Qazaq halqy urlyqty eń úlken kúná dep biledi. Sondyqtan urlyq jasaýshylardy «alaıaq» dep ataǵan. Osydan baryp "alaıaq" sózge basqasha kózqaras paıda bolǵan.
Mysaly, batyr Isataı Taımanulynyń atynyń aıaqtarynyń sıraqtary aq eken, soǵan qarap bireýler atty «Alaıaq» dep ataıyq degende, batyr Isataı, joq, alaıaq degen jaqsy emes, dep atyna Aqtaban dep esim tańdaǵan.
Búginge deıin aýyzeki áńgimede, bala tárbıesinde jıi aıtylatyn «Adamnyń ala jibin attama» degen sóz ekeni belgili. Qazaq maqal-mátelderi de sony aıǵaqtaıdy. Sonyń biri «Túıme urlaǵan da ury, túıe urlaǵan da ury» degen maqal qazaq úshin urlyqtyń úlken-kishisi bolmaıtynyn rastaıdy.
Qazaq saltynda urynyń atyn er-turmanymen alǵan jigit sol atty ıelenetin bolǵan. Qazaq bundaı atty «qondas» dep ataǵan. Birneshe ret uryny qýyp jetip, onyń atyn tartyp alǵan myqty jigitterdi el qurmettep «batyr» dep ataıtyn bolǵan.
Ásirese maldyń júgenin, tusaý-shiderin urlaý eń aýyr urlyqtar qataryna jatqyzylǵan. Bundaı jaǵdaılarǵa baılanysty kóptegen yrymdar bolǵan. Arqandaýly attyń arqanyn urlaǵandarǵa «Arqan urlasań arqandalyp qalasyń», júgen urlaǵandarǵa «Júgen urlasań júgendelip qalasyń», tusaý urlaǵandarǵa «Tusaý urlasań tusaýlanyp qalasyń» dep arnalyp shyǵarylǵan sózder basqalarǵa aldyn-ala eskertý retinde aıtylǵan. Sebebi bul zattardyń maldyń basyn kóbeıtetin tylsym kúshi bar degen senim keńinen taraǵan.
Ataqty Tóle bı jylqynyń shideri men tusaýyn urlaǵandarǵa toǵyz mal aıyp etip salatyn bolǵan. Bı bul úkimin: «Tusaý at saqtaıdy, at er saqtaıdy, er el saqtaıdy» dep túsindirgen.
Osylaısha bıler urylarǵa jasaǵan urlyǵynyń mólsherine qaraı aıybyn tóletip otyrǵan. Qylmyskerdiń óziniń maly bolmasa týystary, odan qalsa búkil rýlas aýyl-aımaq bolyp tóleıtin bolǵan. Biraq ury urlyǵyn qoımasa teris bata berip, tonyn syrtyna aınaldyryp kıgizip jaıaýlatyp elden alastaǵan.
Osyndaı bir oqıǵa Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» atty ómirbaıandyq shyǵarmasynda baıandalady: «Bizdiń Óteýli tuqymynan Babas deıtin kisi ótken. Babastyń Qabash degen inisi bolypty. Qabash jekjat-jurat, tamyr-tanystaryn aralaǵysh eken. Bir attansa, úıine aılap oralmaıtyn ádeti bolsa kerek. Úıge kelýin kelgenmen, baıyz taýyp otyra almaıtyn kórinedi. Erterek el qydyrýǵa shyqqansha asyǵyp júredi eken.
…Sodan Qabashtan habar bolmaı, úsh aıdyń júzi ótipti. Babas qobaljyp úı-ishi úrpıise bastaǵan eken. Osyndaı bir kúni Túlkibastaǵy Temir rýynyń adamdary Qabashtyń qolyn baılap aýylǵa alyp kelipti.
Qashanda daýshynyń daýsy óktem shyǵatyn ádeti emes pe. Qabash bolsa, qabaǵy túsip, elge qaraı almaı, jer shuqylap tur. Ony baılap ákelgen jigitter el adamdaryna qamshy úıirgendeı, qara bultty tóndire sóıleıdi.
– Minekı myna sumaıaq, sýyqqol týysqandaryńdy Shymkent bazarynan ustap ákeldik. Aýylymyzdyń atyn urlap, ákep satqaly turǵan jerinen tutyldy bul betsiz…
Babas qatty abyrjyp, qalbalaqtaı berse kerek. «El arasyna jik túspesin, ala jip attaǵan alaıaq atanbaıyq» degen namys ish-baýyryn jegideı jegen jaıy bar kórinedi. – Aınalaıyndar-aı, amalym qansha! Qatar jatqan el edik. Alys-beris, barys-kelisimiz jarasqan aýyl edik qoı. Attan túsip, aıaq sýytyńdarshy tym bolmasa. Dám ústinde, dastarqan basynda otyryp kelisimge kelelik. Aıyp bizden. Aǵaıyn, aýyrtpalyqtaryńdy kóterýge ázirmin, – dep Babas qol qýsyryp, tize búgipti.
…Aıyp tólenip, daýshylar aýylyna attanady. Baryn berip, qara jerge qarap qalǵan Babastyń úıi eski qonystan kóterile almaı, otyryp qalǵan eken. El mańynan ótkender «qaraqshylar qonysy», «urynyń uıasy» «alaıaqtar aýyly» dep ótetin bolsa kerek. Qara tańba árkimniń betine shirkeý bolyp, júzderi tómen júredi.
Tipten bas qosyla qalǵan jerde álgi aıǵaqty at badyraıyp shyǵa keledi eken. Birde seısenbi bazaryna barǵan bizdiń bazarshylardy bireýler muqatypty:
– E-e, sender ury aýylynyń jigitteri ekensińder ǵoı.
Bul sózge jaýap qata almaı, aýyzdaryna qum quıylǵan bizdiń jigitter, izderinshe at basyn aýylǵa burǵan eken. Bazarshylardyń aldynan shyqqan el quralaqan jigitterdi kórip, ańtarysyp qalady.
– Nemenege tesile qaldyńdar. Elge qaraýymyzǵa betimiz kúıip, «ury» degen ataqtan qashyp kep turmyz, – deıdi bazarshylar.
Muny estigen Babas qaıǵydan qatty kúıip, qaharǵa mingen eken. Qabashtyń shashyn ustaramen qyrypty. Sonan soń quıqasyn mańdaıynan jelkesine deıin, oń samaıdan sol samaıǵa deıin tiledi. Basyna jarǵaq tumaq, ústine aınaldyrǵan ton kıgizedi de, qolyna taıaq ustatady.
– Endi qaıda barsań onda bar. Sendeı aram aǵaıynnan adal arym artyq – dep teris batasyn berip, ata qonystan alastap shyǵarǵan eken. Ol zamanda qarǵys aýyry «teris bata», jazanyń úlkeni «qasqa» etip áıgilep, elden qýyp qańǵyrtyp jiberý bolypty ǵoı».
«Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» degen qaǵıdamen ómir súrip kele jatqan qazaq halqynyń, adaldyq jolynan taıyp, teris jolǵa túskenderdi jazalaý saltynyń qysqasha tarıhy osyndaı.
