Álıhan Bókeıhan, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev syndy Alash arystary dúnıege kelgen Qaraǵandy óńiri búginde ıdeologııalyq betburysqa batyl qadam jasap, tyń bastamalar men jobalardy qolǵa alýda. Oblys ákiminiń ıdeologııa jónindegi orynbasary Erbol Shymkentbaıuly arnaıy Adyrna.kz portalynyń tilshisine keń kólemde suhbat berip, ózine júktelgen negizgi baǵyttar boıynsha aldaǵy josparlarymen bólisti.
- Erbol Shymkentbaıuly, Qaraǵandy oblysy ákimi orynbasary qyzmetine kelgenińizge jarty jyldan asty. Qalyń kópshilik Qaraǵandy óńiri “jabyq saıasatty ustanady, ashyqtyq pen jarııalylyq joqtyń qasy, barlyq aqparattan tys qalyp jatamyz” dep oblystyq BAQ júıesine teris baǵasyn berip jatady... Bul týraly ne deısiz?
- Qaraǵandyǵa kelgeli birinshi kezekte BAQ ókilderimen tanysyp, ishte bolyp jatqan túsinispeýshilikter týraly habardar boldym. Barlyǵyn aýyzbirshilikke shaqyryp, ortaq kelisimge kelýlerin suradym... Olarmen bólek shyǵyp ta suhbattastyq, dastarhan basynda da áńgimelestik. Basshylyq quram men ishki tártipti retke keltirýdemiz. Jaqynda «Saryarqa aqparat» medıaholdınginiń basshylyǵyna qalamy qarymdy jýrnalıst Qaırat Ábildany usyndyq. Aralarynan laıyq kandıdat izdep júrip, halyqty oılaıtyn, kókeıkesti máselelerdi ashyq kóterip, sózdiń qadirin biletin «júregi úlken azamat» bolsynshy dedik. Árıne, biz usynǵan kandıdatqa qarsylyq bildirgender boldy. Dese de sońǵy sheshim ózimizden bolyp, jańa basshy taǵaıyndadyq. Aldaǵy ýaqytta ashyqtyq pen jarııalylyq jolǵa qoıylyp, óńirdegi BAQ barynsha halyqqa jaqyn bolady degen úmitimiz zor.
“Sizderdiń bir-birlerińizge qarsy kelip, narazylyq bildirýlerińizden tek gazet utylady. Gazettiń abyroıyna nuqsan kelse, ol barlyq áriptesterińizge keri áserin ákeledi. Taptyrmaıtyn mamandar bolmaıdy. Sizderdi baqylap otyrǵan adamdar bar. Eger osy qalypta qala berseńizder, biz sizdermen qoshtasamyz” dep ashyq aıttym. Ózgeriske bet burǵan sııaqty.
Saryarqa aqparatpen osy baǵyt boıynsha tıisti jumys istep jatyrmyz. Oblystyq ishki saıasat basqarmasyna da “Ashyq jumys isteńder, odan tek paıda tabasyńdar” dep óz ustanymymdy jetkizdim. «Ortalyq Qazaqstan» men «Indýstrıalnaıa Karaganda» gazetteriniń ujymymen tanysyp, jumys barysynda olarǵa:
“Biz sizderdiń gazetterińizdi kúndelikti oqyp otyrmyz. Bizge eshkim mán bermeıdi dep oılamańyzdar. Kim, kaı jýrnalıst ne jazǵanyna deıin bilip otyrmyz. Bosańsymaı, saraptamalyq maqalalarǵa kóship, halyqtyń kókeıinde júrgen máselelerdi ashyq jazyńyzdar” dep talap qoıdym.
Formaty da, sapasy da ózgerip kele jatyr. Bizdiń tarapymyzdan “myna máseleni jazba, anaý problemany kóterme, tynysh otyryńdar” degen eshqandaı shekteý, enzýra joq. Jumys istep, naqty nátıje kórsetse boldy. Bizdiń qoıar bir ǵana talabymyz – gazet tırajy kóterilýi kerek. Tıraj kóterilýi úshin oqyrmandar gazetti ózderi izdep taýyp, óz qalaýlary boıynsha alýy kerek. Taza óz eńbekterińizben gazettiń tırajyn kóterińizder. Sonymen qatar gazettiń elektrondy formatyn da damytasyzdar dedim. Aqparattyq saıt demekshi, Life09-dy jaqyn arada aqparat agenttigi retinde bólek ashamyz. Oǵan qatysty bólek josparlarymyz bar. Jańadan adamdardy qoıamyz. Saraptamanyń da, reıtıngtiń de joq ekeni ras... Búgingi aqparattandyrý zamanynda SMM, ınternet resýrs jaǵyna kóbirek mán berilýi kerek. Degenmen jańadan taǵaıyndalǵan basshyǵa úmit artyp otyrmyz. Jumys istesin, nátıje kórsetsin. Múmkin sol jumystyń arqasynda sizderge unap keter. Jastardyń kóńilinen de shyǵady degen oı bar. Qazirgi baǵyt-baǵdarlary jaman emes sııaqty...
