynda bar küş-jıgerımızdı salamyz. Būl jūmys eşqaşan toqtamaidy. Ūstazdarymyzdyŋ deŋgeiın köteru amalyn da qarastyryp jatyrmyz. Qazaq mektepterındegı bılım sapasyn köteru baǧytynda bırneşe şaralardy qolǧa aldyq. Degenmen, ökınışke qarai, salystyryp qaraityn bolsaq, orys mektepterındegı bılım sapasy qazaq mektepterınen äldeqaida joǧary... Bügıngı taŋda jinalystar qazaqşa ötıp jatyr. Qūjattardy barynşa qazaqşa daiyndatuǧa tyrysyp kelemız. Künnen-künge qazaqşa mätınderdı köbeitıp, orysşasyn azaituǧa barymyzdy salyp jürmız... Keide bolmai qalady. Degenmen de nätije bar. Osylaişa bırte-bırte qazaqşalanady. Üirengısı kelmeitınder de bar.
Endı būlardy qalai tärbieleimız? Qūjattardy qazaq tılınde köbeite beru kerek. Olar jan qinalmasa qozǧalmaidy. Söitıp bırte-bırte qazaq tılın meŋgeruge mäjbür bolady.Mysaly, Astana Qaraǧandyǧa qaraǧanda aitarlyqtai qazaqi qala ǧoi. Ädemı muraldar salynyp jatyr. Sol jaqta qolǧa alynyp jatqan osyndai ideologiia jūmystaryn berı qarai tarta beruımız kerek. Muraldyŋ bır artyqşylyǧy – eskertkış t.b. qaraǧanda qymbatqa tüspeidı jäne öte tiımdı körnekı qūral. Aldaǧy uaqytta mural saludy esepke alyp, jüielı türde jolǧa qoiamyz. Mysaly kelesı jylǧa 20 mural salyŋdar dep lot aşyp, taqyrybyn oilastyrsaq, ol da bır oŋ özgerıs äkelerı anyq. Būl ürdıstı jolǧa qoiamyz. Oǧan deiın Älihan Bökeihan babamyzǧa arnap bır muraldy pilottyq joba retınde salyp tastaiyq... - Keiıngı kezde öŋır ışınde aty dardai, ısı jūrdai bır-bırın qaitalaityn köptegen mekemeler, ortalyqtar jiı aşylyp kettı. El qazynasyn ondy-soldy şaşqan qūrylymdar halyqqa paidasy tietındei nätijelı jūmys atqaryp jatyr deuge kelmeidı. Memleket basşysy monopoliiaǧa jol joq ekenın eskertıp, osyndai paidasyz mekemelerdı dereu jabu qajettıgın tapsyrǧan bolatyn. Öz qara bastarynyŋ qamyn ūlt müddesınen biık qoiatyndarǧa qaşan toqtau salamyz? - İä, oiyŋyzǧa tolyq qosylamyn. Ekı gazettı bırıktırıp, nemenege mediaholding aşty degen pıkır jiı aitylady. Bırak onyŋ oŋ nätijesı bar ekenıne közderıŋız jetedı dep oilaimyn. Byltyr ǧana aşylǧan Qasym üiınıŋ jūmysy da toqtap tūr. Qasym üiınde Jazuşylardyŋ kabinetı tūr, özderı joq... Osy üidı jandandyru üşın ideia kerek bolyp jatyr. Aldyndary Ruhani jaŋǧyru keŋsesı bolǧan edı, olar da tarap kettı. Qasym üiın aldaǧy uaqytty mındettı türde qolǧa alamyz. Äkımnıŋ tiıstı tapsyrmasy bar. Işınde barlyq jaǧdai jasalǧan. Ofis te bar, studiia da bar. Jandandyru jūmystaryn qarastyraiyq. Müldem bolmai jatsa, basqa şeşımder qabyldaityn bolamyz. - Resei-Ukraina arasyndaǧy soǧys bärımızdı de alaŋdatyp otyr. Mobilizasiiadan qaşqan orystar Qazaqstanǧa jappai köşude. Onsyz da orystanǧan Qaraǧandy öŋırınıŋ bolaşaǧy ne bolady dep üreiı qaşqan öŋır tūrǧyndaryna ne aitasyz? Qorquymyzǧa sebep bar ma? - Menıŋ oiymşa, ondai kürdelı qauıp tönıp tūrǧan joq. Körşı elden kelgender bırınşı kezekte şekaralas oblystarǧa toqtady. Basym bölıgı ärı qarai Türkiiaǧa Dubaiǧa ūşyp kettı. Bızdıŋ oblysymyzǧa kelgender sany - 4,5 myŋ adam.1,5 myŋ reseilık ketıp qalypty. Būl naqty mälımet. Kündelıktı jinap jatqan naqty aqparat bar.
Bırınşıden, 500 myŋ halyq tūratyn Qaraǧandyǧa 3 myŋ adam eşqandai qauıp keltıre almaidy.Üşınşıden, bızdıŋ prezidentımız aitqandai, qazaqqa tän qasietımızben olarǧa nan, su berıp, sosyn şyǧaryp salamyz. Kezınde bır Qaraǧandynyŋ özı qalai qalyptasqanyn bılesızder... Ol kezderı özımızdıŋ de jaǧdaiymyz qiyn bolsa da, özge ūlttardyn azamattaryn qabyldap, bırge ömır sürıp dostyqta boldyq. Būlar da Qazaqstanda mäŋgı qalaiyn dep jatqan joq. Erteŋ-aq jaǧdailary dūrystalǧan soŋ ketıp qalady. Sondyqtan da bızge uaqytşa keluge mäjbür bolǧan qonaqtardan qorqudyŋ qajetı joq dep oilaimyn. - Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
