«Adyrna» ulttyq portalyna Batys Qazaqstan oblysy Jańaqala aýdanynan ólketanýshy, tarıhshy, ulttyq qundylyqtardyń janashyry Amanjol Salımov aǵadan hat kelip túsken edi. Hatty aǵamyzdy Jańaqala aýdandyq tarıhı mýzeıiniń dırektorlyǵy qyzmetinen zańsyz bosatqany týraly jazylǵan. Biz Amanjol (el-jurt Amantaı dep atap ketken) aǵamyzdyń hatyn qaz-qalpynda berip otyrmyz. Sonymen birge, belgili qalamger-jýrnalıst Qazybek Quttymuratulynyń, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń dırektory Arman Áýbákirdiń Feısbýk paraqshasynda jarııalaǵan jazbalaryn qosa usynyp otyrmyz.
MÝZEI JUMYSYNA NE BENZIN, NE KÓLIK BERGEN EMES
Amanjol SALIMOV, tarıhshy-ólketanýshy, Jańaqala aýdandyq mýzeıiniń eks-dırektory:
- Men Jańaqala aýdanyna buryn aýdan ákimi bolǵan L.R. Haıretdınovtyń shaqyrýymen kelip, ólketaný mýzeıin ashqan bolatynbyz. Mýzeıdi ózimniń jeke jádigerlerimen tolyqtyrdym. Ishin bezendirýge kelgen adamdardyń eńbegin berýge de at salystym. Mýzeıdi osy ólkeniń jádigerlerimen tolyqtyrý úshin birneshe ekspedıııa uıymdastyryp nátıjesinde arheologııa bólimin jańadan tolyqtyrdym. Budan basqa Alashtyń 100 jyldyǵyna oraı mýzeıdiń jertólesinen Jańaqazandaǵy NKVD túrmesiniń kóshirmesin jasap shyqtym. Ony jasaýǵa 2 aı ýaqytym ketti. Ony jumystan keıin tipti keı kúnderi túnde, demalys kúnderi jasap iske qostym ǵoı. Oǵan mádenıet bólimi basshysy bola tura ne ınstrýment, ne materıal bergen joq. Al qazan aıynyń 25 kúni sol Jańaqazan aýylynyń ardageri Baqtyǵalı Jubantaev degen azamat telefon shalyp qundy adam súıekteri ashylyp qalǵan. «Keshte kórdim sen srochno kel, áıtpese, erte qoı jaıýǵa barǵan adamdar taýyp alyp syndyryp tastar» degesin Aqnurly Eslıamǵalıevaǵa eskerteıin dep zvondap edim telefonyn almady. Sodan qasyma Murat degen zeınetker shaldy salyp alyp, tańǵy 5-te shyǵyp 9-ǵa deıin kelem ǵoı dep ketkem. Ol jaqta bizdi Jubantaev Baqtyǵalı degen sol jerdiń ardagerler tóraǵasy jáne Aıbýsınov Talap degen aǵamyz sol jerdi kórsetýge kútip alyp basyna alyp bardy. Ol jerden 2 shtýk qumyra, 8 birlik sadaq oǵy, 4 birlik monshaq tabyldy. Sóıtip júrgende mashınanyń dóńgelegi jarylyp, 12.30-ǵa deıin keshigip, tústen keıin jumysqa kelsem, Eslıamǵalıeva shaqyryp túsinikteme jaz dep otyr. Osy túsinikteme nátıjesimen jumystan bosatyp otyr. Men sebepsiz toıǵa, ne sadaqaǵa barsam bir jón bir jón. Eń bolmasa qatań sógis dese de bolatyn edi. Qansha josparly ekspedıııaǵa kólik suraǵanda bergen joq. Sondyqtan óz kóligimmen óz aqshammen shyǵyp júrgende istep otyrǵany mynaý. M.Jahatovtyń basshylyǵymen qoǵamdyq negizdegi ólketanýshylar qoǵamyn qurǵan edik. Nátıjesinde kóptegen tarıhı oryndar men kıeli jerler anyqtaldy. Qulpytastar oqyldy. Osyndaı jumystarǵa ne benzın, ne kólik bergen emes. Biz óz qaltamyzdan qarajat shyǵaryp jumystanýdamyz. Sonyń ózinde osyndaı jaǵdaıǵa baryp otyr.
JAŃAQALADAǴY ÁDILETSIZDIK
Qazybek QUTTYMURATULY, qadamger-jýrnalıst:
Amanjol Sálimov degen aǵamyz bar, biz ol kisini "Amantaı aǵa" deımiz. Jas kezinde komsomolda istegen, keıin sharýa qojalyǵyn ashyp, kásibin de dóńgeletken. Kóp jyl BQO-nyń Aqjaıyq aýdanynda Bazartóbe aýylynyń ákimi boldy.