- Osyndaı qubylys qalypty úrdiske aınalǵaly qashan… Mysaly, byltyr jeltoqsan aıynda Oktıabr aýdany Álıhan Bókeıhan aýdany bolyp resmı túrde ózgertilgen tusta halyqqa arnalǵan merekelik jıyn jasyryn túrde ótip, oǵan tek “qajetti elıta ókilderi” shaqyrylyp edi... Halyq syny qashan eskeriledi?
- Halyq synyna tolyq qosylamyn. Kerek emes jerde jabylatynymyz bar. Dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolmaı halyqqa kerek nárseni jappaı, bárin ashyq kórsetý kerek. Kúni keshe Qaraǵandydaǵy «Juldyzdar alleıasynda» kompozıtor Sydyq Muhamedjanovqa eskertkish belgi ashqanda da yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyq. Zaldyń tipti 50 paıyzy da tolǵan joq. Konert tegin. 500 shaqyrý hat jiberdik deıdi. Ádettegideı esh jerge jazbaǵan, eshkimge habarlamaǵan bolsa kerek.
Ár ótkiziletin shara bolsyn, jańa ózgerister bolsyn barlyǵyn birinshi kezekte jergilikti buqara halyqqa jetkizýimiz tıis. Ózińiz aıtpaqshy, qajetti adamdardy ǵana shaqyryp, tek solarǵa ǵana shaqyrý bıletterin taratýdy doǵarý kerek.
Árıne, birden damyp ketip Astana bola almaspyz. Dese de, bizdiń óńirdegi ıdeologııaǵa jaýapty mamandarǵa, BAQ salasyndaǵy qyzmetkerlerge sál de bolsyn patrıottyq sezim jetispeı jatqany ókinishti. Sydyq Muhamedjanovtyń is-sharasyndaǵydaı adam kelmeı qalyp, uıatty jaǵdaıǵa túspeýimiz úshin bul baǵyt boıynsha tıisti jumystar atqarylatyn bolady.
Jabyq saıasatty barynsha ashamyz. Bul jerde jasyratyn túgi de joq qoı... Qaıta kerisinshe barlyǵyn halyqqa ashyp tastap, kúndelikti qoǵamdyq aqparattan qulaqdar etip, barlyq jańalyqpen bólisip otyrsaq qaıta jaqsy emes pe...
Aldymyzda 25 qazan – Respýblıka kúni kele jatyr. Onyń eshqandaı qupııalyǵy da joq. Osy merekege oraı úlken is-shara uıymdastyrǵaly jatyrmyz. Is-shara 22-shi qazan kúni saǵat 15:30-da S.Seıfýllın atyndaǵy oblystyq-akademııalyq qazaq drama teatrynda ótedi. Mindetti túrde kelip, qatysyńyzdar. Oryn bárine jetedi. Halyqpen birge bolyp, jaqsy bir konert tamashalaısyzdar.
- Toqaevtyń Qaraǵandy jurtshylyǵymen kezdesýinde de halyq ókilderiniń emes memleketke jaqyndyǵy bar adamdardyń qamtylǵanyn baıqadyq. Bul baǵyt boıynsha qandaı shara qoldaný oıyńyzda bar?
- Aınaldyrǵan 500 oryndyq zal. Búkil salany qamtýymyz kerek boldy. Adamdardy bólip-bólip shaqyrdyq. Endi men ózim barlyq qoǵam belsendilerin, jýrnalısterdi jeke-jeke tanı bermeımin ǵoı... Ózim qoıǵan talap boıynsha bilim, densaýlyq saqtaý, BAQ, qoǵamdyq keńes, ónerkásip, ardagerler, kenshiler... Osy salalar boıynsha qoǵamda orny bar bedeldi múshelerdi shaqyryńyzdar dedim. Osylaısha negizgi quram jınaldy, sosyn olardy azaıtýymyz kerek boldy, óıtkeni syımaı ketti. Toı bolǵannan keıin bir jeri qısaıyp turady ǵoı deıdi ǵoı qazaqta. Halyq ishinde júrgen biraz zııalylardy elemeı kalǵanymyzda boldy. Ol jaǵyn baıqadym. Oryndy syn. Kelesi joly mindetti túrde eskeremiz. Ár tizimdi suryptaýdan ótkizip, qadaǵalap otyramyz. Qalalyq qoǵamdyq keńeste oryn alǵan jaǵdaılardy da estidim. Osyndaı máselelerdi ashyq aıtyp, kótergen durys.
- Óńirdegi bilim berý salasyna qandaı baǵa beresiz? Aýdan, qalalardaǵy bilim ordalaryn aralap kórdińiz be? Qaraǵandyda Keńes Odaǵy tusynan qaraýsyz qalyp, syrty júdep turǵan mektepter áli de bar deıdi… Osy máseleler boıynsha qandaı shara qoldanar edińiz?
