Qazaqtar ǵasyrlar boıy mal sharýashylyǵymen ómir súrgen ult. Aýa raıynyń tórt mezigiline baılanysty qystaý men jaılaýǵa kóship otyrǵan. Kóktem men kúz kezderindegi kókteý men kúzdeý taǵy bar. Kóshtiń joly birneshe júz shaqyrymǵa sozylatyn bolǵan. Sondyqtan qazaqtar bundaı saparǵa jaqsylap daıyndalǵan. Mejelegen jerge jetý maqsatynda otar-otar qoılardy, tabyn-tabyn jylqylardy, túıelerdi sýarýǵa bolatyn joldardy tańdaǵan.
Osyndaı kóshterge baılanysty qazaqta «Qaraly kósh» salty bolǵan. Bul qaıtys bolǵan adamdy bir jyl boıy joqtap eske alyp júrýge arnalǵan salttardyń biri.
Adam qazasyna baılanysty salttar
Adam kóz jumǵan soń onyń januıasy men týystary túrli salttardy ustanatyn bolǵan. Mysaly «Qara jamylý» (qara kıim kııý), «At tuldaý» (marqumnyń atyn onyń asyna qurbandyqqa shalýǵa deıin kekilin baılap, quıryǵyn kesip bir jyl bos jiberý), «Joqtaý» (adam qaıtys bolǵan kúni, dúnıeden ótkenine jeti, qyryq kún tolǵanda, jáne bir jyl ótken soń asy berilgende óleńmen ándetip aıtylatyn án), «Daýys shyǵarý» (ár kúni tańerteń qaıtqan adamnyń jubaıy men týys áıelder jáne aýyldas áıelderdiń jylaýy), «Daýys salý» (qaraly kóshke beıtanys adamdar kezdeskende muńdy daýys shyǵaryp jylaý), «Qaraly áıel» (baqılyq bolǵan adamnyń jubaıy basqalar kelgende bir jyl boıy shymyldyqtyń arǵy jaǵynda otyrýy), «Qara kilem jabý» (júkterdi qara kilemdermen jabý). Jazýshy Muhtar Áýezuly kósh kezinde qara alasha, qara ala tekemet te jabylatynyn jazǵan.
Budan basqa da salttar barshylyq. Bul salttardy oryndaý marqumnyń asy berilgen kúni qaraly ýaqyt mejesine jetti degendi bildiretin «Naıza syndyrý» salty oryndalǵan soń ǵana tyıylatyn bolǵan.
Qaraly kósh
Osyndaı salttardyń biri «Qaraly kósh». Ǵalym Shaızada Tohtabaeva bul salt jóninde bylaı dep jazady: «Eger marqum rýdyń kósemi bolsa onyń qyzy joqtaý aıtyp kóshti bastaıdy. Qolynda qaraly naıza, jeteginde «tul at» júredi. Qyz basyna ákesiniń tymaǵyn artqa qarap kıgizedi. Qaraly kóshti bastaǵan qyzdyń janynda qurbylary bolady».
Muhtar Áýezulynyń kýáligi
Qazaqtyń eń uly jazýshysy Muhtar Áýezulynyń «Abaı joly» roman-epopeıasyna álemniń kóptegen uly tulǵalary «Qazaq ómiriniń enıklopedııasy» degen joǵary baǵa bergen. Bul shynynda da solaı. On toǵyzynshy ǵasyrda dúnıege kelgen M.Áýezuly qazaqtyń kóptegen salttaryn kózimen kórip óziniń qaıtalanbas daryny arqasynda shynaıy sýretteı bildi. Jazýshy «Abaı joly» shyǵarmasynda «Qaraly kósh» saltyn da sýrettegen:
«...qalyń jylqynyń jony kórindi. Keń saıǵa túsip kele jatyr. Qylańy kóp, shubartqan jylqy jıi-jıi pysqyra túsip, jiti basyp keledi.
Aralarynda, taı, qulyndar kisineıdi. Ózge jylqydan ozǵyndap shyǵyp, oınaq salyp shapqylaǵan qunan-dónender de kórinedi.
...Taı-qunandar bastaryn tegis kóterip, qos qulaqtaryn qalyń jylqy kele jatqan jaqqa qaraı qaıshylandyra shanshyp ap, úıirsek únmen shurqyraı kisinedi.