Amantaı aǵanyń bir hobbıi bar - jas kúninen kóne jádiger, tarıhı zat dese, esi ketedi. El kezip, jer kezip júrip, kóne nárse kórse, qolyndaǵy sońǵy tıynyn berip satyp alady. Biraq áldebireýlerge uqsap, astyrtyn antıkvarıat satyp, qara basynyń qamyn oılamaıdy. Talaı jyl jınaǵan jádigeriniń úlken bir tobyn Almatydaǵy respýblıkalyq mýzeıge aqysyz-pulsyz syılaǵany bar. Amantaı aǵa jıǵan jádigerleriniń bir parasy Aqjaıyq aýdany mýzeıinde, Atameken aýylyndaǵy "Jeruıyq" mýzeıinde de tur. Aıtpaqshy Amantaı aǵa óz aýyly Bazartóbede de óz qarjysyna mýzeı ashyp, sol óńirdiń tarıhy men tulǵalaryn shama-sharqynsha dáriptep júrgen edi. Oǵan tipti búginde shetelde júrgen ǵalym Muminov Ashirbek aǵamyz da kýá. Amantaı aǵa R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty mamandary sol óńirdegi Máýlimberdi qorymyn zerttegen kezde ǵalymdardyń búkil jaǵdaıyn jasap, kıiz úı tigip, ákim basymen zyr júgirip, sháı quıyp berip júrdi...
Osydan eki-úsh jyl buryn ol kezde Jańaqala aýdanynyń ákimi bolǵan Lavr Haıretdınov Bazartóbege arnaıy baryp, Amantaı aǵany Jańaqalaǵa shaqyrǵan. "Jańaqala - tarıhy tereń óńir ǵoı. Bizge kelip, mýzeı ashsańyz. Barlyq jaǵdaıyńyzdy jasaımyz" dese kerek. Jany súıgen isin "qoldaımyn" dep turǵan tiri ákimdi kórgen soń, ári el basqaryp otyrǵan azamattyń ótinishin jerge tastaı almaı, Amantaı aǵamyz alpysqa taıaǵan jasynda, ákimdik qyzmetin tastap, jalaqysy úsh ese tómen laýazymǵa, tanymaıtyn jerge táýekel dep tartyp ketti.
...Qazir Jańaqalada keremet aýdandyq mýzeı jumys istep tur. Bul - basynan-aıaq osy Amantaı aǵamyzdyń eńbegi. Mundaǵy jádigerlerdiń basym kópshiligi - aǵamyzdyń jeke qorynan. Az ýaqyt ishinde jeke kóligimen Jańaqalanyń oı-qyryn, qum-qoınaýyn sharlap, ólke tarıhyn óńirdiń óz týǵandarynan artyq bilip alǵan. Óz isine mundaı berilgen, fanat adam az ǵoı. Osy iske japondyq jeńil kóligin aıamaı salyp, ábden sharshatypty. Qaltasynan qansha qarjy ketkenin ózi ǵana biletin shyǵar. Biraq mýzeıge bas suǵyp, ondaǵy júıeli jumys pen ǵasyrlardan syr shertken jádigerlerge tań qalǵan kelýshilerdiń rızashylyǵyn kórgende Amantaı aǵa bárin umytyp ketedi. Jaqynda Almatydan kelgen Arman Áýbákir (Arman Aubakir) baýyrymyz da osy mýzeıde bolyp, pikirin fb betinde jazǵan edi.
Endi ne boldy deısiz ǵoı.
Qazaqy, "qaımaǵy buzylmaǵan" degen Jańaqalada bir dert bar eken. Jańaqalada týyp-óspegen adamdy "qańǵyr" deıdi eken. Ol kim, eńbegi qandaı - eshkimniń sharýasy joq eken. Árıne, eldiń bárine topyraq shashýǵa bolmas, biraq ózin "patrıotpyn", "ádildiktiń joqshysymyn" dep júrgen shirkinderdiń ózi osy otty kósep júr eken. Oǵan tıisti oryndar, ákim qaralar kóz jumyp, aqjúrek azamatty alabaılardyń talaýyna salyp qoıyp, qyzyǵyna qarap otyrady eken. Jańaqalada ákim aýysyp, Naýryzbaı Qaraǵoıshın kelgeli Amantaı Sálimovtiń basyna bult úıirilgen. Ótkende aýdan ákiminiń orynbasary Jasulan Nurǵojın shaqyryp alyp, "óz erkińmen aryz jazyp kete ǵoı" degenin estip edim. Ádette bir-birimen alysyp júretin aryzqoılar men ákimder "qańǵyrlarmen kúreste" birigip ketedi eken. Ótken aptada Jańaqala aýdandyq mádenıet, tilderdi damytý, dene shynyqtyrý jáne sport bóliminiń basshysy Aqnurly Eslıamǵalıeva Amantaı Sálimovti statıamen qyzmetinen bosatypty.