- Qaraǵandy oblysynyń bilim salasynda qandaı kemshilikter bar? Toqtalyp óteıik. Jalpy materıaldyq turǵyda qarasaq, mektepterimiz ábden tozǵan. 1930-1940 jyldary soǵylǵan apattyq mektepter de, kúrdeli jóndeýdi qajet etetin bilim ordalary da barshylyq. Qaraǵandy qalasynyń ózinde úsh aýysymdy mektepter bar. Jeke óz basym aralas mektepterge qarsymyn. Olar da jetkilikti. Kópshilikti alańdatyp otyrǵan mundaı bilim berý mekemelerin jabý máselesimen shuǵyldanýdamyz. Odan qalsa keıbir shalǵaı aýyldarda kerisinshe balalardyń sany azaıyp jatyr. Bala sany jetispeıtin mektepterde muǵalimderdi bekerge qınap ustaǵansha, mektepterdi jaýyp jatyrmyz. Ondaı jerlerge durys muǵalim de barmaıtynyn eskere ketken jón. Endi bul máselelerdiń sheshilý joly qandaı? Mundaı shalǵaı jerlerge halyq barmaıdy. Ondaı aýyldarǵa jol da salynbaıdy. Sý da tartylmaıdy, mektep te soǵylmaıdy. Bilýimshe 200 úıden kem bolmaý kerek degen de qaǵıda qabyldanǵan. Endi ne isteımiz? Osy máseleni sheshýde qolǵa alǵan bastamalarymyzdyń biri – barlyq shalǵaı aýyldardaǵy balalardy biriktirip, úlkendeý potenıaly bar aýyldarǵa jınap, oqytý. Sol aýyldardaǵy mektepterdiń sapasyn kóterip, barynsha jaǵdaı jasaý. Osy baǵyt boıynsha negizgi mindetter atqarylyp jatyr. Ásirese qys mezgili kezinde balalarymyz qınalyp, mektepke jete almaı qalatyn jaǵdaılar kezdesedi. Sol úshin biz ne istedik... Balalardy qaýipsiz tasymaldaý máselesin sheshtik.
Shalǵaı aımaqtarda turatyn oqýshylar mektepterine aman-esen jetip, sapaly bilim alsyn degen maqsatta ákimniń tikeleı qoldaýymen 27 jańa, sapaly avtobýs aldyrttyq. Qudaı qalasa aýyl men aýyl arasynda avtobýstar esh kedergisiz qatynaıtyn bolady. «Muǵalim joq, bala kelmeıdi. Bala joq, muǵalim barmaıdy» degen kúrdeli másele osylaısha óz sheshimin tabady degen nıettemiz.
Bilim salasynda kadr tapshy. Mektepterde eki-úsh pánnen sabaq berip júrgen muǵalimder de jeterlik. Mine, osyndaı problemalar bar. Sonyń bárin kim sheshedi? Birinshi shalǵaıdaǵy aýyldarda mektep soǵamyz ba, joq myna Qaraǵandy qalasynda mektep soǵamyz ba? Myna jaqty ysyryp tastap, aýyldy aımaqtarda mektepterdi kóbeıtemiz be? «Arbany da syndyrmaı, ógizdi de óltirmeı» demekshi, osynyń bárine salystyrmaly túrde analız jasap, qolǵa alýdamyz. Qur ásheıin áńgime aıtsaq, árıne mundaı máseleler sol kúıi sheshilmeı, jyldar boıy tura beredi. Munyń bári qarajatty talap etedi. Bıýdjetten tıisti qarajat bólip, ony tıimdi jumsaı bilý – saıası menedjerdiń basty mindeti. El basqarý - ónerdiń atasy… Sonymen qatar Qaraǵandy oblysynyń bilim berý deńgeıin kópshilik maqtaıtynyn atap ketken jón.
Ýnıversıtetterimizdegi bilim berý qyzmeti joǵary dárejede ekeni burynnan belgili. Onyń basty sebebi mynada jatyr. Kıeli Qaraǵandy óńirinen Álıhan Bókeıhan bastaǵan bir top ult zııalylary shyqqan. Keńes odaǵy tusynda kóptegen ustazdar óńirdegi JOO-nyń damýyna óz úlesterin qosqan. Bizdiń qara domalaqtardy sapaly bilimmen sýsyndatyp, túletip ushyrǵan.
Mádenıet salasy da jolǵa qoıylyp, klassıkalyq mýzykanyń damýyna úlken septigin tıgizgen ustazdar kóp boldy. Táttimbet atyndaǵy Qaraǵandy óner kolledji men Erkeǵalı Rahmadıev atyndaǵy Qaraǵandy sımfonııalyq orkestriniń qalyptasý tarıhyn keńinen zerttep, klassıkalyq týyndylaryn súısine tyńdadym. Deńgeıleri óte joǵary. Astana men Almatydan qalyspaıdy. Qaraǵandyda bilim berý salasy da, mádenıet salasy da jaqsy damyǵan. «Tarıhı tulǵanyń rólin eshkim joqqa shyǵara almaıdy» demekshi, hımııa jáne metallýrgııa salasynyń irgeli ǵalymy Evneı Arystanuly Bóketovtiń tarıhta alar orny erekshe. Qazaqstandaǵy taý-ken ǵylymyn damytýǵa úlesin qosqan akademık Ábilqas Saǵynovtyń da óńirge qosqan eńbegi orasan zor. Búginde E.A.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy ýnıversıteti, Ábilqas Saǵynov atyndaǵy Qaraǵandy tehnıkalyq ýnıversıteti, Qaraǵandy medıına ýnıversıteti respýblıkamyzdaǵy irgeli de ozyq bilim ordalaryna aınalyp otyr.