Bala ataýly tegis attaryna júgirdi. Elsiz óńirde kóringen qalyń jylqy – kóshken eldiń jylqysy eken. Balalar attaryna minisip, betterin aýyl jaqqa burǵanda, jańaǵy jylqy asqan belden asyp, oıǵa taman túsip kele jatqan qalyń kósh kórindi. On bes túıeni tizgen bir kósh ózge nópirdiń aldyn ala oqshaý shyqty. Soǵan tirkes on túıeli, taǵy on bes túıeli, segiz-toǵyz túıeli salqar-salqar kóshter biri artynan biri shyǵyp, shubaryta, shubatylyp keledi.
Alǵash ótken jylqynyń artyn ala kóp attylar keledi eken. Qoldaryna soıyl, shoqpar, baýly quryq ustaǵan erkekter bar. Áredikte tomaǵaly búrkitterin baldaǵyna qondyryp alǵan yqsham jigitter de kórinedi.
Bul top Abaılar jaqyndaǵansha qıys óte berdi. Sonyń artynan kele jatqan eń aldyńǵy úlken kósh Abaıdyń da, barlyq balalardyń da kózderin eriksiz tartty.
Bul kóshtiń aınalasyn qorshaǵan attylar kóp, barlyǵy da áıelder. Óńsheń sándi kıingen qyz-kelinshek pen egde tartqan báıbisheler. Mingen attary ylǵı semiz jorǵalar men bedeýler.
Áıelderdiń er-tumany, toqym, quıysqan, ómildirik, júgenderi tegis kúmiske malynǵan. Jaryq kúnge shaǵylysyp, jarq-jurq etisedi.
Úlken kóshtiń aldynda esik pen tórdeı jerde attaryn qatar bastyryp bir top qyz keledi. Tap ortalarynda ertteýli kúıde bos jetektelgen, kekili kúzelgen qara kók at bar. Sol toptan ántek keıin úlken kóshtiń aldyn bastap kele jatqan sup-sur júdeý báıbishe eken. Basyna juqa qara jelek jamylypty. Bul bastaǵan bes túıeli kóshtiń sáni ózgeshe kórindi. Bar túıeniń ústine artylǵan júkterdi japqan óńsheń qara kilem, qara alasha, qara ala tekemet kórinedi. Júkti túıelerdiń eki jaǵy sol úlken qara ala jamylshylarmen ǵana jelpine túsip, ózgeshe bir aýyr tynys alyp kele jatqan tárizdi.
Kóshtiń túrine tańdanyp, únsiz toqtap qalǵan balalar toby mynadaı saltanatty kórinistiń aldyn kesip óte almady. Endi amalsyz kósh ótkenshe qarap turatyn boldy.
Basynda bularǵa kósh adamdarynan kóz salǵan kisi bolmady.
Biraq aldyndaǵy qyzdar toby endi jaqyndap, qastaryna kep qalǵan eken. Solar ǵan ózinshe, bir túrli túısingendeı boldy, bilem. Aralary azyraq aýysyp, az ǵana bógelisti de, bir kezde bir top qyzdar ortasynan eki qyzdy ilgerirek bólip shyǵardy.
Baǵanaǵy kekili kesilgen qara kók at sol eki qyzdyń ortalyǵynda jetekte eken.
...Bul qaraly kósh ekenin – Bójeı kóshi ekenin Abaı men Tákejan baǵana-aq tanyǵan bolatyn. Ózge kóshten bólek bolatyny málim. Biraq myna eki qyz istegen is bólektiń ishinde bir ózgeshe boldy.
Olary ózge qyzdan bólingende baıqaldy. Bastaryna erkektiń bas kıimin kıipti. Qara maqpalmen tystaǵan juqa qara eltiri tymaqtary bar. Qyz kımeıtin bas kıimniń artyn aldyna keltirip, teris kıipti. Endi ǵana anyq kórindi, ortalarynda jetekke alǵan tuldaǵan qara kók attyń ústine Bójeıdiń er-toqymy erttelipti. Er ústine sol Bójeıdiń osy ótken qysta Qarqaralyǵa kıip barǵan qyzyl kúreń ishigi jabylypty. Erdiń qasyna qamshysyn shanshyp, soǵan da teris qaratyp Bójeıdiń qysqy tymaǵyn kıgizipti.
Eki qyz bóline salysymen myna kóldeneń qarap turǵan attylardy kórip, shyrqaı sozyp, qaraly muńdy daýys aıta jónelgen. Kósh boıynda aýyl ústinen ótse nemese bógde júrginshiler janynan ótse, qaraly kóshtiń qara jamylǵan osyndaı qyzdary daýys aıtatyn salty. Qyzdar sony bastaǵan eken».
Jıyrmasynshy ǵasyrda Qazaqstanda otyryqshylyq ómir oryn alǵandyqtan «Qaraly kósh» salty joǵaldy.
Biraq bul baıyrǵy salt umyt bolǵan joq.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly.