Oqıǵa bylaı bolǵan: Amantaı Sálimovke jaqynda Naryn qumynyń irgesindegi aýyldardyń birinen "pálen jerde qum kóship, astynan adam súıegi, kóne qumyra shyǵyp jatyr" degen habar kelgen. Qumnyń minezi qyzyq, der kezinde barmasańyz, ol jerdi qaıtadan tappaı qalasyz. Sodan Amantaı aǵa zyr júgiredi. Mundaıda "Oı, jaqsy boldy, kóligińiz mine, issapar shyǵyny mine, tez jónelińiz" deıtin basshylar qane?! Kerisinshe "qańǵyrdyń" "súrinetin jerin" ańdyp otyrǵan ǵoı. Mýzeı meńgerýshisi óz kóligimen, óz qarjysymen atalǵan jerge baryp, qymbat jádigerdi taýyp, "Jańaqalanyń mýzeıin taǵy bir tyń tarıhpen toltyratyn boldym" dep qýanyp oralsa, Aknýrly Eslıamgalıeva (Aknurli Nurgalievna Eslamgalieva) qyzmetten bosatý týraly buıryǵyn ázirlep otyr eken.
Sonymen, dál qazir Amantaı Sálimov jumyssyz.
AǴAMYZ JAN-TÁNMEN ÓZ ISINE BERILGEN
Arman ÁÝBÁKIR, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń dırektory:
Jańaqala Aýdandyq Tarıhı-ólketaný Mýzeıiniń dırektory Amantaı Saıasatulyn bir top aryzdanýshylar qaralap, jershildikke salyp, ákimge aryzdanyp eshqandaı negizsiz jumystan ketirip otyr. Keshe Amantaı aǵa jylarman bolyp ózi xabarlasty.
Oqıǵa bylaı bolǵan. Erteńgilik jádigerler jınaý isimen jumystan shyǵyp ketken ǵoı, áýeli suranyp, eskertpek bolsa aýdandyq mádenıet bóliminiń basshysy telefon kótermepti. Tústen keıin kelse, tórt saǵat jumysta bolmadyń dep túsinikteme jazdyrypty. Oıymda eshnárse joq túsinikteme jaza saldym deıdi aǵa. Artynsha aǵamyzdy jumystan shyǵarý jóninde buıryq shyǵarylypty.
Aǵamyz óz isine berilgendigi sondaı óz qarajatymen benzın quıyp jumystyń sharýalaryn jasap júredi eken. Aılyǵynyń birshamasy benzınge ketedi. Qolynyń sheberligi de bar. Aǵamyz mýzeıdegi kóptegen ekspozıııalardy óz qolymen jasap shyqqan. Ásirese, Alash avtonomııasynyń 100 jyldyǵyna arnalǵan mýzeı bólmeleri sol zamannyń qasiretin aına-qatesiz kóz aldyńyzǵa elestetedi. Aqjaıyq aýdanynan aǵamazdy Jańaqala aýdanynyń bir kezdegi ákimi Lavr Rashıduly bekerden beker attaı qalap shaqyryp almaǵan ǵoı. Ol kezde Amantaı aǵa aýyl ákimi qyzmetinde júrgen. Qyzmetin qıyp súıikti isiniń jolynda qurban etip kelgendegi bergen syılyǵymyz osy ma?
Amantaı aǵamyz osy kúni ýaıymnan densaýlyǵynyń da nasharlap bara jatqanyn da aıtty. Men aǵamyzdy jaqsy túsinemin. Ómiri boıy jan-tánińmen súıip aınalysqan isińdi bireýler ádiletsiz túrde qara jaǵyp tartyp alsa, ómirden túńilýden basqa ne qalady?
Men qolymnan kelgenshe bári jaqsy bolady dep jubattym. Oblysqa shyǵyp mán-jaıdy anyqtaýǵa tyrystym. Olardyń aıtýynsha, kisiler aýdandyq ákimdikke aryzdanǵan eken. Árbir azamattyń aryz-shaǵymy eskeriledi, bul másele sol aýdandyq deńgeıde sheshiledi dep otyr.
Degenmen, qoǵam bolyp bul máseleni kótersek, Amantaı aǵamyz jumysyna qaıta oralar, táýelsiz komıssııa qurylyp, istiń aq-qarasyn ajyratar degen úmitimiz bar.
Amantaı aǵanyń jasap jatqan jumysyn óz kózimmen kórdim. Kóptegen tapqan jádigerleri ulttyq, memlekettik mýzeılerge ótkizilgen. Al ol kisi jasaqtaǵan Jańaqala mýzeıi oblystyq deńgeıden kem emes. Men ol kisini bir kórgennen-aq ańqyldaǵan júreginiń tazalyǵyn sezindim. Júregi aq adamdar eldiń bárin ózindeı kóredi, ádiletsizdikke tóze almaıdy. Bul qastandyq Amantaı aǵamyzdy jumystan aıyrý ǵana emes, ómirinen aıyrýmen birdeı. Eshkimge mindetsinbeı-aq jan-júregimen atqaryp júrgen súıikti isińdi bireýler tartyp alyp jatsa, ómirde ne mán qalady?
"Adyrna" ulttyq portaly