- Qazaq eline Álıhan Bókeıhan, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev syndy Alash arystaryn syılaǵan Qaraǵandy oblysynyń búgingi jáı-kúıi bárimizdi de alańdatady. Alash arystary demekshi, jyldar boıy jabýly bolǵan Álıhan Bókeıhan qaqpaǵyn qaıta ashýǵa tabandylyq tanytyp, aıanyp jatqan joqsyz. Ózińizdiń qoldaýyńyzben respýblıka deńgeıinde ultymyzdyń sanasyn dúr silkindirgen birqatar aýqymdy tyń bastamalardyń qolǵa alynýy bolashaqta jaýapty sheshimder qabyldanýyna uıytqy bolary sózsiz. Alda taǵy qandaı josparlaryńyz bar? Bul sharalar jalǵasyn taba ma?
- Memleket basshysy Qasym-Jomar Toqaev Qaraǵandy jurtshylyǵymen kezdesýinde «Talaı tarıhı oqıǵanyń kýási bolǵan shejireli aımaqtan qazaqtyń kóptegen birtýar tulǵalary shyqqan. Qaraǵandy óńiri – Álıhan Bókeıhan, Jaqyp Aqbaev, Álimhan Ermekov sııaqty Alash arystary dúnıege kelgen qasıetti jer» dep atap ketkendeı, qazaqtyń úsh birdeı arysy Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdanynda dúnıege kelip, búgingi beıbit ómirimizdiń basty sebepkerleri atandy… Kúni búginge deıin óńirimizde Alash taqyryby belgili bir sebeptermen jabyq bolǵany ras. Baıaǵy jartas sol jartas bolyp qalmaıtynyna ýáde beremin.
Búgingi kúnniń ózinde óńirimizde Alash arystaryn ulyqtaý maqsatynda buryn-sońdy bolmaǵan is-sharalar qolǵa alynyp, ǵalamat ózgerister oryn alyp jatyr.
Bir jyl buryn halyqtyń talap-tilegi eskerilip, Álıhan Bókeıhan aýdany ashyldy. Kúlli qazaqty qýantqan tarıhı kúnge oraı Qaraǵandyda Sáken Seıfýllın atyndaǵy oblystyq-akademııalyq qazaq drama teatrynda Qanat Júnisovtiń «Ultqa qyzmet» atty tarıhı dramasy sahnalanyp, halyqtyń sana-sezimi men rýhyn bıikke kóterdi. Osydan 5-6 buryn osy taqyrypty ashyq aıtamyz dep armandap pa edik? Osy qoıylymnyń arqasynda qanshama adam Alash tarıhymen jaqyn tanysyp, tyń derekterge qanyqty.
Bıyl ózderińizdeı Alashshyl jastardyń uıymdastyrýymen 30-31 mamyr Alash arystaryn eske alý kúnine oraı Qaraǵandy oblysynda alǵash ret «ARQA ARYSTARY» atty eki kúndik press-týr ótip, respýblıkanyń túkpir-túkpirinen 40-qa jýyq BAQ ókilderi men belsendi jastar Álimhan Ábeýulynyń zıratyna baryp, rýhyna taǵzym etti.
Álıhan Bókeıhannyń kindik qany tamǵan týǵan jeri Aqtoǵaı aýdanyna taban tirep, Jekejal qystaǵyn óz kózderimen kórip, ult kóseminiń ata-babasy jerlengen «Taldybeıit» qorymyna baryp, babalar rýhyna zııarat etti. Kúni keshe 27 qyrkúıek – Ult kósemi Álıhan Bókeıhan babamyz atylǵan qaraly kúnde ózińiz bastaǵan Qaraǵandynyń bir top jastary tyńnan jol salyp, el tarıhynda tuńǵysh ret Á.Bókeıhannyń týǵan jeri Jekejal qystaǵynda «Álıhan árýaǵyna taǵzym» atty eske alý sharasyn uıymdastyryp, baba rýhyna quran baǵyshtap, qurban shalyp, as berdi.
Osyndaı batyl bastamalardyń arqasynda janshylǵan sanamyz silkinip, tunshyqqan rýhymyz qaıta kóteriletinine senimim zor. Eń qýantarlyq jaǵdaı, bul bastamalardy kózi ashyq, kókiregi oıaý jańa zaman jastary kóterip jatyr.
Ol neniń belgisi? Bul halyqtyń kózi ashylyp, tarıh sahnasyna jastardyń kóterilip kele jatqanynyń belgisi. Biz kúni búginge deıin óz tarıhymyzdy múlde bilmegenimiz eshkimge jańalyq emes. Qazaqtyń shynaıy tarıhyn eshkim bilmegen. Alashorda degendi áıteýir bir jerde estigenbiz. Kerek deseńiz, Keńes úkimeti tusynda Alashorda degendi «kontrrevolıýıonerler» shyǵar dep oılaıtyn. Sondaı tar sheńberde shekteýmen óstik, osyndaı jalǵan qaǵıdalardy mıymyzǵa ábden sińirdi... Alash arystarynyń qaldyryp ketken mol murasynyń búgingi kúnge deıin áli tiri ekenin jáne bizdiń ult bolyp uıysýmyzǵa asa qajet ekenin túsingendeımiz. Halyq naǵyz shynaıy tarıhpen endi qaýyshty.
