Áli kúngi maqtanyshymyz – «ata-babamyz attan túspegen jaýgershil bolǵan» degen daqpyrt ataq. Aqyndarymyz áli kúnge deıin sony jyrlaıdy. Álbette Dospambet, Mahambet sekildi tarıhı fenomender bolǵan. Alaıda búgingi tańda ákimnen alǵan páterdiń esigin ishten jaýyp alyp, «men kók bórimin!» dep óleń jazý maǵan kúlkili sekildi.
Cizder Shyńǵys handy dáripteseńizder, onda Gıtler de keremet. Onda Napoleon da, Stalın de keremet. Eger Sizder adamnyń ulylyǵyn onyń parasatymen, izgiligimen emes, tek jaýlap alý qudyretimen ólsheseńizder, onda Shyńǵys hanǵa tabynasyzdar. Biraq, Shyńǵys hanǵa tabynǵan qoǵam eshqashan izgilikti qoǵam bolmaıdy.
Qoǵamdy buzatyn – Shyńǵys handy qazaq qylǵysy keletin jazýshylar, tarıhqa aralasatyn kóripkelsymaq depýtattar men senatorlar, rýyn dáriptep, azǵantaı tobyrǵa kósem bolǵysy keletin alaıaqtar.
Qorqaq adamnyń barlyǵy bılik basyndaǵy bireýdiń qara kúshin pir tutady. Bireýge zorlyq-zombylyq jasaǵan adamdy keremet kóredi.
Qazaqtyń ańyzynda, folklorynda Shyńǵys han týraly birde-bir jaǵymdy sóz joq. Ony oılap taýyp júrgen keıingi saýaty shamaly, komplekstary bar jazýshylar.
Sen, mysaly, páter alý úshin prezıdentti maqtadyń ne, nemese ataq alý úshin mınıstrdi maqtadyń ne, ákimdi maqtadyń ne – ózińniń rýyńdy, ultyńdy maqtaý týra sondaı jaǵympazdyq.
Rýhanııat degen bul tek fılosofııa men ádebıette aıtylatyn nárse emes… Rýhanııat degen sizdiń jumysqa tamyr-tanyssyz ornalasý múmkindigińiz, sotqa baryp ádil sheshim tabý múmkindigińiz. Oıyńyzdaǵyny ashyq aıtyp, qoryqpaı ómir súrý haqyńyz.
Parasat bireý ǵana. Bul – adamzattyń ozyq oıy, ǵylym, bilim jáne órkenıet. Darvınnyń evolıýııa teorııasyn joqqa shyǵaratyn ortada parasat joq. Dáıeksiz soqyr senim, nanymǵa negizdelgen ortada parasat joq. Ultshyldyqqa, ıdeologııaǵa ýlanǵan ortada parasat joq.
Alaıaqtar eshteńeden qorlanbaıdy. Úndemeı óz esebimen kúneltýden de, ótirik maqtaý-madaqtaýdan da, jalǵan esep berýden de arlanbaıdy. Kerisinshe, olar sol bir aılakerligin asqan aqyldyń, danalyqtyń belgisi dep sanaýy múmkin.
Men arabtardyń baı memleket ekenin moıyndaımyn. Biraq olardy damyǵan memleket dep eseptemeımin. Damyǵan qoǵam dep eseptemeımin. Óıtkeni, damýdyń aldyńǵy sharty – demokratııa, sóz bostandyǵy, ǵylymnyń damýy. Bulardyń eshqaısy arab áleminde joq. Sondyqtan olar keremet súısinetin el emes.
Din bar jerde ǵylym damymaıdy. Eshqashan. Óıtkeni, ǵylym degen – izdenis. Din degen – dogma. Sondyqtan din bar jerde ǵylymnyń damýy múmkin emes.
Biz ádette Ál-Farabı men Avıennaǵa, Bırýnı men Ulyqbekke ıslam áleminiń ǵalymdary degen ataý taǵyp qoıamyz. Bul durys emes. Ókinishke qaraı, din men ǵylymnyń qatar damýy múmkin emes. Din – árdaıym ǵylymǵa salynatyn aýyzdyq.
Ál-Farabı sekildi, Eınshteın sekildi, ıbn Sınalardyń barlyǵy – din tarapynan jasalǵan zorlyq-zombylyqqa qaramastan, osy ǵylymdy damytqan adamdar. Bári – kózi tiri kezinde qýǵyn-súrgin kórgen adamdar. Jordano Brýnolar sol úshin otqa janǵan. Sondyqtan adamzattyń eń úlken qaharmandary – biz aıtatyndaı, batyrlar, basqalar emes, ǵalymdar.
Dindar emes, zaıyrly, ultshyl emes, tolerantty, patrıottarynan lıberaldary basym, sol dáýirdiń ozyq tehnologııalaryna qol jetkizgen, ǵylymy men óneri jetilgen qazaq tildi qoǵam kórgim keledi.
Biz ózimizdi rýhanı baı halyqpyz dep maqtaǵandy jaqsy kóremiz. Batys elderin rýhanı azǵyn deımiz. Alaıda jemqorlyqtyń kókesi olarda emes, bizde.
Tulǵadan «kýlt» jasaý, kósem izdeý, jeke basqa tabyný – damymaǵan qoǵamnyń bárine tán.
Darhan Ábdik