- Shynynda ózińizdiń bastamańyzben Alash arystaryn ulyqtaý máselesi boıynsha birqatar sharalar legi qolǵa alyndy. Bilýimizshe, aldaǵy ýaqytta Álıhan Bókeıhan aýdanyndaǵy Maıqudyq mádenıet saraıynyń aldynda Álıhan Bókeıhan babamyzǵa arnalǵan eskertkish boı kótermek. Ult kóseminiń qurmetine arnaıy mýral salý da josparda bar eken. Álıhan babamyzdyń kindik qany tamǵan týǵan jeri - Aqtoǵaı aýdany, Jekejal qystaǵy da týrızm oshaǵy bolýǵa suranyp-aq tur… Jalpy, osy baǵyttar boıynsha alda atqarylatyn sharalardy halyqqa keńirek aıtyp berseńiz.
- Álbette Alash arystaryn ulyqtaımyz dep bir kúndik sharalarmen shektelmeýimiz kerek. Alash arystaryn dúnıege ákelgen kıeli Aqtoǵaı óńiri týrızm oshaǵyna aınalyp, Álıhan Bókeıhannyń týǵan jeri Jekejal qystaǵynyń mańynan aspanasty mýzeı ashsaq, tipten qatyp keter edi. Bul baǵyt-baǵdardy QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń baǵdarlamasyna kirgizip, kartaǵa engizip, týrıstik marshrýt dep bekitip, Aqtoǵaı vızıt ortalyǵyn ashýymyz kerek. Osylaısha týrıstik oshaq dep tabylyp, qarajatqa ilinip ketedi. Osyǵan jumys isteıik.
Búgingi tańda Aqtoǵaıǵa baryp-qaıtýdyń ózi úlken bir qıyndyq ákelip otyr. Jol máselesin sheship, ol jaqqa kez-kelgen adam kez-kelgen ýaqytta jete alatyndaı múmkindik týdyrý kerek.
Sonymen qatar qazirgi jańa zamanaýı tehnologııalardy paıdalanyp, uıaly telefonnyń kamerasy arqyly Alash arystaryna qatysty jedel aqparat ala alatyndaı qr kod ornatyp, «Álıhan Bókeıhan kim?», «Álimhan Ermekov kim?», «Jaqyp Aqbaev kim?» syndy suraqtarǵa jaýap alyp, tulǵalyq bolmystaryn ashsaq qyzyq qoı... Alash arystary jaıly bizdiń biletinimizge qaraǵanda bilmeıtinimiz áli kóp. Ári qaraı zertteý jumystaryn júrgize berýimiz kerek... Bizge tek ber jaǵy ǵana belgili. Reseıge arnaıy tarıhı-etnografııalyq ekspedıııa jiberip, Peterbýrgtegi Ermıtajdy, Máskeýdegi arhıv qujattaryn kóterý kerek. Ashylmaǵan nárse óte kóp... Alash taqyryby joǵary deńgeıde kóterilýi úshin ne kerek? Ol úshin júrek, bilim, minez qajet. Halyqtyń armany oryndalyp, Oktıabr aýdany Álıhan Bókeıhan aýdany bolyp ózgertildi.
Mindetti túrde Ult kóseminiń qurmetine arnaıy mýral salamyz. 9 jeltoqsanda aýdan ashylǵanyna 1 jyl tolady eken. Sol ýaqytqa deıin úlgerýimiz kerek. Aldaǵy jyldary Álıhan Bókeıhan babamyzǵa arnalǵan eskertkish te boı kóteredi.
Jańadan ashylǵan Álıhan Bókeıhan aýdanyndaǵy kóshelerdiń birine Álıhan Bókeıhannyń, ekinshisine Ahmet Baıtursynulynyń atyn bersek dep josparlap otyrmyn. Bul qozǵalys jalǵasyn tabady. Osyndaı ıdeologııalyq jumystardyń dınamıkasyn kúsheıtý siz ben bizdiń basty qyzmetimiz bolýy tıis. Kelisesiz be? Árıne áli kúnge deıin «halyqty shýlatpańdar, olar úıtip ketedi, búıtip ketedi» degen jaltaqtaý áli de bar. Odan da birte-birte arylamyz... Revolıýııalyq emes, evolıýııalyq jol árqashan da tıisti nátıje beretini sózsiz...
- Keshegi qaraly Qańtar qaıtalanbaýy úshin dál qazir bılik ókilderi halyqtyń únin estip, naqty isterdiń qasynan tabylýy qajet-aq. Halyqqa qanshalyqty jaqynsyz?
- Bizdiń Qaraǵandy oblysynda burynnan beri sheshimin tappaı kele jatqan máseleler jetkilikti. Munyń barlyǵy da óńir ishinde qalyptasqan «júıege» baılanysty... Árıne, Qaraǵandyny osal dep aıtýǵa bolmaıdy. Dese de Qaraǵandyǵa osy ashyqtyq pen jarııalylyq shynymen jetispeı jatqan sııaqty. Ortaq dıalogqa kelý jaǵy qıynǵa soǵyp tur. Múmkin BAQ qyzmetkerleri ákimdikke naqty talap qoıyp, sony oryndaýǵa ózderi de tikeleı atsalysyp, birlese jumys atqarýǵa beıimdelmegeni me... Bireýler mynany aıtady. Ekinshileri mynany aıtady degendeı kórinis keń oryn alǵan. Bir ortaq oıǵa toqtamaı, jan-jaqqa tartady. Halyq únine qulaq asamyz. Halyq qyzmetshisi bolǵandyqtan durys sheshim qabyldaı bilýimiz qajet. Óıtkeni, ol jaýapkershilik. Sol jaýapkershilikten qashpaı, óz moınymyzǵa alýymyz tıis. Múmkin keıbir sheshimderimiz durys nátıje bermeýi múmkin. Biraq qur bos otyra bersek te bolmaıdy.
Aqymaq adam men dana adamnyń qandaı aıyrmashylyǵy bar? Aqymaq qatelik jasaıdy da, qaıtalaı beredi. Aqyldy adam óz qateliginen sabaq alady. Dana adam ózgeniń qateliginen sabaq alady. Urandatpaı, barlyq máselelerdi ortaǵa salyp, birlese sheshsek nátıje shyǵady. Qazir urandatatyn zaman emes.
Jeke ózime pıardyń da qajeti joq. Eń bastysy abyroı. Jumysymyzǵa laıyq baǵa beretin halyq. Halyqtyń qoldaýy arqyly ǵana sanaly sheshimderge qol jetkizemiz. Kópirme sózden góri naqty istiń qasynan tabyla bilsek maqsatymyzdyń oryndalǵany... Sondyqtan da bul jerde urandatyp, qyramyz-joıamyz degennen aýlaq bolǵan jón. Popýlızmnen túk shyqpaıdy. Júıeli túrde jumys istep, máseleniń anyq-qanyǵyn bilip, tarazyǵa salyp, kúndelikti sheship otyrý búgingi kúnniń basty talaby. Bylaı tartsań bylaı jetpeıdi, bylaı tartsań bylaı jetpeıdi... Sol úshin bizge áleýmettik ashyqtyq asa qajet. Aǵa býyn, orta býyn, jastar bolyp, turaqty aqyldasyp otyrsaq barlyq máseleniń sheshimin tabýǵa bolady. Mysaly: «Jaǵdaı mynandaı, qarajatymyz mynaý. Neden bastaımyz? Osyndaı josparymyz bar. Qalaı qaraısyzdar?» dep bir-birimizdiń pikirimizdi eskerý arqyly ortaq sheshimge kelerimiz anyq. Búgingi aqparattandyrý zamanynda áleýmettik jeli bar. Basqa da aqparat quraldary bar. Sheshimin tappaǵan máselelerdi saýalǵa salyp otyrsaq, ashyqtyq qalyptasady.
- Memleket basshysy “Jańa Qazaqstan” quramyz dep málimdeme jasady. Jalǵan esep pen mán-maǵynasyz dańǵaza sharalardan kóńili qalǵan halyq jańa kezeńniń bastalýyn asyǵa kútip otyr... Ideologııalyq jumystarǵa qatysty qandaı josparlaryńyz bar?
- Oblystyq ıdeologııaǵa jaýapty ishki saıasat, mádenıet basqarmalarynyń jumysyn kúsheıtip, dańǵaza sharalardy toqtatyp, halyqqa bereri mol jańa bastamalarǵa basymdyq berýdemin. Ózgeristi ıdeıashyl adamdar ákeledi... Jańa Qazaqstandy jańashyl adamdar qurady. Qaraǵandy men Temirtaýdyń ereksheligin bárimiz bilemiz. Kezinde bul óńir «Kýznıa kadrov» degen ataqqa ıe bolǵan. Odan eshkim eshqandaı jamandyq kórgen joq. Biraq sony teris paıdalanǵan adamdar da az emes eken. Ásirese bizdiń mynaý ArselorMıttal Temirtaý syndy alpaýyt zaýyttarymyz buqara halyqpen jumys isteýdiń ornyna óz betterimen ketip, eshkimge baǵynbaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Eshkimmen eshqandaı jumystary joq. Qoǵammen aralaspaıdy. Negizinen, olardyń da qolynda zor múmkindikter boldy. Sol múmkindikti ońtaıly paıdalaný arqyly ıdeologııalyq ta, turmystyq ta talaı máselelerdi sheshýge bolar edi. Ideologııa demekshi, Astananyń Qaraǵandyǵa jaqyndyǵy keri áserin de, jaqsy áserin de berip otyr. Astana – jańa múmkindikter qalasy bolǵannan keıin de bizdiń óńirden shyqqan kókirek kózi ashyq, ónerge, saıasatqa jaqyn jastary, oblystyń damýyna qyzmet etip, shyn kómekteskisi keletin jańashyl jas qabilet ıeleriniń bári shaıylyp sol jaqqa ketip jatyr. Oǵan ózińiz de tikeleı sebepkersiz. Bul árıne deńgeıińizdiń joǵarlaǵandyǵyn kórsetedi.
Oblysqa degen patrıottyǵymdy taǵy da shyńdaıyn, taǵy da kóreıin dep syrtta biren-sarań júrgenderdiń bárin osy jaqqa tartyp jatyrmyz. Óz týǵan jerlerine qaıtyp, bıznesterin osy jerden ashsa, resmı saıası platformalaryn bastasa oń ózgerister oryn alary sózsiz.
Qaraǵandydan shyqqan myqty tulǵalarymyz kóp qoı... Osy jaqqa kelgeli biraz dostarymdy da Qaraǵandyǵa shaqyryp jatyrmyn. Almaty, Astanada qyzmet etip «qoıshy, Qaraǵandyda qoldaý joq» dep júrgenderge «sen birinshi kelip, naqty usynysyńdy bildirseıshi» dep suhbattasýdamyn. Naqty jospar, maqsattaryńyzben kelseńizder qoldaımyn dedim. Biraq, ózimniń de aýzym biraz kúıdi. Jaqsylyq isteseń, julqylap jamandaıdy. Basynda bul qyzmetke kiriskenimde “qalaı bolady eken, qolynan ne keledi ózi” dep jergilikti Qoǵamdyq keńes músheleri meni synap, “bıliktegilerdi qashanǵy maqtaı beremiz, isimen kórsetsin” dep tıisken edi. Qazir biraz ýaqyt ótkennen keıin ózderi moıyndaǵan sııaqty «Bul kisi úndemeı, óziniń isin istep júrgen adam ǵoı» degen pikirlerdide estip jatyrmyn.
Árıne, saıasat júrgen jerde syn da qatar júredi. Men eshqashan “oıbaı, mynalar bylaı dedi, bularǵa kórsetemin” degen oıǵa salynbaımyn. Qaıta durys, konstrýktıvti syn bolsa, ony qabyldap, óz qateligimdi túzep, sabaq alýǵa tyrysamyn.
Taspen urǵandy aspen uryp júre beretin adammyn. Odan basym kishireıip qalmaıdy. Kóbine áleýmettik jelide jerden alyp, jerge salyp synap jatady. Biraz jýrnalıster tamyrymdy basyp, alystan birnárse jazýǵa árekettendi. Sol kezde kelińizder, sóıleseıik. Qandaı usynys-oılaryńyz bar, óńirdegi máselelerdi birge shesheıik dedim. Kózbe-kóz, betpe-bet kezdesýge kelgende únsizdik tanytyp, tórt-beseýiniń tek bireýi ǵana kezdesýge keldi. Oǵan barlyq mán-jaıdy ashyq aıtyp, túsindirip bergen edim, kózqarasy ózgergendeı boldy. Túsingenderine raqmet. Jaýyń bolsa da, aqyldy bolsynshy degen eken. Bárin aqylmen sheshý kerek... Meniń adam tanı bilý qasıetim de kúnnen-kúnge qosylyp kele jatqan sııaqty. Oflaın kezdesýlerdi jaqsy kóremin. Muny ár jerde aıtyp júremin. Áleýmettik jeli arqyly baılanysqa shyqqan árıne jaqsy, biraq betpe-bet kezdesýdegideı tıisti nátıje bermeıdi. Dıvanda jatyp alyp, eldiń bárin jamandap, birnárseni jazyp tastaý ońaı nárse. Sonymen aqsha taýyp jatqandar da bar sekildi. Ásheıin jazyp qoıyp, ne bolady eken deıtin adamdar da bar... Kórealmaıtyn top ókilderi nemese arnaıy tapsyryspen istep otyrǵan adamdar da tabylady... Endi olar da adam ǵoı, pende ǵoı...
- Qaraǵandyda jyldar boıy kúrmeýi sheshilmeı kele jatqan basty máselelerdiń biri - qazaq tili máselesi. Memlekettik mekemelerden bastap bıznes nysandaryna deıin barlyq jerde orys tiliniń bási bıik tur. Jınalystardyń basym kópshiligi orys tilinde ótedi. Kópshiliktiń kókeıinde júrgen másele túpkilikti sheshimin qashan tabady? Bul jóninde ne aıtasyz?
- Til máselesine keletin bolsaq, biz jaqyn arada bul máseleden túbegeıli qutyla almaımyz... Óte názik taqyryp. Barlyǵyn tereń oılanyp sheshýimiz kerek. Mysaly, Saran, Shahtınsk, Abaı qalalaryn alyp qarasańyz, ózimizdiń ana tilimizdi alǵa súıreıtin mektepter az. Qazaq tilin jetik biletin mamandar joqtyń qasy.
Al Aqtoǵaı, Qarqaraly t.b. qazaqı aýdandarda qazaq tili durys jolǵa qoıylǵan. Ulttyq qundylyq, ulttyq tálim-tárbıe aýyldarymyzda jaqsy saqtalǵan.
Ol jaqtarda kerisinshe resmı tilde sabaq beretin muǵalimder az. Eń ókinishtisi, jappaı bári qazaq tilinde sóılep ketpeıtinine kózimiz jetip otyr. Árıne qazaq tiliniń qoldaný aıasyn keńeıtý maqsatynda bar kúsh-jigerimizdi salamyz. Bul jumys eshqashan toqtamaıdy. Ustazdarymyzdyń deńgeıin kóterý amalyn da qarastyryp jatyrmyz. Qazaq mektepterindegi bilim sapasyn kóterý baǵytynda birneshe sharalardy qolǵa aldyq. Degenmen, ókinishke qaraı, salystyryp qaraıtyn bolsaq, orys mektepterindegi bilim sapasy qazaq mektepterinen áldeqaıda joǵary... Búgingi tańda jınalystar qazaqsha ótip jatyr. Qujattardy barynsha qazaqsha daıyndatýǵa tyrysyp kelemiz. Kúnnen-kúnge qazaqsha mátinderdi kóbeıtip, orysshasyn azaıtýǵa barymyzdy salyp júrmiz... Keıde bolmaı qalady. Degenmen de nátıje bar. Osylaısha birte-birte qazaqshalanady. Úırengisi kelmeıtinder de bar.
Endi bulardy qalaı tárbıeleımiz? Qujattardy qazaq tilinde kóbeıte berý kerek. Olar jan qınalmasa qozǵalmaıdy. Sóıtip birte-birte qazaq tilin meńgerýge májbúr bolady.
Mysaly, Astana Qaraǵandyǵa qaraǵanda aıtarlyqtaı qazaqı qala ǵoı. Ádemi mýraldar salynyp jatyr. Sol jaqta qolǵa alynyp jatqan osyndaı ıdeologııa jumystaryn beri qaraı tarta berýimiz kerek. Mýraldyń bir artyqshylyǵy – eskertkish t.b. qaraǵanda qymbatqa túspeıdi jáne óte tıimdi kórneki qural. Aldaǵy ýaqytta mýral salýdy esepke alyp, júıeli túrde jolǵa qoıamyz. Mysaly kelesi jylǵa 20 mýral salyńdar dep lot ashyp, taqyrybyn oılastyrsaq, ol da bir oń ózgeris ákeleri anyq. Bul úrdisti jolǵa qoıamyz. Oǵan deıin Álıhan Bókeıhan babamyzǵa arnap bir mýraldy pılottyq joba retinde salyp tastaıyq...
- Keıingi kezde óńir ishinde aty dardaı, isi jurdaı bir-birin qaıtalaıtyn kóptegen mekemeler, ortalyqtar jıi ashylyp ketti. El qazynasyn ondy-soldy shashqan qurylymdar halyqqa paıdasy tıetindeı nátıjeli jumys atqaryp jatyr deýge kelmeıdi. Memleket basshysy monopolııaǵa jol joq ekenin eskertip, osyndaı paıdasyz mekemelerdi dereý jabý qajettigin tapsyrǵan bolatyn. Óz qara bastarynyń qamyn ult múddesinen bıik qoıatyndarǵa qashan toqtaý salamyz?
- Iá, oıyńyzǵa tolyq qosylamyn. Eki gazetti biriktirip, nemenege medıaholdıng ashty degen pikir jıi aıtylady. Birak onyń oń nátıjesi bar ekenine kózderińiz jetedi dep oılaımyn. Byltyr ǵana ashylǵan Qasym úıiniń jumysy da toqtap tur. Qasym úıinde Jazýshylardyń kabıneti tur, ózderi joq... Osy úıdi jandandyrý úshin ıdeıa kerek bolyp jatyr. Aldyndary Rýhanı jańǵyrý keńsesi bolǵan edi, olar da tarap ketti. Qasym úıin aldaǵy ýaqytty mindetti túrde qolǵa alamyz. Ákimniń tıisti tapsyrmasy bar. Ishinde barlyq jaǵdaı jasalǵan. Ofıs te bar, stýdııa da bar. Jandandyrý jumystaryn qarastyraıyq. Múldem bolmaı jatsa, basqa sheshimder qabyldaıtyn bolamyz.
- Reseı-Ýkraına arasyndaǵy soǵys bárimizdi de alańdatyp otyr. Mobılızaııadan qashqan orystar Qazaqstanǵa jappaı kóshýde. Onsyz da orystanǵan Qaraǵandy óńiriniń bolashaǵy ne bolady dep úreıi qashqan óńir turǵyndaryna ne aıtasyz? Qorqýymyzǵa sebep bar ma?
- Meniń oıymsha, ondaı kúrdeli qaýip tónip turǵan joq. Kórshi elden kelgender birinshi kezekte shekaralas oblystarǵa toqtady. Basym bóligi ári qaraı Túrkııaǵa Dýbaıǵa ushyp ketti. Bizdiń oblysymyzǵa kelgender sany - 4,5 myń adam.1,5 myń reseılik ketip qalypty. Bul naqty málimet. Kúndelikti jınap jatqan naqty aqparat bar.
Birinshiden, 500 myń halyq turatyn Qaraǵandyǵa 3 myń adam eshqandaı qaýip keltire almaıdy.
Úshinshiden, bizdiń prezıdentimiz aıtqandaı, qazaqqa tán qasıetimizben olarǵa nan, sý berip, sosyn shyǵaryp salamyz. Kezinde bir Qaraǵandynyń ózi qalaı qalyptasqanyn bilesizder... Ol kezderi ózimizdiń de jaǵdaıymyz qıyn bolsa da, ózge ulttardyn azamattaryn qabyldap, birge ómir súrip dostyqta boldyq. Bular da Qazaqstanda máńgi qalaıyn dep jatqan joq. Erteń-aq jaǵdaılary durystalǵan soń ketip qalady. Sondyqtan da bizge ýaqytsha kelýge májbúr bolǵan qonaqtardan qorqýdyń qajeti joq dep oılaımyn.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
